توخمی پێنجەم (فیلم)

	توخمی پێنجەم
دەرھێنەر	لوک بێسۆن
بەرھەمھێنەر	پاتریک لیدوکس
سەرچاوەی چیڕۆک	لوک بێسۆن
چەشنی فیلم	خەیاڵی زانستی; ئەکشن
کاست	برووس ویڵز; گاری ئۆڵدمن; کریس تەکەر; ئیان ھۆڵم; میللا جۆڤۆڤیچ
مۆسیقا	ئێریک سێرا
وێنەگری سینەمایی	تێری ئاربۆگاست
دەستکاری	سیلڤی لاندرا
ستۆدیۆ(کان)	گاومۆنت
کۆمپانیای بڵاوکەرەوە	ستوودیۆکانی وێنەی جووڵاوی واڵت دیزنی
ڕێکەوتی دەرچوون	٧ی ئایاری ١٩٩٧ (فەرەنسا)
ماوەی فیلم	١٢٦ خولەک
وڵات	فەڕەنسا
زمان	ئینگلیزی
تێچوون	٩٠ ملیۆن دۆلار
داھات	٢٦٣٬٩ ملیۆن دۆلار

توخمی پێنجەم (بە ئینگلیزی: The Fifth Element) فیلمێکی ئەکشنی فیلمێکی خەیاڵی زانستیی فەڕەنسییە لە ساڵی ١٩٩٧ بڵاوکراوەتەوە. بە زمانی ئینگلیزی لەلایەن لوک بێسۆنەوە کاری دیزاین و دەرھێنانی بۆ کراوە و لەلایەن بێسۆن و ڕۆبەرت مارک کامێنەوە بە ھاوبەشی نووسراوە. لەم فیلمەدا برووس ویڵز، گاری ئۆڵدمن، یان ھۆڵم، میللا جۆڤۆڤیچ و کریس تەکەر ڕۆڵی سەرەکی دەگێڕن. فیلمەکە لە سەدەی بیست و سێیەمدا ڕوودەدات و چیرۆکی سەرەکی فیلمەکە لە دەوری مانەوەی ھەسارەی زەوی دەسوڕێتەوە، کە دەکەوێتە دەست کۆربن داڵاس (ویڵز)، شۆفێری تەکسی و پسپۆڕی پێشووی ھێزە تایبەتەکان، دوای ئەوەی ژنێکی گەنج (جۆڤۆڤیچ) خۆی دەکێشێتە ناو تاکسییەکەیەوە، داڵاس لەگەڵیدا یەکدەگرێت بۆ وەرگرتنەوەی چوار بەردی عیرفانیی کە پێویستن بۆ بەرگریکردن لە زەوی لە بەرامبەر ھێرشێکی نزیک لەلایەن بوونێکی گەردوونی خراپەکارەوە.

بێسۆن لە تەمەنی ١٦ ساڵیدا دەستی کرد بە نووسینی چیرۆکێک، و بە سوودی لەو چیڕۆکە وەرگرت بۆ درووستکردنی توخمی پێنجەم. ئەو کاتەی ئەم فیلمە لە سینەماکان نمایشکرا تەمەنی ٣٨ ساڵ بوو. بێسۆن دەیویست کاری وێنەگرتنی فیلمەکە لە فەڕەنسا ئەنجام بدات، بەڵام نەیتوانی دەرفەتێک بدۆزێتەوە. وێنەگرتن لەبری ئەوە لە لەندەن و مۆریتانیا ئەنجامدرا. ھونەرمەندانی کۆمیک ژان «مۆبیۆس» جیرۆ و ژان کلۆد مێزیرێس پەرتووکەکانیان ئیلھامبەخش بوون بۆ بەشێک لە فیلمەکە، و یارمەتیدەر بوون بۆ دیزاینکردنی فیلمەکە. کاری جلوبەرگ لەلایەن ژان پاوڵ گۆڵتیێرەوە دیزاین کراوە.

توخمی پێنجەم زیاتر پێداچوونەوەی ئەرێنی وەرگرت، گەرچی ھەندێک لە ڕەخنەگران لەسەر فیلمەکە زۆر نەرێنی بوون. ئەم فیلمە لە خەڵاتەکانی فیلمی ئۆسکاری بەریتانی و خەڵاتی سیزەر و فێستیڤاڵی فیلمی کان و خەڵاتی لومێردا سەرکەوتنی بەدەستھێنا، و ھەروەھا پاڵێوراو بوو بۆ خەڵاتی فیلمی خراپی کاڵەکی زێڕین. فیلمی توخمی پێنجەم سەرکەوتنێکی گەورەی دارایی بەدەستھێنا، داھاتی زیاتر لە ٢٦٣ ملیۆن دۆلاری لە بۆکس ئۆفیسدا بەدەستھێنا لەسەر بوودجەی ٩٠ ملیۆن دۆلار. لە کاتی بڵاوبوونەوەیدا، گرانبەهاترین فیلمی ئەورووپی بوو کە تا ئێستا دروستکرابێت و وەک زۆرترین داھاتی فیلمی فەرەنسی لە بۆکس ئۆفیسی نێودەوڵەتیدا مایەوە تا فیلمی «دەست لێنەدراوەکان» لە ساڵی ٢٠١١دا بڵاوکرایەوە.

چیرۆک

چیرۆکی فیلمەکە لە دەوری ھەوڵدان بۆ ڕزگارکردنی زەوی لە ھێزێکی خراپەکاری کۆن کە بە خراپەکاری گەورە ناسراوە دەسوڕێتەوە. چیرۆکەکە بە دۆزینەوەی کەشتییەکی ئاسمانی نامۆی نھێنی لە میسری کۆن لە ساڵی ١٩١٤ دەست پێدەکات کە چوار بەردی عیرفانیی تێدایە کە نوێنەرایەتی توخمەکانی زەوی و ھەوا و ئاگر و ئاو دەکەن. ئەم بەردانە زۆر گرنگن بۆ ڕێگریکردن لە خراپەکاری گەورە لە لەناوبردنی ھەموو ژیان لە گەردووندا.

فیلمەکە خێرا بەرەو پێشەوە دەچێت بۆ سەدەی بیست و سێیەم، کۆربن داڵاس، سەرۆکی پێشووی ھێزە تایبەتەکانە کە لەئێستادا بووەتە شۆفێری تاکسی، خۆی دەبینێتەوە کە گیرۆدەی زنجیرەیەک ڕووداو بووە کە وای لێدەکات ڕێگاکان لەگەڵ کەسایەتی لیلۆ ببڕێت، کە پێویستە خراپەکاری گەورە بوەستێنن. لیلۆ ئەندازیاری بۆماوەیییە و خاوەنی توانایەکی باوەڕپێنەکراوە، بەڵام ھەروەھا بێتوانایە و پێویستی بە پاراستن ھەیە. لەکاتێکدا کۆربن و لیلۆ یەکدەگرن بۆ وەرگرتنەوەی چوار بەردی توخمییەکان، ڕووبەڕووی چەندین بەربەست و سەرکێشی دەبنەوە، لەوانە کۆمەڵێک بەکرێگیراوانی بێبەزەیی کە لەلایەن پیشەسازییەکەوە بەکرێگیراون بە ناوی ژان باپتیست ئیمانوێل زۆرگ، کە ھەوڵدەدات ئەو بەردانە بۆ مەبەستە ناشرینەکانی خۆی بەدەستبھێنێت.

لەگەڵ نزیکبوونەوەی ژماردنەوەی پاشەکشە بۆ ھەڕەشە گەردوونییە نزیکەکان، کۆربن و لیلۆ دەبێت پێشبڕکێ لەگەڵ کاتدا بکەن بۆ کۆکردنەوەی بەردەکان و کردنەوەی ئەو ھێزەی کە پێویستە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی خراپەکارییە گەورەکە. چارەنووسی زەوی و ھەموو دانیشتووانەکەی لە ھاوسەنگیدا ھەڵواسراوە، کاتێک دەست دەکەن بە ئەرکێکی مەترسیدار کە پڕە لە کردار و نوکتە و پێچ و پەنا چاوەڕواننەکراو. لە ڕووبەڕووبوونەوەی کۆتایی لووتکەدا، کۆربێن و لیلۆ و ھاوپەیمانەکانیان دەبێت ڕووبەڕووی خراپەکاری گەورە ببنەوە و ھێزی یەکگرتووی پێنج توخمەکە ئازاد بکەن بۆ ئەوەی جیھان لە لەناوچوون ڕزگار بکەن. فیلمەکە بە شەڕێکی سەرنجڕاکێش دەگاتە لووتکە کە ئیرادەی پاڵەوانەکان تاقی دەکاتەوە و ورە و ئیرادەی ئەوان لە بەرامبەر ئەگەرە زۆرەکاندا پیشان دەدات.

ڕۆڵەکان

برووس ویڵز وەک کۆربن داڵاس
گاری ئۆڵدمن وەک ژان باپتیست ئیمانوێل زۆرگ
ئیان ھۆڵم وەک ڤیتۆ کۆرنێلیۆس
میللا جۆڤۆڤیچ وەک لیلۆ
کریس تەکەر وەک ڕوبی ڕۆد
لۆک پێری وەک بیلی ماستەرسن
بریۆن جەیمز وەک ژەنەڕاڵ مونرۆ
تۆمی «تاینی» لیستەر جونیۆر وەک سەرۆک لیندبێرگ
لی ئیڤانس وەک فۆگ
چارلی کرید-مایڵز وەک دەیڤد
ئیڤان ھێنگ وەک قۆڵی چەپ
تریکی وەک قۆڵی ڕاست
جۆن نێڤڵ وەک ژەنەڕاڵ ستادێرت
جۆن بلوتال وەک پرۆفیسۆر پاکۆلی

بەرھەمھێنان

پەرەپێدان و دیزاین

فیلمەکە لە دەرھێنان و ھاوبەشی نووسینی سینەماکاری فەڕەنسی لوک بیسۆن بوو، کە خولیای لەمێژینەی بۆ خەیاڵی زانستی ھەبووە و ئارەزووی دروستکردنی فیلمێکی سەرنجڕاکێش و خەیاڵی لە ڕووی بینراوەوە ھەبووە.^[١] بێسۆن ئیلھام لە چەندین سەرچاوە وەرگرتووە، لەوانە کۆمی کە کلاسیکییە خەیاڵییە زانستییەکان، ئەدەب و فیلمەکان، ھەروەھا بیرۆکە و دیدگاکانی خۆی.^[٢]

پەرەپێدانی فیلمی «توخمی پێنجەم» لە سەرەتای ساڵانی نەوەدەکانەوە دەستی پێکرد، بێسۆن کاری لەسەر سیناریۆ و ھونەری چەمکی فیلمەکە کرد. ئەو جیھانێکی ئاییندەیی پێشبینی کرد کە ھەم خەیاڵی بوو و ھەم لە ڕاستیدا وەرگیرابوو، توخمەکانی داھێنانی تەکنەلۆژیای بەرز لەگەڵ ھەستێکی خۆپەرستی و نوکتە تێکەڵ بکات.^[٣]^[٤] بێسۆن ئامانجی ئەوە بوو کە گەردوونێکی دەوڵەمەند و گەورە لە ڕووی بینراوەوە دروست بکات کە بینەران شۆک بکات و بیانگوازێتەوە بۆ جیھانێک کە جیاوازە لە ھەموو شتێک کە پێشتر بینیویانە. یەکێک لە ئاستەنگە سەرەکییەکانی پەرەپێدانی فیلمەکە، بە ژیان ھێنانی ئەو کارەکتەرە ھەمەچەشن و ڕەنگاوڕەنگانەی بوو کە چیرۆکەکە پڕ دەکەنەوە. بێسۆن لە نزیکەوە لەگەڵ تیمی بەرھەمھێنانی خۆی کاریان کردووە بۆ دیزاینکردنی جلوبەرگی ناوازە و ماکیاژ و کاریگەرییە تایبەتەکان کە یارمەتیدەر دەبن بۆ ژیانکردنی کارەکتەرەکان و بەرزکردنەوەی کەسایەتییەکانیان. بە تایبەتی کارەکتەری لیلۆ پێویستی بە پلاندانان و داھێنانێکی بەرفراوان ھەبوو بۆ گەیاندنی سروشتی جیھانێکی دیکە و قووڵایی سۆزدارییەکەی.

جگە لە توخمە بینراوەکان، بێسۆن سەرنجی لەسەر داڕشتنی گێڕانەوەیەکی سەرنجڕاکێش بوو کە کردار و نوکتە و سۆز تێکەڵ بکات. چیرۆکی «توخمی پێنجەم» توخمەکانی سەرکێشی و ڕۆمانسییەت و بەتوانایی بەیەکەوە دەبەستێتەوە، چیرۆکێکی جیاواز و سەرنجڕاکێش دروست دەکات کە بینەران لە لێواری بینین دەھێڵێتەوە. بەرھەمھێنانی فیلمەکە تێکەڵەیەک لە کاریگەرییە پراکتیکییەکان و بچووەکەکان و وێنەی دروستکراوی کۆمپیوتەر لەخۆگرتبوو بۆ ئەوەی جیھانی ئاییندەیی «توخمی پێنجەم» لە ژیانی ڕاستی بچێت. تیمی کاریگەرییە بینراوەکان ماندوونەناسانە کاریان لەسەر دروستکردنی پارجەی پراکتیکی سەرسوڕهێنەر و جیهانێکی داهاتووی باوەڕپێکراو درووستبکەن.

ڕۆڵگێڕان

لەم ماوەیەدا بێسۆن پەیوەندی بە برووس ویڵز و مێڵ گیبسنەوە کرد بۆ ڕۆڵی سەرەکی، ھەروەھا جولیا ڕۆبێرتس بۆ لیلۆ لەبەرچاو گرت. ویلیس ئارەزووی خۆی دەربڕی، ھەرچەندە ئامادە نەبوو ئەو ڕۆڵە بگرێتە ئەستۆ، چونکە فیلمەکە بە مەترسیدار دادەنرا دوای ئەوەی دوو فیلمی پێشووی، ھادسۆن ھۆک و بیلی باتگەیت، پێشوازییەکی خراپیان لێکرابوو.^[٥]

لەکاتێکدا تیمی بەرھەمھێنان کۆمپانیاکانی فیلمی بە دیزاینەکانیان سەرسام کرد، بەڵام کێشەیان ھەبوو بۆ ئەوەی کەسێک بدۆزنەوە کە ئامادەبێت بوودجەیەک قبوڵ بکات کە نزیکەی ١٠٠ ملیۆن دۆلار بێت. لە مانگی کانوونی دووەمی ساڵی ١٩٩٢ بەرھەمھێنان بەبێ ئاگادارکردنەوە وەستا و تیمەکە ھەڵوەشایەوە.^[٦] تاکسی فڕیوەکەی کۆربین (لە سەرەوە) کە لە کتێبی کۆمیکی بازنەکانی دەسەڵاتەوە ئیلھام وەرگیراوە، لەلایەن ھونەرمەند ژان کلۆد مێزیرێسەوە دیزاین کراوە. بێسۆن فیلمی بازرگانی بەناوبانگی "لیۆن: پرۆفیشناڵ (١٩٩٤)"ی نووسی و دەرھێنەری بوو.^[٧]

لەو ماوەیەدا بەردەوام بوو لە کارکردن لەسەر سیناریۆی فیلمی توخمی پێنجەم و کورتی کردەوە. بوودجەی فیلمەکەی بۆ ٩٠ ملیۆن دۆلار کەمکردەوە و دیسانەوە ھەوڵیدا ستۆدیۆیەک بدۆزێتەوە بۆ بەرھەمھێنانی.^[٨] کۆمپانیای کۆلومبیا پیکچەرز کە ھاوبەشی لەگەڵ لیۆن ھەبوو، ڕەزامەندی دەربڕی لەسەر دابینکردنی دارایی فیلمەکە. تا ئەم کاتە بێسۆن بڕیاریدابوو لەگەڵ ئەکتەری سەرەکی کەمتر ناسراودا بڕوات بۆ ئەوەی لە تێچووی بەرھەمھێناندا پاشەکەوت بکات.^[٩]

بێسۆن لە ئۆفیسی باری جۆزێفسۆن بوو کاتێک ویڵز پەیوەندی بە فیلمێکی دیکەوە کرد. بێسۆن بە ویڵزی گوت کە «توخمی پێنجەم» دواجار بەڕێوەدەچێت و بڕیارەکەی ڕوونکردەوە کە لەگەڵ کاستێکی ھەرزانتردا دەست بەکار دەکات.^[١٠] دوای بێدەنگییەکی کورت، ویڵز وتی: ئەگەر فیلمەکەم بەدڵ بوو، ئەوا دەتوانین گرێبەست بکەین پێکەوە.^[١١] ڕاستەوخۆ دوای خوێندنەوەی سیناریۆکە، ویلیس ڕازی بوو ڕۆڵەکە بگرێتە ئەستۆ.^[١٢]

بڵاوکردنەوە

فیلمی توخمی پێنجەم لە ٧ی ئایاری ١٩٩٧ لە فەڕەنسا نمایشکرا و لە ٧ی ئایاری ١٩٩٧ لە ٥٠هەمین فێستیڤاڵی فیلمی کان بۆ یەکەمجار نمایشکرا.^[١٣] دوای بڵاوبوونەوەی ئەم فیلمە لەلایەن ڕەخنەگرانەوە پێداچوونەوەی جیاوازی لێکرا. ئەوان ستایشی شێوازی بینراو و جیھانسازی داھێنەرانە و چیرۆکگێڕانی خەیاڵییان کرد، ھەندێکی تریش ڕەخنەیان لە چیرۆک و دیالۆگ گرت.^[١٤] سەرەڕای پێشوازییەکی ڕەخنەگرانەی لە سەرەتادا، فیلمی «توخمی پێنجەم» شوێنکەوتنێکی تایبەتی بە خۆیەوە بینی و سەرکەوتنی بازرگانی لە بۆکس ئۆفیسدا بەدەستھێنا. تێکەڵە ناوازەکەی فیلمەکە لە زانستی خەیاڵی، ئەکشن، کۆمیدی و فانتازیا دەنگی دایەوە لە بینەران لە سەرانسەری جیھان، ئەمەش بووە ھۆی ئەوەی کە فیلمەکە ناوبانگێکی بەردەوام و پێگەی گەورەی بێت.^[١٥]

فیلمی توخمی پێنجەم لە دەرھێنانی لوک بێسۆن، شێوازی بینراوی جیاوازی و ھەستیارییەکانی چیرۆکگێڕانی خۆی پیشان دەدات، دیمەنە سەرسووڕھێنەرەکان، دیزاینە ئاڵۆزەکان و کاریگەرییە تایبەتە داھێنەرەکان تێکەڵ دەکات بۆ دروستکردنی جیھانێکی بینراوی گەورە و خەیاڵی.^[١٦] دیزاینی بەرھەمھێنان و جلوبەرگ و کاریگەرییە تایبەتەکانی فیلمەکە بە شێوەیەکی بەرفراوان ستایشی داھێنەریی و گرنگیدان بە وردەکارییەکان کرا. ھەروەھا بڵاوبوونەوەی «توخمی پێنجەم» ئەزموونێکی گرنگ بوو لە ژیانی ئەکتەرە سەرەکییەکانیدا، لەوانە بروس ویڵز، میلا یۆڤۆڤیچ، گاری ئۆڵدمان و کریس تاکەر. فیلمەکە یارمەتیدەر بوو بۆ دامەزراندنی ئەوان وەک ئەکتەری تۆکمە و بەتوانا، مەودا و توانای خۆیان بۆ ژیانکردنی کەسایەتییە ئاڵۆزەکان لەسەر شاشە پیشان دا.^[١٧]^[١٨]

پێشوازی

فیلمەکە بۆ یەکەمجار لە فێستیڤاڵی فیلمی کان لە ساڵی ١٩٩٧ لە ٧ی ئایار نمایشکرا و لەوێ و یەکەم فیلم بوو لە فیستیڤاڵەکە پەخشبکرێت. کۆمپانیای گۆمۆنت ڕووبەرێکی شاشەیی دروست کرد کە زیاتر لە ١٠٠ ھەزار پێی دووجا بوو (٩٣٠٠ مەتر دووجا).^[١٩] میوانەکان سواتچێکی «توخمی پێنجەم»یان پێدرا کە وەک بلیتی چوونە ژوورەوە بەکاردەهات. گۆمۆنت لە نێوان یەک بۆ سێ ملیۆن دۆلاری بۆ ئەم چالاکییە خەرج کردووە، ئەم بڕە لەو کاتەدا ژمارەیەکی پێوانەیی بووە. فیلمەکە لە ئەمریکای باکوور لەلایەن گرووپی سینەمایی سۆنی پیکچەرز لە ڕێگەی تۆمارکردنی کۆلومبیا پیکچەرزەوە بڵاوکرایەوە.^[٢٠]

فیلمەکە شوێنی خۆی وەک پلەی یەکەم لە فەڕەنسا چەسپاند و لە ھەفتەی یەکەمی فیلمەکەدا داھاتی ٥٥ ملیۆن فرانک (١٠ ملیۆن دۆلار)ی بەدەستھێنا لە ٥٢٧ شاشە و ١٫٨١ ملیۆن بینەر، بەمەش ژمارەی پێوانەیی بۆ پەخشکردنی فیلمێکی فەرەنسی تۆمارکرد و بووە دووەم گەورەترین نمایشێ فیلم بوو لە وڵاتەکەدا دوای ڕۆژی سەربەخۆیی.^[٢١] بۆ ماوەی حەوت ھەفتە لە پلەی یەکەمدا مایەوە. ھەروەھا لە کۆتایی ھەفتەی یەکەمی ئەمریکادا بە ١٧ ملیۆن دۆلار لە پلەی یەکەمی ئەمریکا نمایشکرا و کۆتایی ھەفتەی دواتر لەوێ مایەوە.^[٢٢]

سەرچاوەکان

^ «The Fifth Element (1997)». AllMovie. لە ڕەسەنەکە لە ٤ی ئابی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.
^ Casey، Dan (١٨ی تەممووزی ٢٠١٧). «How Luc Besson's 13 Year-Old Sister's Homework Helped Him Crack The Fifth Element». Nerdist News. لە ٢١ی ئەیلوولی ٢٠٢٣ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە.
^ «R.I.P. Moebius, comics legend and Métal Hurlant co-founder». The A.V. Club. ١٠ی ئازاری ٢٠١٢. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.
^ «Luc Besson adapting classic time-travel comic created by Fifth Element concept artist». io9. ١ی تەممووزی ٢٠١٢. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.
^ Woerner، Meredith (٤ی تشرینی دووەمی ٢٠١٣). «Fifth Element concept art reveals Prince's original look as Ruby Rhod». Gizmodo. لە ١٢ی ئابی ٢٠٢٣ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە.
^ «Filmmaker Luc Besson explains how a childhood fantasy became a hit sci-fi epic». IndustryCentral. لە ڕەسەنەکە لە ١٩ی تشرینی دووەمی ٢٠١٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.
^ Rogers، Stephen D (15 November 2011). The Dictionary of Made-Up Languages: From Elvish to Klingon, The Anwa, Reella, Ealray, Yeht (Real) Origins of Invented Lexicons. Adams Media. p. 51. ISBN 978-1-4405-2817-0. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)^{[بەستەری مردوو]}
^ «Film Critic: Maïwenn's 'Polisse'». Anthem Magazine. ٥ی ئایاری ٢٠١٢. لە ڕەسەنەکە لە ٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.
^ «Paris prosecutors probe Luc Besson's 'Film City' studios». Hürriyet Daily News. ٢٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٣. لە ڕەسەنەکە لە ٢٩ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.
^ «The Fifth Element». Pinewood Studios. لە ١٣ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.
^ «Top films featuring opera 20-16». Royal Opera House. ١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١١. لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.
^ Buys، Sara (January 2003). «Milla's Tale». Harpers & Queen. لە ڕەسەنەکە لە 26 October 2014 ئەرشیڤ کراوە. لە 30 January 2015 ھێنراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |archive-date= (یارمەتی)
^ «Festival de Cannes: The Fifth Element». Cannes Film Festival. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.
^ «Sony wows exhibs with star-studded lineup». Variety. 5 March 1997. لە 17 July 2020 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 16 July 2020 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی)
^ «Cannes parties are legendary, but sometimes the shindig can outperform the pic». Variety. ١٣ی ئایاری ٢٠١٣. لە ڕەسەنەکە لە ٢٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.
^ «France Top 15». Screen International. 4 July 1997. p. 26. {{cite magazine}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
^ «France Top 15». Screen International. 23 May 1997. p. 26. {{cite magazine}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
^ «Element of control». Screen International. 23 May 1997. p. 27. {{cite magazine}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
^ Palmer، Tim (2011). Brutal Intimacy: Analyzing Contemporary French Cinema. Wesleyan University Press. p. 116. ISBN 978-0-8195-6827-4.
^ «'Intouchables': plus gros succès de l'histoire pour un film non-anglophone» [Untouchable: biggest success in history for a non-English speaking film]. PureMédias (بە فەرەنسی). ٢١ی ئازاری ٢٠١٢. لە ڕەسەنەکە لە ٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.
^ «Das fünfte Element» [The Fifth Element]. Goldene Leinwand (بە ئەڵمانی). لە ڕەسەنەکە لە ٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.
^ Thomas، Kevin (٩ی ئایاری ١٩٩٧). «'Element': A Voyage as Fun, Stylish as It Is Confusing». Los Angeles Times. لە ڕەسەنەکە لە ٨ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ١١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤ ھێنراوە.

بەستەرە دەرەکییەکان

وێبگەی فەرمی
توخمی پێنجەم لە بنکەدراوەی ئینتەرنێتیی فیلمەکان
توخمی پێنجەم لە ئۆڵمووڤی
توخمی پێنجەم لە بنکەدراوەی فیلمەکانی تی سی ئێم
توخمی پێنجەم لە دیسکۆگز (پێڕستی بڵاوکردنەوەکان)

[1] «The Fifth Element (1997)». AllMovie. لە ڕەسەنەکە لە ٤ی ئابی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.

[2] Casey، Dan (١٨ی تەممووزی ٢٠١٧). «How Luc Besson's 13 Year-Old Sister's Homework Helped Him Crack The Fifth Element». Nerdist News. لە ٢١ی ئەیلوولی ٢٠٢٣ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە.

[av-3] «R.I.P. Moebius, comics legend and Métal Hurlant co-founder». The A.V. Club. ١٠ی ئازاری ٢٠١٢. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.

[4] «Luc Besson adapting classic time-travel comic created by Fifth Element concept artist». io9. ١ی تەممووزی ٢٠١٢. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.

[5] Woerner، Meredith (٤ی تشرینی دووەمی ٢٠١٣). «Fifth Element concept art reveals Prince's original look as Ruby Rhod». Gizmodo. لە ١٢ی ئابی ٢٠٢٣ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە.

[stephen-6] «Filmmaker Luc Besson explains how a childhood fantasy became a hit sci-fi epic». IndustryCentral. لە ڕەسەنەکە لە ١٩ی تشرینی دووەمی ٢٠١٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.

[7] Rogers، Stephen D (15 November 2011). The Dictionary of Made-Up Languages: From Elvish to Klingon, The Anwa, Reella, Ealray, Yeht (Real) Origins of Invented Lexicons. Adams Media. p. 51. ISBN 978-1-4405-2817-0. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)^{[بەستەری مردوو]}

[maiwen-8] «Film Critic: Maïwenn's 'Polisse'». Anthem Magazine. ٥ی ئایاری ٢٠١٢. لە ڕەسەنەکە لە ٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.

[9] «Paris prosecutors probe Luc Besson's 'Film City' studios». Hürriyet Daily News. ٢٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٣. لە ڕەسەنەکە لە ٢٩ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.

[10] «The Fifth Element». Pinewood Studios. لە ١٣ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.

[11] «Top films featuring opera 20-16». Royal Opera House. ١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١١. لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.

[H&Q-12] Buys، Sara (January 2003). «Milla's Tale». Harpers & Queen. لە ڕەسەنەکە لە 26 October 2014 ئەرشیڤ کراوە. لە 30 January 2015 ھێنراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |archive-date= (یارمەتی)

[festival-cannes.com-13] «Festival de Cannes: The Fifth Element». Cannes Film Festival. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.

[ShoWest97-14] «Sony wows exhibs with star-studded lineup». Variety. 5 March 1997. لە 17 July 2020 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 16 July 2020 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی)

[15] «Cannes parties are legendary, but sometimes the shindig can outperform the pic». Variety. ١٣ی ئایاری ٢٠١٣. لە ڕەسەنەکە لە ٢٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.

[16] «France Top 15». Screen International. 4 July 1997. p. 26. {{cite magazine}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)

[17] «France Top 15». Screen International. 23 May 1997. p. 26. {{cite magazine}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)

[18] «Element of control». Screen International. 23 May 1997. p. 27. {{cite magazine}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)

[palmer-19] Palmer، Tim (2011). Brutal Intimacy: Analyzing Contemporary French Cinema. Wesleyan University Press. p. 116. ISBN 978-0-8195-6827-4.

[intouchable-20] «'Intouchables': plus gros succès de l'histoire pour un film non-anglophone» [Untouchable: biggest success in history for a non-English speaking film]. PureMédias (بە فەرەنسی). ٢١ی ئازاری ٢٠١٢. لە ڕەسەنەکە لە ٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.

[21] «Das fünfte Element» [The Fifth Element]. Goldene Leinwand (بە ئەڵمانی). لە ڕەسەنەکە لە ٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.

[22] Thomas، Kevin (٩ی ئایاری ١٩٩٧). «'Element': A Voyage as Fun, Stylish as It Is Confusing». Los Angeles Times. لە ڕەسەنەکە لە ٨ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ١١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤ ھێنراوە.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]

[١٠]

[١١]

[١٢]

[١٣]

[١٤]

[١٥]

[١٦]

[١٧]

[١٨]

[١٩]

[٢٠]

[٢١]

[٢٢]