مێژووی ئێران لە دوای ئیسلام
دوای دامەزرانی ئیسلام لە خاکی ئێراندا، کە لە ئەنجامی سەرکەوتنی عەرەبە موسڵمانەکان بەسەر ساسانییەکان و داگیرکردنی ئێران لەلایەن ئەوانەوە ڕوویدا، گۆڕانکاری زۆر لە بواری کۆمەڵایەتی، ئایینی و سیاسی ئێراندا ڕوویدا. بۆ یەکەمجار دوای سەرھەڵدانی ئیسلام، بنەماڵەی تاھیرییەکان میرنشینی ئیستیلەفیان لە ناوچەکانی ڕۆژھەڵاتی ئێران وەک خوراسان پێکھێنا و سەفارییەکان بۆ یەکەمجار لەبری زمانی عەرەبی زمانی فارسییان بەکارھێنا. لە سەردەمی سامانییەکان (٩٩٩–٨١٩ز)، ڕێنووسی فارسی مۆدێرن لە ڕێنووسی پەھلەویی ساسانییەوە دروست بووە و ئەلفوبێی عەرەبی بووەتە جێی بایەخی زمانی فارسی. پاش داگیرکردنی شیراز و دامەزراندنی حکوومەتەکەیان، فەرمانڕەواکانی ئەلبویە دەوڵەتی بوەیھی (١٠٥٥–٩٤٥ز) چوونە بەغدا و داگیریان کرد و نووسینگەی خەلافەتیان کردە کەرەستەی خۆیان و دەسەڵاتی ڕاستەقینەی خۆیان گرتە دەست. غەزنەوییەکان (١١٨٦–٩٧٧ز) خۆیان وەک غازی یان جەنگاوەری موسڵمان پیشان دەدا و خاکەکانی وەک ھیندستان داگیر دەکەن.
سەلجوقەکان (١٠٣٨–١١٩٤ز) بە سەرکەوتن بەسەر غەزنەوییەکان حکوومەتەکەیان دامەزراند و ھەموو ئێرانیان خستە ژێر دەسەڵاتی خۆیان و بە ھاوکاری وەزیر و زانایانی گەورەی ئێران دەسەڵاتی خۆیان دامەزراند، بەڵام دواجار لەلایەن خورێزم شاەکانەوە لەناوچوون. لە سەردەمی خوارەزمشاھییەکان (١٠٧٧–١٢٣١ز) لەشکرکێشی مەغۆلەکان بۆ سەر ئێران دەستی پێکرد. دەرئەنجامی ئەم لەشکرکێشییە، لەناوچوونی حکوومەتی خورازمشا و تاڵانکردنی شارەکان و کۆمەڵکوژیی خەڵکی ئێران بوو، کە ھاوکات لەگەڵ لەناوچوونی ئابووری و کشتوکاڵی ئێران بوو. مەغۆلەکان بە خێرایی خاکی ئێرانیان گرت و خەلافەتی ئیسلامیان لەناوبرد لەکاتی ڕێپێوان بۆ بەغدا و کوشتنی خەلیفەی عەباسی (١٢٢٨ز). دوای مەغۆلەکان، تیموریدەکان (١٩٩١–١٥٠٦ز) ھێرشیان کردە سەر ئێران و جارێکی دیکە خاکی ئێرانیان کردە مەیدانی فەتح و تاڵان. لە سەردەمی سەفەوییەوە (١٧٣٢–١٥٠١ز) شیعەیزم وەک ئایینی فەرمی ئێران ناسێندرا. ئایینی شیعە بە تایبەتمەندییە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانییەوە بووە ھۆی یەکڕیزی و سەربەخۆیی ئێران و ناسنامەی نەتەوەیی خۆی لە بەرامبەر ھێرش و گورزە کوشندەکانی دەوڵەتی عوسمانیدا پاراست و ئێرانیش جارێکی دیکە توانی وەک زلھێزێکی گەورەی سیاسی و ئایینی سەرھەڵبدات.
لە سەردەمی شا عەباسی مەزندا شاری ئیسفەھان وەک پایتەختی ئێران ھەڵبژێردرا و گەیشتە لووتکەی گەورەیی و شکۆمەندی، بەجۆرێک کە زۆرێک لە شوێنەوارەکانی ئەو سەردەمە تا ئێستا ماونەتەوە. سەفەوییەکان لە ئەنجامی لەشکرکێشی ئەفغانییەکان و گرتنی ئیسفەھان لەناوچوون. نادرشا ئەفشار شکستی بە ئەفغانییەکان ھێنا و بنەماڵەی ئەفشاری دامەزراند لەکاتێکدا زاڵ بوو بەسەر ھەموو ئێراندا (١٧٣٤ز). دوای ئەفشارییەکان زەندییەکان (١٧٥٠–١٧٩٦ز) پشتیان بە دەسەڵاتی خۆیان بەست و لە ماوەی حوکمڕانیاندا شیراز وەک پایتەخت ھەڵبژێردرا و بوو بە شارێکی شایستە و گەورە.
لە سەردەمی قاجارەکاندا (١٧٧٩–١٩٢٤ز) کاریگەریی زلھێزە کۆلۆنیالیستەکانی وەک ئینگلتەرا و ڕووسیای تزاری لە ئێران پەرەی سەند و بە سەپاندنی پەیماننامەی وەک تورکمانچای و گۆلستان و پەیمانی پاریس بەسەر حکوومەتی ئێراندا، ئەم زلھێزانە بەرفراوانیان زەوت کرد خاکەکانی ئازەربایجان و جۆرجیا و ئەرمینیا و خوراسان. ئێرانیان جیاکردەوە. دەرئەنجامی ئەم پێشھاتانەش ڕوودانی بزووتنەوەکانی وەک ڕاپەڕینی تووتن، دەستوورگەری، بزووتنەوەی جەنگەڵ, و ڕاپەڕینی محەممەد خەیابانی بوو لە ئێران. لە مانگی ئایاری ساڵی ١٩٢٥ ئیمپراتۆرییەتی پەھلەوی لەلایەن ڕەزا شا دامەزرا. ئەم قۆناغە لەگەڵ چاکسازیی بەرفراوان و دروستکردنی ژێرخانی نوێ بۆ ئێران بوو. سەردەمی چاکسازییەکانی محەممەد ڕەزا پەھلەوی بەردەوام بوو و ئێران شایەتی گەشەسەندنی خێرای ئابووری بوو؛ لەو ماوەیەدا پیشەسازی نەوتی ئێران بە نیشتمانی کرا. پاشان ناڕازیبوونەکان زیاتر بوون تا شۆڕشی ساڵی ١٩٧٨ بە سەرۆکایەتی ڕوحوڵڵا خومەینی ئەم وڵاتە لە ژێر سیستەمی کۆماری ئیسلامیدا بەڕێوەدەبرا. لە ساڵی ١٩٨٠ تا ١٩٨٨ ئەم وڵاتە لە شەڕێکی بەرفراوان لەگەڵ عێراق بەشدار بوو. دوای شەڕی عێراق، چەقبەستوویی ئابووری، دواکەوتوویی لە ھەموو بوارەکاندا، دابەزینی بەھای دراوی نیشتمانی، ھەڵاوسانی بەرز و زیادبوونی گەندەڵی و دزی.
سەرچاوەکان
[دەستکاری]بەشداربووانی ویکیپیدیا، «History of Iran after the introduction of Islam»، ویکیپیدیای ئینگلیزی. سەردان لە ٢٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣.
