ڕازیە سوڵتان

ڕازییەت-ود-دونیا و ئود-دین
سوڵتان
بیلۆن دراوی جیتالی ڕازییە
پێنجەم سوڵتانی دەھلی.
فەرمانڕەوایی	1236 − 20 نیسانی 1240
پێشوو	ڕوکنوسدین فیروز
جێگر	مویز الدین بەھرام، شاژن ڤیکتۆریا وەک پاشای مێینەی داھاتوو
ھاوسەر	ئیختیار الدین ئاڵتوونیا
ناوی شاھانە جەلالەددین ڕازییە
خێزان	شانشینی ماملوکەکان
باوک	ئیلتوتمیش
دایک	تورکان خاتون
مردن	١٥ی تشرینی یەکەمی ١٢٤٠ کایثال، دەلھی سوڵتانی.
ناشتن	دەروازەی تورکمان نزیک بولبولی خانە، دەلھی
ئایین	ئیسلامی سوننە

ڕازییەت-دار-دونیا و دار-دین(بە فارسی: سلطان رضیة الدنیا والدین‎) (لە ١٥ی تشرینی یەکەمی ١٢٤٠ کۆچی دوایی کردووە), بە شێوەیەکی گشتی بە ڕازییە سوڵتانە ناسراوە، فەرمانڕەوایەکی سوڵتانی دەلھی بووە لە بەشی باکووری کیشوەری ھیندستان. یەکەم ژنە موسڵمان فەرمانڕەوای کیشوەرەکە بوو، و تاکە ژنە موسڵمان فەرمانڕەوای دەھلی بوو. کچێکی ماملوک سوڵتان شەمسەدین ئیلتوتمیش، ڕازیا لە ماوەی ساڵانی ١٢٣١–١٢٣٢دا دەھلی بەڕێوەبرد کاتێک باوکی سەرقاڵی ھەڵمەتی گوالیۆر بوو. بەپێی ئەفسانەیەک کە ڕەنگە ئەپۆکریف بێت، کە سەرسام بوو بە دەدای ئەو لەم ماوەیەدا، ئیلتوتمیش ڕازیای وەک میراتگری خۆی کاندید کرد دوای گەڕانەوەی بۆ دەھلی. لەدوای ئیلتوتمیش، برای نیوە برای ڕازییە ڕوکنەدین فیروز کە دایکی شا تورکان پلانی لەسێدارەدانی دانابوو. لە کاتی یاخیبوونێک لە دژی ڕوکنودین، ڕازییە خەڵکی گشتی ھان دا دژی شا تورکان، و دوای لادانی ڕوکن الدین لە ساڵی ١٢٣٦ لەسەر تەختی پاشایەتی دانا. بەرزبوونەوەی ڕازیا لەلایەن بەشێک لە ئاغاکانەوە تەحەدای کرا و لە کۆتاییدا ھەندێکیان پەیوەندییان پێوە کرد و ئەوانی دیکەش شکستیان ھێنا. ئەو ئاغاکانی تورک کە پشتگیریان دەکرد چاوەڕێی ئەوە بوون کە کەسێکی فیگەر بێت، بەڵام زیاتر دەسەڵاتی خۆی دووپات دەکردەوە. ئەمەش لەگەڵ دانانی ئەفسەرانی غەیرە تورک بۆ پۆستە گرنگەکان، بووە ھۆی ناڕەزایی ئەوان لە دژی. لە نیسانی ساڵی ١٢٤٠ لەلایەن کۆمەڵێک ئاغا لە پۆستەکەی دوورخرایەوە، دوای ئەوەی کەمتر لە چوار ساڵ حوکمڕانی کرد. ھاوسەرگیری لەگەڵ یەکێک لە یاخیبووەکان کرد – ئیختیاردین ئاڵتوونیا – و ھەوڵیدا تەختی پاشایەتی وەربگرێتەوە، بەڵام لە مانگی تشرینی یەکەمی ئەو ساڵەدا لەلایەن نیوە برا و جێنشینەکەیەوە مویزئەدین بەھرام شکستی ھێنا، و دوای ماوەیەکی کەم کوژرا.

ناو و ناونیشان

ھەروەھا ناوی ڕازییە بە شێوەی ڕادییە یان ڕازییە وەرگێڕدراوە. زاراوەی «سوڵتانا»، کە لەلایەن ھەندێک مۆدێرن بەکاردێت نووسەران، ناوێکی ھەڵەیە چونکە بە واتای «ژنەکەی پاشا» دێت نەک «حوکمڕانی مێینە». دراوەکانی ڕازییە خۆی پێی دەڵێن سوڵتان جەلالەت الدونییە والدین یان بە السڵتان المعزەم ڕازییەت الدین بنت السڵتان. نووسراوەکانی زمانی سانسکریتی سوڵتانییەت پێی دەڵێن جەلالەدین، لەکاتێکدا مێژوونووسی نزیک لە ھاوچەرخ مینھاج پێی دەڵێن سوڵتان ڕازییەت الدونییە والدین بنت سوڵتان یان سوڵتان ڕازیات الدنییە والدین بنت السڵتان.

سەرەتای تەمەن

ڕازیا لە سوڵتانی دەھلی شەمسەدین ئیلتوتمیش لەدایکبووە، کە تورک کۆیلەی (ماملووک)ی پێش خۆی قوتب الدین عیباک. دایکی ڕازییە – تورکان خاتوون کچی قوتب الدین عائیبەک بوو، و ھاوسەری سەرەکی ئیلتوتمیش.

بەرزبوونەوە بۆ سەر تەخت

ئیلتوتمیش کوڕە گەورەکەی ناسرودین مەحموودی ئامادە کردبوو بۆ ئەوەی ببێتە جێنشینی خۆی، بەڵام ئەم کوڕە لە ساڵی ١٢٢٩دا بە شێوەیەکی چاوەڕواننەکراو کۆچی دوایی کرد. بە گوێرەی مێژوونووس مینھاج-ی-سیراج، ئیلتوتمیش پێی وابوو کوڕەکانی دیکەی لە چالاکییە چێژبەخشەکاندا ھەڵمژراون، و دوای مردنی توانای بەڕێوەبردنی کاروباری دەوڵەتیان بێتوانا دەبن. لەکاتێکدا لە ساڵی ١٢٣١دا بۆ ھەڵمەتەکەی گوالیۆر ڕۆیشت، ئیلتوتمیش کچەکەی ڕازیای وەک بەرپرسی ئیدارەی دەھلی بەجێھێشت. ڕازیا ئەرکەکانی ھێندە بە باشی ئەنجامدا کە دوای گەڕانەوەی بۆ دەھلی، ئیلتوتمیش بڕیاریدا ناوی بنێت وەک جێنشینی خۆی. ئیلتوتمیش فەرمانی بە ئەفسەرەکەی مشریف-ی ماملاکات تاجول مولک مەحموود دابیر کرد کە فەرمانێک ئامادە بکات کە ناوی ڕازیا وەک میراتگر. کاتێک ئاغاکانی ئەم بڕیارەیان خستە ژێر پرسیارەوە لەسەر بنەمای ئەوەی کە کوڕی لە ژیاندا ماون، ئیلتوتمیش وەڵامی دایەوە کە ڕازیا لە کوڕەکانی بەتواناترە.

بەڵام دوای مردنی ئیلتوتمیش، ئاغاکان کوڕەکەیان ڕوکنەدین فیروز وەک پاشای نوێ دەستنیشان کرد. لەوانەیە لە ساڵانی کۆتایی ژیانیدا، ئیلتوتمیش ڕازی بووبێت کوڕێک وەک جێنشینی خۆی دابنێت. ئەمەش بەو ڕاستییە پێشنیار دەکرێت کە دوای ئەوەی بە سەختی نەخۆش کەوتبوو، ڕوکنودینی لە لاھورەوە بۆ دەھلی بانگھێشت کردبووەوە. ئەگەرێکی دیکە ئەوەیە کە ئەفسانەی ئیلتوتمیش کە ڕازیا وەک جێنشینی خۆی کاندید کردووە، چیرۆکێکی درۆیە کە لایەنگرانی ڕازیا دوای بەرزبوونەوەی ڕازیا بڵاویان کردووەتەوە. مینھاج تاکە سەرچاوەی نزیک لە ھاوچەرخە کە ئەم ئەفسانەیە دەگێڕێتەوە، و خۆی شایەتحاڵی ڕووداوەکان یان ئەو فەرمانە گوماناوییە نەبووە: ئەو لەو کاتەدا لە گوالیۆر بووە، و تا ساڵی ١٢٣٨ نەگەڕاوەتەوە بۆ دەھلی.

ڕوکن الدین حاکمێکی بەتوانا نەبوو، و کۆنترۆڵی ئیدارەیی بۆ دایکی شا تورکان بەجێھێشت. کوێرکردنی ئەو دووانە و لەسێدارەدانی قوتوبەدین کوڕە جەماوەرییەکەی ئیلتوتمیش، لەگەڵ دەست بەرزی شا تورکان، بووە ھۆی یاخیبوونی چەند ئاغایەک و تەنانەت وەزیر (سەرۆک وەزیران) نیزامول مولک. جونەیدی پەیوەندی بە یاخیبووانەوە کرد. ئەم دۆخە خراپتر بوو، کاتێک ئەفسەرە کۆیلە بەڕەچەڵەک تورکەکانی نزیک لە ڕوکنودین پلانیان بۆ کوشتنی ئەفسەرانی تازیک (غەیرە تورک) سوڵتانییەت دانا. ئەمەش بووە ھۆی کوشتنی چەند ئەفسەرێکی گرنگی تازیک، لەوانە زیاول مولک کوڕی جونەیدی و تاجول مولک مەحموود، کە ئەو فەرمانەیان داڕشتبوو کە ڕازیای وەک میراتگری ناساندبوو. لەکاتێکدا ڕوکن الدین بەرەو کوھرام ڕێپێوان دەکات بۆ بەرەنگاربوونەوەی یاخیبووان، شا تورکان پلانی لە سێدارەدانی ڕازیا لە دەھلی دانا. لە نوێژی جەماعەت، ڕازیا خەڵکی گشتی دژی شا تورکان ھان دا. پاشان جەماعەتێک ھێرشیان کردە سەر کۆشکی پاشایەتی و شا تورکانیان دەستبەسەر کرد. چەند ئاغایەک و سوپا بەیعەتیان بە ڕازیا دا، و لەسەر تەختیان دانا، کە بووە یەکەم ژنە حاکمی موسڵمان لە باشووری ئاسیا. ڕوکن الدین بە ڕێپێوان گەڕایەوە بۆ دەھلی، بەڵام ڕازییە ھێزێکی نارد بۆ دەستگیرکردن ئەو: زیندانی کراوە و ڕەنگە لە ١٩ی تشرینی دووەمی ١٢٣٦ لەسێدارە بدرێت، کەمتر لە ٧ مانگ حوکمڕانی کردووە.

سەرکەوتنی ڕازیا بۆ سەر تەختی دەھلی ناوازە نەبوو نەک تەنھا لەبەر ئەوەی ژن بوو، بەڵکو بەھۆی ئەوەی پشتیوانی خەڵکی گشتی ھێزی بزوێنەری دامەزراندنی بوو. بەپێی دەقی سەدەی ١٤ی فوتح-وس-سەلاتین، داوای لە خەڵک کردبوو کە ئەگەر نەیتوانی چاوەڕوانییەکانیان جێبەجێ بکات، لە پۆستەکەی دووربخەنەوە.

دژایەتیکردنی بەرزبوونەوە

ھەر لە سەرەتای دەسەڵاتی خۆیەوە، ڕازیا ڕووبەڕووی دژایەتییەکی توندی ئاغاکانی بە ڕەچەڵەک تورک بووەوە. ئەو بە پشتیوانی خەڵکی گشتی دەھلی سەرکەوتبووە سەر تەختی پاشایەتی نەک بە پشتیوانی پارێزگارە بەھێزەکانی پارێزگاکان کە بە ڕەچەڵەک تورک بوون. ڕازییە ھەوڵیدا دەسەڵاتی ئاغاکانی تورکیا بە دروستکردنی چینێک لە ئاغاکانی غەیرە تورک قەرەبوو بکاتەوە، ئەمەش بووە ھۆی دژایەتی زیاتر لەلایەن ئاغاکانی تورکیاوە.

نیزامول مولک محمد جونەیدی، ئەفسەرێکی 'تازیک' (غەیرە تورک) کە لە سەردەمی ئیلتوتمیشەوە پۆستی وەزیر (سەرۆک وەزیران)ی بەدەستەوە بووە، ڕەتیکردەوە بەرزبوونەوەی خۆی قبوڵ بکات. لەگەڵیدا چوار ئاغای تورکی یاخیبوون لە ڕوکنەدینی پێش ڕازییە. ئەم ئاغاکان بریتی بوون لە مالیک عیز الدین محمد سالاری لە بەدەون، مالیک عیزالدین کەبیر خان ئەیاز لە مولتان، مالیک سەیفەدین کوچی لە حنسی، و '. 'مالیک عەلائەدین جانی لە لاھور. کاتێک ئەم ئاغاکان لە ئاراستەی جیاوازەوە دژی ڕازییە ڕێپێوانیان کرد، داوای یارمەتی لە مالیک نەوشیروان تایسی کرد کە وەک پارێزگاری ئاواد دەستنیشانی کردبوو. بەڵام دوای ماوەیەکی کەم لە پەڕینەوە لە ڕووباری گەنجس لە ڕێگای دەھلی، تایسی لەلایەن ھێزەکانی کوچییەوە گیرا و لە دیلدا گیانی لەدەستدا. پاشان ڕازیا سەرکردایەتی سوپایەکی لە شاری قەڵادار دەھلی دەرھێنا بۆ شەڕکردن لەگەڵ یاخیبووان و کەمپێکی لە کەناری ڕووباری یامونا دانا. دوای چەند شەڕێکی بێبڕیار، سەرکردە یاخیبووەکان محمد سالاری و عیزەدین کەبیرخان ئەیاز بڕیاریان دا بچنە پاڵ ڕازییە. بە نھێنی لەگەڵ ڕازیا کۆبونەوە و گرووپەکە پلانیان دانا سەرکردەکانی تری یاخیبووان دەستگیربکەن، لەوانەش جونەیدی. بەڵام جونەیدی و سەرکردە یاخیبووەکانی تر لە پلانەکە ئاگادار بوون، و ھەڵھاتن، لەلایەن ھێزەکانی ڕازیاوە بەدوایاندا ڕۆیشتن. سەیفەدین کوچی و فەخرەدینی برای بە دیل گیران و زیندانی کران و دواتر لە سێدارە دران. جونەیدی ھەڵات بۆ گردە سیرماور و لەوێ کۆچی دوایی کرد. عەلائەدین جانی لە گوندی ناکاوان کوژرا، دواتر سەری ھێنرایە دەھلی.

حوکمڕانی

ڕازییە یەکسەر دوای سەرکەوتن بۆ سەر تەختی پاشایەتی چەند دامەزراندنێکی گرنگی دا.خواجە موحەزەبەدینی وەک وەزیر (سەرۆک وەزیرانی) نوێی خۆی دەستنیشان کرد، و نازناوی نیزامول مولکی پێبەخشی. موحەزەبەدین پێشتر وەک جێگری وەزیری پێشووی جونەیدی کاری کردووە. ڕازیا مالیک سەیفەدین ئایبک بەھتووی وەک بەرپرسی سوپاکەی دەستنیشان کرد، و نازناوی قوتلوغخانی پێبەخشی. بەڵام سەیفەدین ھەر زوو دوای ئەوە کۆچی دوایی کرد و ڕازیا مالیک قوتوبەدین حەسەن غوری بۆ ئۆفیسی تازە دروستکراوی نایب لەشکر (بەرپرسی سوپا) دەستنیشان کرد. ڕازیا iqta' ی لاھور کە پێشتر لەلایەن عەلائەدین جانی یاخیبووی کوژراوەوە بەدەستەوە بوو، بە مالیک عیز الدین کەبیر خان ئەیاز، ئەو یاخیبووەی کە پەیوەندی بەوەوە کردبوو، تەرخان کرد. ڕازیا دڵسۆزانی خۆی بۆ پۆستە ئیمپراتۆرییەکانی ناوماڵ دانا، لەوانە مالیک کەبیر ئیختیار الدین ئایتیگین وەک ئەمیری حاجیب و مالیک Jamaluddin Yaqut وەک ئەمیری ئاخور. مینھاج باس لەوە دەکات کە زۆری نەخایاند، ھەموو ئاغاکان لە لاخناوتی لە ڕۆژھەڵاتەوە تا دێبال لە ڕۆژاوا دانیان بە دەسەڵاتی ئەودا ناوە. یەکەم ھەڵمەتی سەربازی ڕازیا کە ئاراستەی کەسانی غەیرە یاخیبوو بوو، داگیرکاری بوو بۆ ڕانتامبۆر، کە فەرمانڕەوای چھامانا سەروەری خۆی دوای ئیلتوتمیش دووپات کردبووەوە مەرگ. ڕازییە ئاڕاستەی مالیک قوتوبەدین حەسەن غوری کرد بۆ ڕێپێوان بۆ ڕانتەمبۆر: توانی ئاغا و ئەفسەرانی تورک لە قەڵاکە چۆڵ بکات، بەڵام نەیتوانی چەھامانەکان ملکەچ بکات. چاھامانەکان بە ھاوپەیمانی لەگەڵ مێواتەکان، بەشێکی زۆری باکووری ڕۆژھەڵاتی ئێستایان ڕاجاستان گرت، و شەڕی گەریلایان لە دەوروبەری دەھلی ئەنجامدا. ھەروەھا ڕازیا ھێزێکی نارد بۆ ئەوەی کۆنترۆڵی دەھلی بەسەر گوالیۆردا دووپات بکاتەوە، بەڵام ئەم ھەڵمەتە ناچار بوو لەباربچێت. لە سەردەمی ڕازیادا، شیعەکان دژی سوڵتانیەت ڕاپەڕین، بەڵام یاخیبوونەکە سەرکوت کرا. لە ڕووداوێکی گەورەدا،... شیعەکان قەرماتیەکان ھێرشێکیان کردە سەر مزگەوتی جەما لە دەلھی. نورەدین تورک، سەرکردەی قەرماتییەکان پێشتر عەقیدەی سوننە شافیعی و حەنەفیی نزیکەار کردبوو، نزیکەی ھەزار لایەنگری لە دەھلیسندگوجارات، سند کۆکردبووەو، و دۆئاب. لە ٥ی ئازاری ١٢٣٧ لەگەڵ لایەنگرانی چوونە ناو مزگەوتەکە، و دەستیان کرد بە کوشتنی ئەو سوننەی کە لەوێ بۆ نوێژی ھەینی کۆبوونەتەوە، پێش ئەوەی لەلایەن ھاووڵاتیانەوە ھێرشیان بکرێتە سەر.

لە ساڵی ١٢٣٨دا، مەلیک حەسەن قەرلوغ، والی پێشووی خوارەزمیانی غەزنی، ڕووبەڕووی ھەڕەشەی مەغۆل بووەوە، کوڕەکەی نارد بۆ دەھلی، ڕەنگە بۆ ئەوەی بەدوای ھاوپەیمانییەکی سەربازیدا بگەڕێت دژی مەغۆلەکان. ڕازییە بە ڕەوشتەوە پێشوازی لە شازادە کرد، داھاتی بارانی بۆ خەرجییەکانی بۆ دیاری کرد، بەڵام ئامادە نەبوو ھاوپەیمانییەک لە دژی مەغۆلەکان پێکبھێنێت.

ڕوخاندن

ئەو ئاغاکان کە پشتگیریان لە ڕازیا دەکرد، مەبەستیان ئەوە بوو کە ئەو ژنە ببێتە کەسێکی فیگەر، بەڵام زیاتر خۆی دووپات دەکردەوە. بۆ نموونە، دراوە سەرەتایییەکانی بە ناوی باوکییەوە دەرچوون، بەڵام تا ساڵی ١٢٣٧–١٢٣٨، دەستی کردبوو بە دەرکردنی سکە تەنھا بە ناوی خۆیەوە. ئیسامی باس لەوە دەکات کە سەرەتا، سەرنجی پوردەی داوە: شاشەیەک تەختەکەی لە دەربارەکان و خەڵکی گشتی جیاکردەوە، و لەلایەن پاسەوانی ژنەوە دەورە دراوە. بەڵام دواتر بە جلوبەرگی نەریتی پیاوانەوە دەستی کرد بە دەرکەوتنی لەبەردەم خەڵکدا، بە پۆشاکی (قەبە) و کڵاوێکەوە (کوڵا). ئەو سواری فیل بوو بە شەقامەکانی دەھلیدا، وەک سوڵتانەکانی پێشوو دەرکەوتنی گشتی دەکرد.

زیادبوونی جەختکردنەوە و دانانی خەڵکی غەیرە تورک بۆ پۆستە گرنگەکان ناڕەزایی لەناو ئاغاکانی تورکیادا دروست کرد. پۆستی ئەمیری ئاخور پێشتر لەلایەن ئەفسەرانی بەڕەچەڵەک تورکەوە بەدەستەوە بوو، یاقوتیش بەڕەچەڵەک ئەبیسینیا بوو: بۆیە ئەفسەرە تورکەکانی ڕازیا ناڕەزاییان دەربڕی ئەم دامەزراندنە. مێژوونووسانی وەک عیسامی، سرھیندی، بەدەونی، نیزامەدی، و نیزامەدین ئەحمەد ئینتیمای ڕازیا لەگەڵ یاقوت بە ھۆکارێکی سەرەکی ڕووخانی دەگێڕنەوە.

لە ساڵانی ١٢٣٨–١٢٣٩، مالیک ئیزودین کەبیر خان ئەیاز – والی لاھور – لە دژی ڕازیا یاخی بوو، و ئەویش دژی ڕازیا ڕێپێوانێکی کرد و ناچاری کرد ھەڵبێت بۆ سۆدرا. لەبەر ئەوەی ناوچەی ئەودیوی سۆدرا لەلایەن مەغۆلەکان کۆنتڕۆڵ کرابوو، ھەروەھا لەبەر ئەوەی ڕازیا بەردەوام بوو لە ڕاوەدوونانی، عیز الدین ناچار بوو خۆی ڕادەست بکات و جارێکی تر دەسەڵاتی ڕازییە قبوڵ بکات. ڕازیا بە نەرمی مامەڵەی لەگەڵدا دەکرد؛ iqta ی لاھوری لێ سەندەوە، بەڵام ئیقتەی مولتانی بۆ دیاری کرد، کە ئیلتوتمیش بە ئیختیارئەدین قەرەقاش خان ئایتیگین دابوو. ڕازیا ئیختیار الدین ئایتیگین، کۆیلەیەکی تورکی کە لەلایەن ئیلتوتمیشەوە کڕدرابوو، بانگھێشتی دەربارەکەی خۆی لە دەھلی کردبوو و کردبووی بە ئەمیری حاجیب. ھەروەھا ڕەحمەتی بە کۆیلەیەکی دیکەی ئیلتوتمیش بەخشیبوو – ئیختیارئەدین ئاڵتوونیا، بە دانانی سەرەتا ئیقتەی باران، و پاشان، ئیقتەی تەبەرھیندا بۆی. بەڵام ئەم دوو ئەفسەرە لەگەڵ ئەفسەرانی تری تورکیا پیلانیان گێڕا بۆ ڕووخاندنی، لەکاتێکدا ئەو لە ھەڵمەتی لاھور دوور بوو. ڕازیا لە ٣ی نیسانی ١٢٤٠ گەیشتە دەھلی، و زانی کە ئاڵتوونیا لە تەبەرھیندا لە دژی یاخی بووە. ڕازیا بەبێ ئەوەی ئاگاداری ئەوە بێت کە ئاغاکانی دیکە لە دەھلی پەیوەندییان بە ئاڵتوونیا کردووە و پیلانگێڕییان لە دژی کردووە، دوای دە ڕۆژ بەرەو تەبەرھیندا ڕێپێوانێکی کرد. لە تەبەرھیندا، ھێزە یاخیبووەکان یاقوتی دڵسۆزی ئەویان کوشت، و زیندانییان کرد.

بە گوتەی مینھاج، ڕازیا ٣ ساڵ و ٦ مانگ و ٦ ڕۆژ حوکمڕانی کردووە.

ھاوپەیمانی لەگەڵ ئاڵتوونیا و مردن

کاتێک ھەواڵی دەستگیرکردنی ڕازیا گەیشتە دەھلی، ئاغا یاخیبووەکانی ئەوێ مویزئەدین بەھرام – کوڕی ئیلتوتمیش –یان لەسەر تەخت دانا. لە ٢١ی نیسانی ١٢٤٠ بە فەرمی سەرکەوتە سەر تەختی پاشایەتی و ئاغاکان لە ٥ی ئایاری ١٢٤٠ بەیعەتیان پێدا. ئاغاکان چاوەڕێی ئەوە بوون کە پاشای نوێ کەسایەتییەکی فیگەر بێت، و بەنیازی ئەوە بوون لە ڕێگەی ئۆفیسی تازە دروستکراوی نایب-ی ماملاکات (ھاوتا لەگەڵ ڕێجێنت) کاروباری دەوڵەت کۆنتڕۆڵ بکەن. کە بۆ ئیختیار الدین ئایتیگین دەستنیشان کرابوو. بەڵام پاشای نوێ ئیختیار الدین ئایتیگینی لە ماوەی ١–٢ مانگدا تیرۆر کرد. ئاغاکان لە دەھلی دوای لەکارلابردنی ڕازیا، نووسینگە و ئیقتەی گرنگیان لە نێوان خۆیاندا دابەش کردبوو، بە پشتگوێ خستنی بانگەشەکانی ئیختیارەدین ئاڵتوونیا کە ڕازیای لە تەبەرھیندا دەستگیر کردبوو. دوای مردنی ئایتیگین، ئاڵتوونیا ھەموو ھیوایەکی لەدەستدا کە درک بە ھەر قازانجێک بکات لە ڕووخاندنی ڕازیا، و بڕیاریدا ھاوپەیمانی لەگەڵ بکات. ھەروەھا ڕازییە ئەمەی بە دەرفەتێک دەزانی بۆ وەرگرتنەوەی تەختی پاشایەتی، و لە ئەیلوولی ١٢٤٠ لەگەڵ ئاڵتوونیا ھاوسەرگیری کرد، ئەو دووانە لەلایەن ھەندێک ئاغای ناڕازی تری تورکەوە پشتیوانییان لێدەکرا، لەوانە مالیک قەرەقاش و مالیک سالاری. ئاڵتوونیا سوپایەکی کۆکردەوە، کە بە گوتەی عەبدولمەلیک ئیسامی، خۆخارەکان، جاتەکان و ڕەجپوتەکانی لەخۆگرتبوو. لە مانگی ئەیلول-تشرینی یەکەمی ١٢٤٠، سوڵتان مویزئەدین بەھرام سەرکردایەتی سوپایەکی کرد دژی ھێزەکانی ئاڵتوونیا و ڕازییە، و لە ١٤ی تشرینی یەکەمی ١٢٤٠دا شکستی پێھێنا؛ و لەلایەن کۆمەڵێک ھیندۆسەوە کوژران. ڕازیا لە ١٥ی تشرینی یەکەمی ١٢٤٠ کوژرا.

گۆڕ

گۆڕەکانی ڕازییە و خوشکەکەی

گۆڕی ڕازییە دەکەوێتە شاری موحەڵڵا بولبولی خانە لە نزیک دەروازەی تورکمان لە دەلھی کۆن. ڕێبوارەکەی سەدەی ١٤ ئیبن باتوتا باس لەوە دەکات کە گۆڕەکەی ڕازیا بووبووە ناوەندێکی زیارەت: قوبەیەک لەسەری دروست کرابوو و خەڵک داوای نیعمەتیان لێ دەکرد.دەگوترێ گۆڕەکەی ڕازییە لەلایەن بەھرامی جێنشینی و نیوە برای خۆیەوە دروست کراوە. گۆڕێکی دیکە کە دەوترێت ھی شازیای خوشکەکەیەتی، دەکەوێتە تەنیشت گۆڕەکەیەوە. ڕازیا پەرستراوێکی سۆفی پیرۆز شا تورکمان بایبانی بووە، و دەوترێت ئەو شوێنەی کە نێژراوە، ھۆسپیسی ئەو (خانقا)ە.ئەمڕۆ، شوێنەکە تا ڕادەیەکی زۆر پشتگوێ خراوە: ڕووپێوی شوێنەوارناسی ھیندستان ساڵانە چاککردنەوەی بۆ ئەنجام دەدات، بەڵام نەیتوانیوە زیاتر جوانی بکات چونکە بە بیناسازی نایاسایی دەورە دراوە، و تەنھا لە ڕێگەی ڕێڕەوێکی تەسک و قەرەباڵغەوە دەتوانرێت لێی نزیک بێتەوە. لە کۆتایی سەدەی بیستەمدا دانیشتووانی ناوچەکە مزگەوتێکیان لە نزیکەوە دروستکرھد.بینایەکی وێران لە کایتال گوایە شوێنی گۆڕی ڕەسەنی ڕازیایە.