چەنگیزخان

چەنگیزخان

چەنگیزخان (بە مۆنگۆلی: Чингис хаан؛ ١١٦٢–١٢٢٧) بە ناوی سەرەکیی تەمووچین، خانێکی مۆنگۆل بوو کە توانی ھۆزە مۆنگۆلەکان یەکگرتوو بکات و ئیمپراتۆریەتیی مۆنگۆل دامەزرێنێت. فەرماندەیەکی سەربازی زۆر بەھێز بوو، توانای کۆکردنەوەی خەڵکی لە دەوری خۆی ھەبوو، و وردە وردە دەستی کرد بە فراوانبوون لە ناوچەکانی دەوروبەری، و زۆری نەخایاند شانشینییەکەی فراوانتر بوو تا گەیشتە سنوورەکانی کۆریا لە ڕۆژھەڵاتەوە تا سنوورەکانی وڵاتی ئیسلامی خوارەزمشاھییەکان لە ڕۆژاوا، و لە دەشتەکانی سیبیریا لە باکوورەوە تا دەریای چین لە باشوور، واتە پێشتر وڵاتانی ئێستا بەناوەکانی: چین، ئێران، کازاخستان، کۆریای باکوور و کۆریای باشوور، مەنگۆلیا، ڤیێتنام، تایلەند و بەشێک لە سیبیریا، ھەروەھا لاوس، میانمار، نیپاڵ، بوتان لەخۆگرتبوو.

پێش مردنی چەنگیز خان وەسیەت دەکات کە جێنشینی ئۆقتەی خان بێت، ئیمپراتۆریەتەکەی دابەش دەکات لە نێوان کوڕ و نەوەکانیدا. لە ساڵی ١٢٢٧ دوای شکستپێھێنانی لە تانگوت کۆچی دوایی کرد، و لە گۆڕێکی نەناسراودا بە خاک سپێردرا، بە تەواوی نازانرێت لە کوێی مەنگۆلیادایە. نەوەکانی دەستیان کرد بە فراوانکردنی ئیمپراتۆریەتەکەیان لە سەرانسەری ئۆراسیادا بە داگیرکردن یان دامەزراندنی شانشینی ژێردەستەیی لەناو چینی ئێستا، کۆریا، قەفقاز، شانشینییەکانی ئاسیای ناوەڕاست و بەشێکی گەورەی ئەورووپای ڕۆژھەڵات و ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست.

چەنگیز خان جگە لە دەستکەوتە سەربازییە زەبەلاحەکانی، وایکرد ئیمپراتۆریەتیی مۆنگۆلەکان لە ڕێگەی دیکەوە گەشە بکات. لە کاتێکدا ئەو فەرمانی کرد بە بەکارھێنانی ئەلفوبێی ئویگور وەک سیستەمی نووسین لە ئیمپراتۆریەتیی مۆنگۆلەکاندا دەرکرد. ھەروەھا ھانی لێبوردەیی ئایینی دەدا لەناو ئیمپراتۆریەتەکەیدا، ئیمپراتۆریەتێکی یەکگرتووی لە ھۆزە کۆچەرییەکانی باکووری ڕۆژھەڵاتی ئاسیا دروستکرد. مۆنگۆلەکانی ئێستا ڕێزێکی زۆری لێ دەگرن و بە باوکی دامەزرێنەری وڵاتی مەنگۆلیا دەزانن.

ناو

جەنگیز خان (بە زمانی مۆنگۆلی: Чингис Хаан)، (بە چینی: 成吉思汗)، بە پینین: cheng1 ji1 si1 kang1)، یان تەمووجین (بە چینی: 鐵木真)، بە پینین: Temüjin «Genghis Khan« وشەیەک بە واتای: داگیرکەری جیھان، یان شای شاکانی جیھان، یان بەھێز، بەپێی وەرگێڕانە جیاوازەکانی زمانی مۆنگۆلی، و ناوە ڕەسەنەکەی “تەمووچین” یان “تەمووگین”.

سەرەتای ژیان

ڕەچەڵەک

ڕەچەڵەکی تەمووچین پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە خابول خان و ئەمباگای باپیرەیەوە ھەیە، ھەروەھا کوتولا خانی برای کە سەرکردایەتی مۆنگۆلیای یەکگرتووی کردووە کاتێک پشتیوانی بنەماڵەی جینی چینی لە مۆنگۆلەکانەوە گواسترایەوە بۆ تاتارەکان لە ساڵی ١١٦١ و خابول خانی لەناوبرد. لەو سەردەمەدا باوکی جەنگیز کە ناوی یەسوگی بوو، سەریھەڵدا (سەرۆکی بنەماڵەی بورجیقین، بنەماڵەیەکی دەسەڵاتدار لە خێڵی مۆنگۆلی قەیات و کوڕەزای ئەمباغای و کوتولا خان)، بەڵام ئەم پۆستە لەلایەن بنەماڵەی کێبڕکێکار بەناوی تای چیود، کە ڕاستەوخۆ بۆ ئامباغا دەگەڕێتەوە، کاتێک دەسەڵاتی تاتارەکان بەھێز بوو دوای ساڵی ١١٦١، فەرمانڕەواکانی بنەماڵەی جین پشتگیری خۆیان دەگۆڕن بۆ ھۆزی کارای.

و باوکی ئیمپراتۆر تۆلوی و باپیرەی ئیمپراتۆر مەنگۆ خان و ئیمپراتۆر کوبلای خان و ئیمپراتۆر ھۆلاکۆ خان و ئیمپراتۆر ئێریک بۆک.

چەنگیز خان لە ھزری مێژوودا

چەنگیز خان وەک یەکێک لە داگیرکەرە گەورەکان و وەک زانایەکی سەربازی دەمێنێتەوە، تەنھا ئەوە نەبێت کە لە ھەموو داگیرکارییەکاندا لە بۆ گەندەڵی و وێرانکاری لە خاکەکەدا لەوانی دیکە جیاواز بوو، لەوێ ئیمپراتۆریەتێکی دامەزراند کە لە سەردەمی بنەماڵەکەیدا لە ئۆکرانیا تا کۆریا درێژ بووەوە. ھەروەھا نەوەکانی لە چین و وڵاتی فارس و ڕووسیا بنەماڵەی شاھانەیان دامەزراندووە و لە نێو بنەماڵەی نەوەکانیدا پاشاگەلێک ھەبوون کە چەند سەدەیەک لە ئاسیای ناوەڕاست فەرمانڕەوایەتییان کردووە.

مێژوونووسی ئەڵمانی (بێرتۆڵت سپۆلەر) باس لە کەسایەتی چەنگیز خان دەکات و لە لاپەڕەی (٢٧)دا دەڵێت:

«تایبەتمەندییە باڵاکانی چەنگیز خان و کەسایەتییە بێ ھاوتاکەی تەنیا لە سەرکەوتنە سەربازییەکانیدا دەرناکەون، بەڵکو لە بوارەکانی تریشدا کە گرنگیان کەمتر نییە، وەک چۆن ناتوانین بە سەرسامییەوە سەیری دەستکەوتەکانی وەک پاڵێوەرێکی یاسایی و ڕێکخەری نەتەوەی مۆنگۆل نەکەین».

سەرچاوەکان

• ویکیپیدیای ئینگلیزی