پارێزگای پەنجشێر

پەنجشیر

پنجشیر
پەنجشیر پنجشیر
پارێزگا
	دیمەنی دۆڵێک لە پارێزگای پەنجشێر (٢٠٠٩)
	شوێنی پارێزگای پەنجشێر لە ئەفغانستان
وڵات	ئەفغانستان
دامەزران	٢٠٠٤
پایتەخت	بازاڕەک
دەسەڵات
• پارێزگار	محەممەد عارف سەروەری
ڕووبەر
• سەرجەم	٣٦١٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە (١٬٣٩٠ میلی چوارگۆشە)
ژمارەی دانیشتووان (٢٠١٣)
• سەرجەم	١٤٦١٠٠
• چڕی	٤٠ کەس لە کیلۆمەتری چوارگۆشە (١٠٠ کەس لە میلی چوارگۆشە)
ناوچەی کاتی	UTC+4:30
ISO 3166 code	AF-PAN
زمانەکان	فارسی

پەنچشیر (بە دەری: و بە پەشتۆ: پنجشیر) بە کوردی «پێنج شێر»، ھەروەھا بە (پنجشێر) و (پنجشێر)یش دەنووسرێت، یەکێکە لە سی و چوار پارێزگای ئەفغانستان، کە دەکەوێتە بەشی باکووری ڕۆژھەڵاتی وڵات، کە دۆڵی پنجشیری تێدایە ئەو پارێزگایە بەسەر حەوت قەزادا دابەشکراوە و ٥١٢ گوند لەخۆدەگرێت. لە ساڵی ٢٠١٢دا ژمارەی دانیشتووانی پارێزگاکە نزیکەی ١٧٣ ھەزار کەسە. شاری بازاڕەک وەک مەڵبەندی پارێزگای پنجشیر دیاری کراوە. لە ئێستادا لەلایەن بەرخۆدانی دووەمەوە کۆنترۆڵکراوە (نەوەکانی شا مەسعوود) و تاکە پارێزگای ئەفغانستانیشە کە لە ھێرشی ساڵی ٢٠٢١ی تاڵیبانەوە نەگیراوە.^[١] لە ساڵی ٢٠٠٤دا پەنجشیر بوو بە پارێزگایەکی سەربەخۆ و لە پارێزگای پەروان جیابوویەوە. لە ڕۆژھەڵاتدا بە باغلان و تەخار و لە ڕۆژھەڵاتیشەوە بە بەدەخشان ونورستان و لە باشووریش لە لاغمان و کاپیسا و لە ڕۆژاواش پەروان دەورەدراوە.^[٢]

مێژوو

ئەو ناوچەیە لە نێوان سەرەتای سەدەی ١٦ و ناوەڕاستی سەدەی ١٨دا لەلایەن خانەکانی بوخارا بەڕێوەدەچوو ھەرێمی پەروان، بە پنجشیری دواتریشەوە، لەلایەن ئەحمەد شاە درانییەوە داگیرکرا و بە فەرمی وەک بەشێک لە ئیمپراتۆرییەتی درانی، لەلایەن موراد بێگی بوخارەوە قبوڵ کرا، دوای ئەوەی پەیمانی دۆستایەتی لە ساڵی ١٧٥٠دا واژوو کرا. فەرمانڕەوایی دورانییەکان بە دوای ئەو ڕەوشی بنەماڵەکانی باراکزیدا ھات. لە ماوەی سەدەی١٩ دا ھەرێمەکە بێ کاریگەری بوو لەلایەن پەلامارەکانی بەریتانیاوە، وەک شەڕی ئەنگلۆ- ئەفغانی . لە ساڵی ١٩٧٣دا محەممەد داود خان دەسەڵاتی لە ئەفغانستان گرت و دەستی کرد بە بانگەشەکردن لەسەر پشکێکی گەورەی خاکی پشتون نشین لە پاکستان، ئەمەش نیگەرانییەکی زۆری بۆ حکوومەتی پاکستان دروست کرد تا ساڵی ١٩٧٥ ئەحمەد شاە مەسعوودی گەنج و شوێنکەوتوانی ڕاپەڕینێکیان لە پنجشیر بەرپاکرد بەڵام ناچار بوون بەرەو پێشوێر لە پاکستان ھەڵبێن و لەوێ پشتگیری زولفیقار عەلی بۆتۆی سەرۆک وەزیرانی پاکستانیان وەرگرت دەوترێت بوتۆ بە بڵاوکردنەوەی ھێزی چەکداری ئەفغانی بۆ ئەو شارە، ڕێگای بۆ شۆڕشی نیسانی ١٩٧٨ی شاری کابول خۆش کردووە. لە کاتی جەنگی سۆڤیەت و ئەفغاندا چەندین جار ھێرش کرایە سەر پەنچشیر، لە دژی ئەحمەد شاە مەسعوود و ھێزەکانی ھەرێمی پەنجشیر لە ١٧ی ئابی ١٩٧٩ەوە لە دوای ڕاپەڕینێکی ھەرێمییەوە لە دەستی یاخیبووان بوو بە ھاوکاری ناوچە شاخاوییەکانی ھەرێمەکە بە باشی لەلایەن فەرماندەکانی موجاھیدینەوە لە ماوەی جەنگی ١٩٨٠ی سۆڤیەت و ئەفغان لە دژی حکوومەتی پارتی و یەکێتی سۆڤیەت بەرگری لێکرا. دوای ڕووخانی کۆماری دیموکراتی ئەفغانستان لە ساڵی ١٩٩٢ ناوچەکە بوو بە بەشێک لە دەوڵەتی ئیسلامی ئەفغانستان تا کۆتایی نەوەدەکان، پەنجشیر و پارێزگای بەدەخشانی دراوسێ، وەک زەمینەیەکی مەیدانی بۆ ھاوپەیمانی باکوور دژی تاڵیبان خزمەتیان کرد لە ٩ ی ئەیلوولی ٢٠٠١دا، مەسعوود وەزیری بەرگری لەلایەن دوو کەسی سەر بە ئەلقاعیدە تیرۆر کرا. دوو ڕۆژ دواتر ھێرشەکانی ئەیلوولی ٢٠٠١ لە ئەمریکا ڕوویدا و ئەمەش بووە ھۆی دەستپێکردنی شەڕێکی گەورەی ئەمریکا لە ئەفغانستان.^[٣] کە دۆڵی پەنچشیری تێدایە، لە مانگی نیسانی ساڵی ٢٠٠٤ قەزای پەنجشیر-ی سەر بە پارێزگای پەروان لەژێر ئیدارەی حامید کارزایدا کرایە پارێزگا. ھێزەکانی ئاسایشی نەتەوەیی ئەفغانستان چەندین بنکەیان لەو پارێزگایە دامەزراند ھاوکات ھێزەکانی ھاریکاری ئاسایشی نێودەوڵەتیش بنکەکانی دامەزراند، لە کۆتایی ساڵانی ٢٠٠٠دا تیمێکی ئاوەدانکردنەوەی پارێزگا بە سەرۆکایەتی ئەمریکا لە پەنجشیر دەستی بە ئۆپەراسیۆن کرد.^[٤] دوای ڕووخانی کابول، ھێزەکانی دژە تاڵیبانی دڵسۆز بە کۆماری ئیسلامی ئەفغانستان ڕوویان لە پارێزگای پەنجشیر کرد، بەرخۆدانی پەنچشیریان پێکھێنا و بە بەردەوامی شەڕی میرنشینی نوێی ئیسلامی ئەفغانستانیان کرد، ھێزەکانی بەرخۆدانی نوێ ئاڵای کۆنی ھاوپەیمانی باکووریان کەشاندەوە، بەرخۆدانی پەنجشیر بەردەوامە لە پاڵنانی تاڵیبان و دەستبەسەرداگرتنی کۆنترۆڵ لە پارێزگای پەنجشیر، لەگەڵ ئەوەشدا ھەندێک لە شارەزایان گومانیان لە سەرکەوتنەکە ھەیە.^[٥]

کارگێری و بەڕێوەبردن

پارێزگاری ئێستای پارێزگاکە کەمالەدین نەزمییە پێش ئەویش ھەریەکە لە محەممەد عارف سێوارد و کەرامەدین کەرام بوو (کە دەستدرێژیی کردووەتە سەر دوو ئەندامی ھەڵبژاردەی تۆپی پێی ژنانی ئەفغانستان لە کابول و پاشان ھەڵھاتوون بۆ پارێزگای پەنچشیر).^[٦] بازاڕک پایتەختی پارێزگای پەنجشیرە ھەموو چالاکییەکانی جێبەجێکردنی یاسا لە سەرانسەری پارێزگاکە لەلایەن پۆلیسی نەتەوەیی ئەفغانستانەوە بەڕێوەدەبرێن بەڕێوبەرێکی پۆلیسی پارێزگا دەستنیشان کراوە بۆ بەڕێوەبردنی ھەردوو سەرۆکی پۆلیس نوێنەرایەتی وەزارەتی ناوخۆی کابول دەکات ھێزەکانی پاراستنی ھاووڵاتیان لەلایەن سوپاوە پشتگیری دەکرێن، بە ھێزەکانی سەر بە ناتۆشەوە.^[٧]

لەکاتی ھەڵبژاردنی پەرلەمانی ساڵی ٢٠٠٥دا، سالح محەممەد ڕیگیستانی وەک تاکە نوێنەری نێرینەی پارێزگای پەنجشیر بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەفغانستان ھەڵبژێردرا لەکاتی ھەڵبژاردنی پەرلەمانی ساڵی ٢٠٠٥دا، سالح محەممەد ڕیگیستانی وەک تاکە نوێنەری نێرینەی پارێزگای پەنجشیر بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەفغانستان یان ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەفغانستان ھەڵبژێردرا.^[٨]

دوای ڕووخانی کابۆل لە ١٥ی ئابی ٢٠٢١دا، تا ئێستا پەنجشێر یەکێکە لەو چەند بەشەی ئەفغانستان کە ھێشتا لەژێر کۆنترۆڵی کاریگەری کۆماری ئیسلامی ئەفغانستاندایە دژی میرنشینی ئیسلامی ئەفغانستان بە سەرۆکایەتی تاڵیبان.^[٩]

خزمەتگوزارییەکان

کەرتی تەندروستی

ڕێژەی ئەو خێزانانەی کە ئاوی خواردنەوەی پاکیان ھەیە لە ١٦٪ لە ساڵی ٢٠٠٥دا زیادیان کردووە، بۆ ١٧٪ لە ساڵی ٢٠١١. ٢٣٪ لە لەدایکبووان لە ساڵی ٢٠١١دا بە تەندروستی و لەشساغییەوە لەدایکبوون.^[١٠]

کەرتی پەروەردە

ڕێژەی گشتی خوێندەواری (٦+ ساڵ تەمەنی) لە ٣٣٪ لە ساڵی ٢٠٠٥ دابەزی بۆ ٣٢٪ لە ساڵی ٢٠١١دا. ڕێژەی کۆکردنەوەی تۆڕی گشتی (٦–١٣ ساڵ) لە ٤٢٪ لە ساڵی ٢٠٠٥ دابەزی بۆ ٤٠٪ لە ساڵی ٢٠١١. چوار خوێندنگەی خوێندنی تەکنیکی و پیشەیی (TVET) خزمەتی بە پارێزگای پەنجشیری کشتوکاڵی دەکەن، لەوانە ئەحمەد شاە مەسعوود TVET قوتابخانەکە بە ھاوکاری ھیلیف پادەربۆرن و وەزارەتی دەرەوەی ئەڵمانیا دامەزراوە و نزیکەی ٢٥٠ خوێندکار و ٢٢ کارمەندی ھەیە (بەپێی مانگی ئابی ٢٠١٤).^[١١]

پێکھاتەی دانیشتووان

تا ساڵی ٢٠٢١ کۆی دانیشتووانی پارێزگاکە نزیکەی ١٧٣ ھەزار کەسە. بەپێی پەیمانگەی خوێندنی جەنگ، تاجیکان زۆرینەی دانیشتووان پێکدەھێنن. دری (فارسی ئەفغانی) زمانی زۆرینەیە لە پارێزگاکەدا. ھەموو دانیشتووانیش شوێنکەوتووی ئیسلامن و تەنیا سوننەن لەکاتێکدا کەھازارەکانی ناوچەکانی دیکەی ئەفغانستان زۆربەیان شیعەن.

یەکە کارگێرییەکانی پارێزگای پەنجشیر
ناوچە	مەڵبەند	ژمارەی دانیشتووان^[١٢]	ڕووبەر	ژمارەی گوند
ئەبشار		١٢٬٧٠٧
Anaba		20,682	164 km²	31^[١٣]
Bazarak	Bazarak	21,629	378 km²	29^[١٤]
Darah		15,951	709 km²	134^[١٥]
Khenj		45,961	688 km²	154^[١٦]
Paryan		17,033	1270 km²	67^[١٧]
Rokha		26,360	144 km²	72^[١٨]
Shotul		12,572	55 km²	23^[١٩]

کەسایەتییەکانی ناوچەکە

ئەحمەد شا مەسعوود: پاڵەوانی نەتەوەیی ئەفغانی و سەرکردەی سەربازی و وەزیری بەرگری پێشوو کە بە پێشەنگی بەرھەڵستکارانی چەکداری دژی سۆڤیەت و تاڵیبان ناسراوە.

عەبدوڵڵا عەبدوڵڵا سیاسەتمەداری ئەفغانی سەرۆکی پێشووی ئەنجومەنی باڵای ئاشتەوایی نیشتمانی

ئەمروڵا ساڵح سیاسەتمەداری ئەفغانی جێگری پێشووی سەرۆکی ئەفغانستان.

محەممەد قاسم فەھیم مەیدانی مارشال جێگری پێشووی سەرۆکی ئەفغانستان.

بسموڵا خان محەممەدی وەزیری بەرگری.

عەبدولحفیز مەنسوور یەکەم بەڕێوەبەری ڕادیۆ و تەلەڤیزیۆنی ئەفغانستان.

ئەحمەد زیا مەسعوود سیاسەتمەداری ئەفغانی جێگری پێشووی سەرۆکی ئەفغانستان.

یونس قانوونی سیاسەتمەداری ئەفغانی جێگری پێشووی سەرۆکی ئەفغانستان.

داستاگیر پەنژشیری وەزیری پەروەردە.

کەرامەدین کەرام پارێزگاری پێشووی پارێزگاکە، سەرۆکی جێبەجێکاری تۆپی پێی ئەفغانستان.

ئەحمەد وەلی مەسعوود سیاسەتمەداری ئەفغانی.

قەھار ئەسی شاعیری ھاوچەرخ.

محەممەد عەلەم ئیزدیار جێگری یەکەمی ئەنجومەنی پیران.

ئەحمەد مەسعوود کوڕی ئەحمەد شاە مەسعوودە لە مانگی تشرینی دووەمی ٢٠١٦دا وەک بەڕێوەبەری دەزگای مەسعوود دەستنیشان کرا. حەیدەری وجۆدی، شاعیر و زانای سۆفی.

سەرچاوەکان

^ https://www.nsia.gov.af:8080/wp-content/uploads/2021/06/Estimated-Population-of-Afghanistan1-1400.pdf ٢٤ی حوزەیرانی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
^ «Institute for the Study of War». Institute for the Study of War (بە ئینگلیزی). لە ڕەسەنەکە لە ٢٥ی ئازاری ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٣ی ئابی ٢٠٢١ ھێنراوە.
^ Bowersox، Gary W. (2004). The Gem Hunter: True Adventures of an American in Afghanistan (بە ئینگلیزی). GeoVision, Inc. ISBN 978-0-9747323-1-2.
^ Tanwir، Dr M. Halim (2013-02). AFGHANISTAN: History, Diplomacy and Journalism Volume 1 (بە ئینگلیزی). Xlibris Corporation. ISBN 978-1-4797-6090-9. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
^ «Operations | The Northern Alliance: Fighting for a Free Afghanistan». Northern Alliance (بە ئینگلیزی). لە ڕەسەنەکە لە ٢٤ی ئابی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٣ی ئابی ٢٠٢١ ھێنراوە.
^ «Anti-Taliban fighters take back three districts as resistance builds up in Panjshir Valley, but experts cast doubts». Firstpost. ٢١ی ئابی ٢٠٢١. لە ٢٣ی ئابی ٢٠٢١ ھێنراوە.
^ Gibbons-Neff، Thomas (2020-08-24). «Afghan Soccer Official, Charged With Sexual Abuse, Evades Arrest». The New York Times (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). ISSN 0362-4331. لە 2021-08-23 ھێنراوە.
^ «The Panjshir Valley: what is the main bastion of resistance against the Taliban advance in Afghanistan». Market Research Telecast (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). ١٦ی ئابی ٢٠٢١. لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی ئابی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٣ی ئابی ٢٠٢١ ھێنراوە. {{cite web}}: |archive-date= / |archive-url= timestamp mismatch; 2021-08-16 suggested (یارمەتی)
^ «'Northern Alliance' flag hoisted in Panjshir in first resistance against Taliban». Hindustan Times (بە ئینگلیزی). ١٧ی ئابی ٢٠٢١. لە ٢٣ی ئابی ٢٠٢١ ھێنراوە.
^ Service، Tribune News. «Panjshir flies flag of resistance again; Amrullah says he is President of Afghanistan». Tribuneindia News Service (بە ئینگلیزی). لە ٢٣ی ئابی ٢٠٢١ ھێنراوە.
^ Service، Tribune News. «Panjshir flies flag of resistance again; Amrullah says he is President of Afghanistan». Tribuneindia News Service (بە ئینگلیزی). لە ٢٣ی ئابی ٢٠٢١ ھێنراوە.
^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری nsia نەدراوە
^ Onaba District (Re-elected) 2016-03-03 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.
^ بازاڕەک (Re-elected) 2016-03-04 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.
^ Dara District (Re-elected) 2016-03-04 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.
^ «Khenj District (Re-elected)» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٢ی ئابی ٢٠٢١ ھێنراوە.
^ Pariyan District (Re-elected) 2016-03-04 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.
^ Rukha District (Re-elected) 2016-03-03 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.
^ Shotol District (Re-elected) 2016-01-24 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.

ئەم ئەفغانستان وتارە کۆلکەیەکە. دەتوانیت بە فراوانکردنی یارمەتیی ویکیپیدیا بدەیت.

[1] ttps://www.nsia.gov.af:8080/wp-content/uploads/2021/06/Estimated-Population-of-Afghanistan1-1400.pdf ٢٤ی حوزەیرانی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.

[2] «Institute for the Study of War». Institute for the Study of War (بە ئینگلیزی). لە ڕەسەنەکە لە ٢٥ی ئازاری ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٣ی ئابی ٢٠٢١ ھێنراوە.

[3] Bowersox، Gary W. (2004). The Gem Hunter: True Adventures of an American in Afghanistan (بە ئینگلیزی). GeoVision, Inc. ISBN 978-0-9747323-1-2.

[4] Tanwir، Dr M. Halim (2013-02). AFGHANISTAN: History, Diplomacy and Journalism Volume 1 (بە ئینگلیزی). Xlibris Corporation. ISBN 978-1-4797-6090-9. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)

[5] «Operations | The Northern Alliance: Fighting for a Free Afghanistan». Northern Alliance (بە ئینگلیزی). لە ڕەسەنەکە لە ٢٤ی ئابی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٣ی ئابی ٢٠٢١ ھێنراوە.

[6] «Anti-Taliban fighters take back three districts as resistance builds up in Panjshir Valley, but experts cast doubts». Firstpost. ٢١ی ئابی ٢٠٢١. لە ٢٣ی ئابی ٢٠٢١ ھێنراوە.

[7] Gibbons-Neff، Thomas (2020-08-24). «Afghan Soccer Official, Charged With Sexual Abuse, Evades Arrest». The New York Times (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). ISSN 0362-4331. لە 2021-08-23 ھێنراوە.

[8] «The Panjshir Valley: what is the main bastion of resistance against the Taliban advance in Afghanistan». Market Research Telecast (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). ١٦ی ئابی ٢٠٢١. لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی ئابی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٣ی ئابی ٢٠٢١ ھێنراوە. {{cite web}}: |archive-date= / |archive-url= timestamp mismatch; 2021-08-16 suggested (یارمەتی)

[9] «'Northern Alliance' flag hoisted in Panjshir in first resistance against Taliban». Hindustan Times (بە ئینگلیزی). ١٧ی ئابی ٢٠٢١. لە ٢٣ی ئابی ٢٠٢١ ھێنراوە.

[10] Service، Tribune News. «Panjshir flies flag of resistance again; Amrullah says he is President of Afghanistan». Tribuneindia News Service (بە ئینگلیزی). لە ٢٣ی ئابی ٢٠٢١ ھێنراوە.

[11] Service، Tribune News. «Panjshir flies flag of resistance again; Amrullah says he is President of Afghanistan». Tribuneindia News Service (بە ئینگلیزی). لە ٢٣ی ئابی ٢٠٢١ ھێنراوە.

[nsia-12] ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری nsia نەدراوە

[13] Onaba District (Re-elected) 2016-03-03 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.

[14] بازاڕەک (Re-elected) 2016-03-04 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.

[15] Dara District (Re-elected) 2016-03-04 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.

[16] «Khenj District (Re-elected)» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٢ی ئابی ٢٠٢١ ھێنراوە.

[17] Pariyan District (Re-elected) 2016-03-04 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.

[18] Rukha District (Re-elected) 2016-03-03 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.

[19] Shotol District (Re-elected) 2016-01-24 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]

[١٠]

[١١]

[١٢]

[١٣]

[١٤]

[١٥]

[١٦]

[١٧]

[١٨]

[١٩]