ئێران لە جەنگی جیھانیی یەکەم

جەنگی جیھانی یەکەم (لە ئابی ١٩١٤ تا تشرینی دووەمی ١٩١٨) ھاوکات بوو لەگەڵ سەردەمی ئەحمەد شای قاجار و حکوومەتی دەستووری ئێران بە لاوازترین قۆناغی خۆیدا تێدەپەڕی. جەنگی جیھانی یەکەم لە سەردەمێکدا دەستی پێکرد کە ئێران لە لایەنی جۆراوجۆرەوە دۆخێکی پشێوی و ناڕێک و ئاڵۆز و ناسەقامگیری ھەبوو. پەرەسەندنی قەیرانی ئابووری، دۆخی ناسەقامگیری سیاسی و دەستێوەردانی بێ سنووری زلھێزە دەرەکییەکان، ئێرانی بەرەو بەربەستی دەوڵەتێکی ئیفلاس و وابەستە پاڵنابوو.

ڕاگەیاندنی بێلایەنی

سەرەڕای ڕاگەیاندنی بێلایەنی حکوومەتی ئێران، ھێزە دوژمنکارەکان لە باشوور و باکوورەوە ھاتنە ناو ئێرانەوە. سوپای ڕووسیای تزاری پێشڕەوی کرد بۆ دەروازەکانی تاران، بەڵام لە ھەوڵی لەناوبردنی شانشینی قاجاریان وەستاند. لە باشووردا خەڵکی ناوچەکە لە چەند بۆنەیەکدا لەگەڵ دەستدرێژکارانی ئینگلیزدا تێکھەڵچوون، لە گرنگترین شەڕەکانی جەنگی جیھانی یەکەم لە ئێران دەتوانین ئاماژە بە بەرخۆدانی بوێرانەی تونگستان، دەشتستان و دەشتی لە پارێزگای بوشھێر، ناسر دیوان کازروونی لە فارس بکەین و شەڕی جیھاد لە پارێزگای خووزستان. کۆمەڵێک پیاو لە قومەوە بەرەو ئەسفەھان، پاشان بۆ ئەراک، و دواجار بۆ کرماشان، و دواجار لەوێ (بەرەی ڕۆژاوا) ھێزەکانی پاسەوانی نیشتمانیان ڕێکخست و حکومەتی کاتی کۆچبەران بە سەرۆکایەتی ڕەزا قولی نیزام پێکھێنرا ئەلسوڵتانی مافی. دوای ڕووخانی بەغدا ئەندامانی حکوومەتی کاتی کۆچبەران و بەشێکی زۆر لە ئێرانییەکان چوونە ئەستەمبوڵ.

سەرەتای جەنگی جیھانی یەکەم

لە سەرەتای جەنگی جیھانی یەکەمدا، ھێزەکانی ڕووسیا لە ھەردوو لاوە بەرەو پایتەخت پێشڕەوییان کرد، ترسی ڕوسەکان و پڕوپاگەندەی چڕ و پڕی ئەڵمانییەکان کە لەگەڵ دابەشکردنی بێوچانی پارەدا بوو، ھەستی خەڵکی لە بەرژەوەندی ئەڵمانیا وروژاند و ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی و ڕق و پەرۆشییەکی بەھێز لە ڕووسەکان و ئینگلیزەکان؛ کە زیاتر لە سەد ساڵ مێژووی کۆلۆنیالیزمی لە ئێراندا ھەبوو)، پارتی دیموکرات لە تاران چالاکییەکی چڕ و پڕی دەستپێکرد و ھەوڵیدا ئێران بخاتە ناو شەڕەوە لە… لە بەرژەوەندی ئەڵمانیا و ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی، جەندرمەی ئێرانیش گوێڕایەڵی حکوومەت نەبوو، بە پێچەوانەی ئەو بنەمایەی کە بێلایەنی لە بەرژەوەندی ئەڵمانییەکان بوو. سەرکردەی ئەم ئیستفزازییانە لە بەرلین لە دەستی سەید حەسەن تەقیزادە بوو کە پەیوەندی لەگەڵ بەرپرسانی وەزارەتی دەرەوەی ئەڵمانیا دامەزراندبوو. ڕووسەکان بەرەو پایتەخت پێشڕەوییان کرد لەبەر ئەم ھۆکارە، ڕووسەکان و ئینگلیزەکان پێیان وابوو کە کودەتایەکی ئەڵمانیا لە تاران دروست دەبێت و ئەوان بەرەو پایتەخت پێشڕەوییان کرد بۆ ڕێگریکردن لەم کودەتایە، کاتێک ھێزەکانی ڕووسیا گەیشتنە یەنگی ئیمام، حەسەن مۆستۆفیول -مامەلەک کاریگەر بوو، دیموکراسییەکان ڕوویان دا و بڕیاریاندا پایتەخت بگوازنەوە بۆ ئیسفەھان و ئامۆژگاری کۆمەڵێک پارێزەر و کەسانی دیکەیان کرد کە وا خۆیان نیشان دەدا دوژمنایەتی ڕووسەکان و ئینگلیزەکان دەکەن بچنە قوم و ئیسفەھان، دەنگۆی ئەوە بڵاوبووەوە کە ڕووسەکان دەھاتنە تاران و شایان دەگرت و نەیارانیش کۆمەڵکوژ دەکەن. دیمووکراتەکان کە کارەکەیان بەو شێوەیە دەبینی کە خۆیان دەیانویست، بەکۆمەڵ دەچوونە قوم، کۆچەرییەکان جێگەی سەرنج بوون؛ بەڵام گۆڕینی پایتەخت جێبەجێ نەکرا، وەزیرەکانی دەسەڵاتی ڕووسیا و بەریتانیا دڵنیایان دا بە شا کە بەنیازی دەستدرێژیکردنە سەر پایتەخت نین. کۆمەڵێک پیاوی وەک عەبدولمەجید میرزا عەین الدولا، عەبدولحسێن میرزا فەرمانفەرمە و نەجەفەقلی سەمسام السڵتان و سپاھدار تانکەبانی ھەروەھا ھەوڵیاندا دەستبەرداری پاشا بکەن، بەڵام کۆچەرییەکان لە قومەوە بەرەو ئیسفەھان و پاشان ئەراک و دواجار بۆ کرماشان، و لە کۆتاییدا ھێزی پاسەوانی نیشتمانییان لەوێ ڕێکخست و حکومەتێکی کاتی دامەزرا. موھاجرین بە سەرۆکایەتی ڕەزا قولی نیزام سوڵتانی مافی پێکھێنرا. سەید محەممەد تەباتەبایی و دوو منداڵەکەی لە ھەمان کۆچەردا بوون. دوای ڕووخانی بەغدا، ئەندامانی حکوومەتی کاتی موھاجیرین و تەباتەبایی و بەشێکی زۆر لە ئێرانییەکان چوونە ئەستەنبوڵ.

لێڤ ئیڤانۆڤیچ میرۆشنیکۆڤ سەبارەت بە زیان و وێرانکارییەکانی ئێران لە جەنگی جیھانی یەکەمدا دەنووسێت:

٢٠ی ئەم مانگە ساڵڕۆژی کۆتایی ھاتنی جەنگی جیھانی یەکەمە. ئەو شەڕەی کە لە مانگی ئابی ١٢٩٣ / تەممووزی ١٩١٤ بە بیانووی تیرۆرکردنی شازادەی جێنشینی نەمسا لە سەرایڤۆ ناوەندی بۆسنە دەستی پێکرد و بۆ ماوەی ٥١ مانگ تا مانگی تشرینی دووەمی ١٢٩٧ بەردەوام بوو.»

شەڕی یەکەمی جیھانی دوای ھەشت ڕۆژ لە تاج دانانی ئەحمەد شا، دوا پاشای بنەماڵەی قاجار دەستی پێکرد. سەرۆک وەزیرانی ئێران لەو کاتەدا، مستۆفی ئەلمامەلک، ڕاستەوخۆ دوای دەستپێکردنی شەڕ، بێلایەنی تەواوەتی خۆی ڕاگەیاند، بەڵام حکوومەتەکانی بەشدار لە شەڕەکەدا ئەو بێلایەنییەیان پشتگوێ خست و لە ھەموو لایەکەوە ھێزەکانیان ڕەوانەی ئێران کرد. ڕووسەکانی تزاری بە فەرماندەیی ژەنەڕاڵ "باراتۆڤ" لە بەندەر ئەنزالییەوە تا ئیسفەھان مەیدانی ھێرشەکانیان کردە مەیدان. عوسمانییەکان بە پشتیوانی ئەڵمانیا لە سنوورەکانی ڕۆژاوای وڵاتەوە بەرەو ناوەندی ھەمەدان پێشڕەوییان کرد و لەوێشەوە بەرەو قەفقاز و سنوورەکانی ڕووسیا چوون. دژە کاردانەوەی ڕووسیا ھێندە عوسمانییەکانی پاڵنا بۆ دواوە کە ئازەربایجانی ڕۆژھەڵات لە مانگی شوباتی ١٢٩٣ لەلایەن سوپای ڕووسیا داگیرکرا. لە مانگی ئابی ساڵی ١٢٩٤دا ڕووسەکان لە پشت دەروازەکانی تاران پێشڕەوییان کرد. پێشڕەویی ڕووسەکان بەرەو پایتەخت بووە ھۆی کۆچی بەشێک لە پەرلەمانتاران لە تاران و داخستنی پەرلەمان. ئەحمەد شا ویستی پایتەخت لە تارانەوە بگوازێتەوە بۆ ئیسفەھان، وەزیرەکانی ڕووسیا و بەریتانیا ڕێگریان لێکرد لە جێبەجێکردنی ئەو بڕیارە. ڕووسەکان پاشەکشەیان کرد بۆ قەزوین. لەو ماوەیەدا سەرۆکی حکوومەت لە تاران لە ژێر گوشاری بیانییەکاندا بە بەردەوامی گۆڕانکارییان بەسەردا دەھات. بەجۆرێک کە لە ماوەی یەک ساڵدا، دوای دەستلەکارکێشانەوەی مستۆفی المالک، مشیر الدولا، سەعد الدولا، عەین الدولا، مستۆفی المامەلک، و عەبدولحسێن میرزا فەرمانفەرما کرانە سەرۆکی حکوومەت، و لە کۆتاییدا، بە دەستلەکارکێشانەوەی فەرمانفەرما لە کانوونی یەکەم ١٢٩٤ (کانوونی یەکەم ١٩١٦)، ئەحمەد شا، محەممەد وەلی خان، سپاھدار تانکەبانی.^[١]

ھاتنە ناوەوەی ھێزەکانی بەریتانیا بۆ باشوور، ھێزی عوسمانی لە ڕۆژاوا و ھێزی ڕووسی تزاری بۆ باکووری ئێران

ھاوکات لەگەڵ ئەم گۆڕانکاری و گۆڕانکارییە لە تاران، ھێزەکانی بەریتانیا ھاتنە ناو باشوور و لەگەڵ پێشڕەوییەکانیان لە باشووری ئێران، لە نیوەی یەکەمی ساڵی ١٩١٦دا، ئێران بە کردەوە لەلایەن ھێزەکانی سێ وڵاتی بیانییەوە داگیرکرا: ڕووسەکان داگیریان کرد بەشی ڕۆژھەڵاتی ئازەربایجان و گیلان و ناوچە فراوانەکان کە لەخۆگرتبوو ئەوان زۆربەی پارێزگای ناوەڕاستی ئێستایان داگیرکردبوو، قوم، کاشان، نەتەنز و بەشێک لە پارێزگای ئیسفەھان، و عوسمانییەکان ئازەربایجانی ڕۆژاوا، کوردستان، کرماشان، ھەمەدان و بۆروجێردیان گرتبووە ژێر حوکمڕانی ئەوان. بەشێکی گرنگی باشوور لەلایەن ئینگلیزەکانەوە داگیرکرا و حکوومەتی ناوەندی کە تەنھا تارانی بەدەستەوە بوو، بە کردەیی ناچار بوو سیاسەتی ڕووسیا و ئینگلتەرا، واتە ھاوپەیمانانی ئەو ڕۆژە پەیڕەو بکات.

ھەرچەندە ئێران دوور بوو لە تەرکیزی سەرەکی شەڕەکە کە ئەورووپایە، بەڵام بووبوو بە یەکێک لە بەرەکانی شەڕ. لەو کاتەدا ئێران قۆناغێکی نوێی مێژووی خۆی بە شۆڕشی دەستووری دەستپێکردبوو. شۆڕشگێڕانی ئەنجومەنی دەستوور لە ھەوڵی ئازادکردنی وڵات و بڕینی دەستی بێگانە و گەڕاندنەوەی سەربەخۆیی و یەکپارچەیی خاک و سەروەری نەتەوەیی وڵات بوون؛ بەڵام دەدای ھێزە بیانییەکان و لەشکرکێشییان بۆ سەر شارەکانی باکوور و باشوور و ڕۆژاوای ئەو وڵاتە ڕێگای بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی و سەقامگیریی ئێران گرتبوو. لەم نێوەندەدا بوونی کەسایەتی و پیاوێک کە ھەریەکەیان لە ئاوی یەکێک لە زلھێزە دەستێوەردانەکانەوە خۆراکیان پێدرابوو، دوو بەڵێ بوو کە سەروەری نەتەوەیی و یەکپارچەیی خاکی و سەربەخۆیی گەلی ئێرانی نیشان دا.