فیزیا لە سەردەمی شارستانیەتی ئیسلامی
فیزیا لە سەردەمی شارستانیەتی ئیسلامی گرنگی دانی موسڵمانان بە فیزیا دەستی پێکرد دوای چالاکیە وەرگێڕانەکان کە کتێبی یۆنانیەکان وەرگێڕدرا لەوانە کتێبەکان و بیردۆزەکانی ئەرەستوو و ئارکیمیدز و بێجگە لەوانیش، وە یەکێک لەو ھۆکارانەی کە وای کرد لەو سەردەمە فیزیا لە گەشەکردن بێت بریتی بوو لە ھەبوونی ئامێر وەک ئیستیرلاب و ھەروەھا زانینیان بۆ میکانیک (علم الحیل).[١] درەوشانەوەی ئاشکرا کردنی فیزیا لای موسڵمانان دەستی پێکرد لەگەڵ دەرکەوتنی ئیبن ھەیسەم کە ئۆپتیکی دامەزراند و تایبەتمەندیەکانی ڕووناکی ئاشکرا کرد گرنگترینیان ئەوە بوو کە ڕووناکی لە تەنەکانەوە دێت بۆ چاو بە پێچەوانەی ئەوەی کە فەیلەسووفە یۆنانیەکان دەیانوت.[٢] پاشان داھێنانەکان و زانست گەشەی کرد.
چەند زانایەکی موسڵمان و بەخشینەکانیان بە فیزیا[دەستکاری]
- کیندی (٨٠٣-٨٧٣) ئۆپتیک و گەردونناسی.[٣]
- عەبباس بن فیرناس (٨١٠-٨٨٧) کات و فڕین.
- سابت بن قوڕڕە (٨٣٦-٩٠١) ناساندنی جووڵە و کێش و کێشکردن.[٤]
- فارابی (٨٧٢-٩٥٠) گەردونناسی و توێژینەوە سەبارەت بە دەنگ و سرووشتی بۆشایی.[٥]
- (السیزجی) (٩٤٥-١٠٢٤٠) ھاوسەردەمی بیروونی بووە، قسەی کردووە سەبارەت بە جووڵەی خۆر و ئیسترلابێکی درووست کرد کە پشت بە ناوەندیی خۆر دەبەستێت.[٦]
- ئیبن ھەیسەم (٩٦٥-١٠٣٩) بێجگە لە کارەکانی سەبارەت بە ئۆپتیک و گەردونناسی، یاسای سرەوتنی ئاشکرا کردووە لە زانستی جووڵە (کینتیکا)
- بیروونی (٩٧٣-١٠٤٨) دانانی چەند بیرۆکەیەکی سەرەکی لە زانستی جووڵە وەک لەز (خێرابوون) و لێخشان و ھەروەھا دیاری کردنی کێشی جۆری بۆ چەند ماددەیەک.[٧]
- ئیبن سینا (٩٨٠-١٠٣٧) یاسای یەکەمی جووڵە "تەنی وەستاو ھەر بە وەستاوی دەمێنێتەوە و تەنی جووڵاویش ھەر بە جووڵاوی دەمێنێتەوە تا ھێزێکی دەرەکی کاری تێ نەکات" کە دەگووترێ ئیسحاح نیوتن کردوویەتی بە ھی خۆی.[٨]
- کوڕانی مووسا لە میکانیک.
- جەزەری ١٢٢٦: لە ئەندازەی میکانیکی کە چەند داھینانێکی بەناوبانگی ھەیە لەوانە: ئامێرە خۆبزوێنەکان کە بە ئاو کاردەکەن و کاتژمێرە ئاوییەکان و ئامێری ھایدرۆلیکی و ھی تریش.
سەرچاوەکان[دەستکاری]
- ^ المسلمون وتطور علم الفيزياء - قصة الإسلام ٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ ابن الهيثم رائد علم الضوء الحديث - إسلام ويب ١٩ی تەممووزی ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ Œuvres d'Al-Kindi, éd.
- ^ Mohammed Abattouy (2001).
- ^ Arabic and Islamic Natural Philosophy and Natural Science, Stanford Encyclopedia of Philosophy
- ^ هاينريش سوتير: Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke (80-81, 224, 1900).
- ^ O'Connor, John J.; Robertson, Edmund F., "Abu Arrayhan Muhammad ibn Ahmad al-Biruni", MacTutor History of Mathematics archive.
- ^ قوانين الحركة والجاذبية. ٣٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.