شانشینی عێراق

شانشینی عێراقی ھاشمی المملكة العراقية الهاشمية
ئاڵا [[ی عێراق |]]
سروود: السلام الملكي سروودی پاشایی
پایتەخت		بەغدا
گەورەترین		پایتەخت
زمانە فەرمییەکان		عەرەبی
زمانە ناوچەییەکان		عەرەبی کوردی ئاشووری
دەوڵەت		پاشایەتی دەستووری و حکوومەتی سێکۆلار لە ساڵی ١٩٣٢
-	۱۹۳۲–۱۹۳۳	فەیسەڵی یەکەم
-	۱۹۳۳–۱۹۳۹	غازی یەکەم
-	۱۹۳۹–۱۹۵۸	فەیسەڵی دووەم
ڕووبەر
-		٤٣٨٣١٧ کیلۆمەتری چوارگۆشە (١٩٥٨)  مایلی چوارگۆشە
ژمارەی دانیشتوان
-	بەراوردی	٦٬٤٨٨٬٠٠٠
دراو		دیناری عێراقی

شانشینی عێراق یان شانشینی ھاشمی عێراق (بە عەرەبی: المملكة العراقية) یەکەم حوکمڕانی عێراق بوو لە سەردەمی ھاوچەرخدا، بە فەرمی لە دوای دەستنیشانکردنی شا فەیسەڵی یەکەم وەک پاشا لە ساڵی ١٩٢١ دەستی پێکرد، بەڵام وڵاتەکە سەربەخۆیی بەدەست نەھێنا تا دوای ساڵی ١٩٣٢، یەکێکە لە یەکەم وڵاتە عەرەبییەکان کە سەربەخۆیە بە سەرپەرشتیکردنی ئەورووپی، بە تایبەتی لەژێرفەرمانی بەریتانیا.

شانشینی عێراق دوابەدوای کاردانەوەکانی ڕاپەڕینی گەورەی عەرەبی دامەزرا، کە شەریف حسێن بن عەلی باوکی شازادە فەیسەڵ، تەماحی بنەماڵە شاھانەی عەرەبەکانی ناوچەکەی بیربوو بۆ وەرگرتنی سەرکردایەتی دەوڵەتی عەرەبی و گواستنەوەی سیستمی خەلافەت کە لە ئەستەمبوڵ داڕما بۆ یەکێک لە بنەماڵە عەرەبییە کێبڕکێکارەکان لەوانە: بنەماڵەی سعوودی لە نەجد و حیجاز، وەک خانەوادەی دەسەڵاتدار بوو لە خاکە پیرۆزە ئیسلامییەکانی وەک مەککە و مەدینە، بنەماڵەی ھاشمی، سەرکردەی ڕاپەڕینی گەورەی عەرەبی لە باکوور لە نیمچە دوورگەکە و وڵاتانی شام و عێراق، و بنەماڵەی فەرمانڕەوای محەمەد عەلی لە میسر.

ئەم دەسەڵاتە تا مانگی شوباتی ساڵی ١٩٥٨ بەردەوام بوو، کاتێک عێراق چووە ناو قەوارەیەکی نایەکگرتوو لەگەڵ ئوردن بە ناوی (یەکێتیی ھاشمی عەرەبی) لە بەرامبەر یەکگرتنی میسر لەگەڵ سووریا (کۆماری یەکگرتووی عەرەبی)، بەڵام یەکێتیی ھاشمی تەنیا چەند مانگێکی خایاند بەھۆی شۆڕشی ١٤ تەممووزی ١٩٥٨ لە عێراق کە کۆتایی بە دەسەڵاتی ھاشمییەکانی عێراق ھێنا.

شۆڕشی عەرەبی و شۆڕشی بیستەکان

لە ئەنجامی ڕاپەڕینی زۆربەی ویلایەتەکانی پێشووی دەوڵەتی عوسمانی، لە شۆڕشەکانی وەک شۆڕشی بیستەم لە عێراق، لە دژی دوو زلھێزی ئەو سەردەمە، واتە بەریتانیا و فەڕەنسا، بەھۆی جێبەجێنەکردنی ئەو بەڵێنانەی کە بۆ پشتیوانیکردن لە شۆڕشی عەرەبی و لەبری ئەوە سیاسەتی داگیرکردن و ھەژموونیان ئەنجامدا، ئەو زلھێزانە بڕیاری جێبەجێکردنی بڕیارەکانی کۆنفرانسی قاھیرەیان دا لە ساڵی ١٩٢١، کە وینستن چێرچڵ وەزیری داگیرکاری ئەوکاتی بەریتانیا ئامادەی بوو، و بڕیاریدا دەوڵەتە عەرەبییەکان دابەش بکات و جیایان بکاتەوە لە یەکتر بە پێدانی سەربەخۆیی بە ھەریەکەیان لە ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی، دوای ئەوەی ئەو زلھێزانە بە توندی سێ پێوەریان سەپاند کە عەرەبەکان دەبێ دوای دۆڕانی ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی لە جەنگی جیھانیی یەکەمدا پەیڕەوی بکەن، کە دابەشکردنی ئەو ویلایەتە عەرەبییانەیە کە لەژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانیدا بوون و ببن بە دەوڵەتی سەربەخۆ و ڕێگری کردن لە یەکگرتنیان بۆ ئەوەی نەبن بە یەک دەوڵەت، ھەڵوەشاندنەوەی سیستمی خەلافەت و جێبەجێنەکردنی لە ھیچ کام لە دەوڵەتە نوێیەکانی عەرەب و دواجاریش پەسەندنەکردنی یاسای ئیسلامی لە یاسادانان و سیستمی حکوومەت.

کۆنفڕانسی قاھیرە

دوای ئەوەی کۆنفڕانسی قاھیرە لە ساڵی ١٩٢٠ لە دوای شۆڕشی بیستەمی عێراق لە دژی داگیرکاری بەریتانیا بەڕێوەچوو، پێرسی کۆکس کۆمیساریای باڵای بەریتانیا فەرمانەکانی خۆی دەرکرد بۆ پێکھێنانی ئەنجومەنی پێکھێنەر، کە بەرپرسیار بوو لە پێکھێنانی حکوومەتێکی عێراقی ئینتیقالی بە سەرۆکایەتیی سەرۆکی چاودێری بەغدا، عەبدولڕەحمان گەیلانی، و دانانی پاشایەک بەسەر تەختی عێراق و پێکھێنانی وەزارەت و دامەزراوە و دەستە و ھەڵبژاردنی سیاسەتوانان بۆ وەرگرتنی ئەرکەکانی حکوومەت.

ئەنجومەنی دامەزرێنەری شاھانە

ئەنجومەنی دامەزرێنەر لە بەشێک لە سەرکردە و سیاسەتوان و کەسایەتییە ناسراوەکانی عێراق پێکھاتبوو، لەوانە نووری سەعید پاشا، ڕەشید عالی گەیلانی پاشا، جەعفەر عەسکەری، یاسین ھاشمی و عەبدولوەھاب نووعەیمی، کە بە نووسینی نامەنووسی پەیوەست بە دامەزراندنی شانشینی عێراق ناسرابوو. سەرۆکی سەندیکای چاودێری بەغدا، عەبدولڕەحمان گەیلانی وەک سەرۆکوەزیرانی عێراق ھەڵبژێردا، کە شازادە فەیسەڵی یەکەمی وەک پاشا لەسەر تەختی عێراق ناساند و لە ٢٣ی ئابی ١٩٢١ تاجی خرایە سەر.

کۆتاییھاتنی سەردەمی پاشایەتی

کۆمەڵێک ھۆکاری ناوخۆیی و ناوچەیی و ستراتیژی ڕۆڵی سەرەکی ھەبوو بۆ ڕووخانی دەسەڵاتی پاشایەتی، گرنگترینیان لەوەدایە کە دەسەڵاتی پاشایەتی متمانەی بە سوپای عێراق ھەبوو و دەویست لە مەیلی سیاسی دووریان بخاتەوە، بەڵام ئەم سوپایە توندڕەوی ناسیۆنالیزمی ھەڵگرتبوو ئەفسەرەکانیش بە ھەر شێوەیەک بێت دەسەڵاتیان دەویست، کە بە کۆمەڵکوژییەکی مرۆیی قێزەونەوە دەرکەوتن کە بەوەوە ھاتنە سەر دەسەڵات و تێکدانی دەوڵەتی مەدەنی و کۆتایی ھاتنی کارگێڕی گشتی و گواستنەوەی ئاشتیانەی دەسەڵات.

کۆمەڵێک ئەفسەری سوپا بە ناوەکانی سەرۆک عەبدولکەریم قاسم، عەقید عەبدولسەلام عارف و نەقیب عەبدولسەتتار ئەلعەبووسی کە ئەرکی بەرگریکردن لە سنووری ڕۆژاوایان پێسپێردرابوو، جووڵەیان کرد و ئەو ئەفسەرانەیان دەستگیرکرد کە ڕەتیانکردەوە ئەو سوێندخواردنە بشکێنن کە سوێندیان خواردبوو و یاخیبوونی سەربازییان ئەنجام نەدا، کاتێک بەو ڕێگایەدا تێدەپەڕین کە لەبەردەم کۆشکی ڕیحابدا بوو، بنەماڵەی شاھانەیان لەناوبرد بە ژن و پیاوەوە و دەستیان بەسەر دەسەڵاتدا گرت لە بەیانی ١٤ی تەممووزی ١٩٥٨.

سەرچاوەکان

بەشداربووانی ویکیپیدیا، «المملكة العراقية»، ویکیپیدیای عەرەبی. سەردان لە ٢٩ی ٩ی ٢٠٢٣.