زمانی تێلووگوو

داڕێژە:Use Indian English {{Infobox language | name = Telugu | nativename = తెలుగు | states = هیندستان | region = ئەندرە پرادێش
تێلانگانا
یانام | ethnicity = خەڵکی تیلوگو | speakers = : ٨٢ ملیۆن | date = ۲۰۱۱ | <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.censusindia.gov.in/2011Census/Language_MTs.html |سەردێڕ=Statement 1: Abstract of speakers' strength of languages and mother tongues – 2011 |بڵاوکەرەوە=Office of the Registrar General & Census Commissioner, India |وێبگە=censusindia.gov.in |ڕێکەوتی سەردان=٧ی تەممووزی ٢٠١٨|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی تەممووزی ٢٠١٩|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20190716072837/http://censusindia.gov.in/2011Census/Language_MTs.html | familycolor = Dravidian | fam2 = South-Central | ancestor = Old Telugu | script = Telugu script
Bharati Braille (Telugu) | nation = ھیندستان

• Andhra Pradesh
• Telangana
• Puducherry (Yanam)
• West Bengal (additional)<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠|ڕەوشی ناونیشان=live|زمان=en| minority = ئەفریقای باشوور (زمانی پارێزراو)<ref name=SA> {{cite web}}: بیرخستنەوەی واڵا (یارمەتی)

زمانی تیلوگو (/ˈtɛlʊɡuː/; తెలుగు، بێژەکردنی تیلوگو: [ˈt̪eluɡu]) زمانێکی دراڤیدییە و خەڵکی ویلایەتی ئەندرە پرادێش و تێلانگانای هیندستانە، کە زمانی فەرمیشە. زمانی تیلوگو لەلایەن نزیکەی ٩٦ ملیۆن کەسەوە قسەی پێدەکرێت (٢٠٢٢)، زمانی تیلوگو بە شێوەیەکی بەرفراوانترین ئەندامی بنەماڵەی زمانی دراڤیدییە، و یەکێکە لە بیست و دوو زمانی خشتەیی کۆماری هیندستان. یەکێکە لەو زمانە کەمانەی کە لە زیاتر لە ویلایەتێکی هیندستاندا پێگەی فەرمی سەرەتایی هەیە، شانبەشانی زمانی هیندی و بەنگالی. زمانی تیلوگو یەکێکە لەو شەش زمانەی کە لەلایەن حکومەتی هیندستانەوە وەک زمانێکی کلاسیک دیاری کراوە. زمانی زگماکی ١٤هەمین زمانی زگماکییە لە جیهاندا. تیلوگوی ستانداردی مۆدێرن لەسەر بنەمای زاراوەی ناوچەکانی پێشووی کریشنا، گونتور، ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوای گۆداڤاری لە کەنارەکانی ئەندرە دامەزراوە. هەروەها زمانی تیلوگو لە ویلایەتی کارناتاکا، تامیل نادو، ماهاراشترا، چاتیسگار، ئۆدیشا و ناوچە یەکگرتووەکانی پودوچێری و دوورگەکانی ئەندامان و نیکۆبار قسە دەکرێت. هەروەها لەلایەن ئەندامانی ڕەوەندی تیلوگو کە لە سەرانسەری وڵاتانی وەک ئەمریکا، ئوسترالیا، مالیزیا، مۆریس، ئیمارات، سعودیە و وڵاتانی دیکەدا بڵاوبوونەتەوە، قسەی پێدەکرێت. زمانی تیلوگو خێراترین زمانی گەشەسەندووە لە ئەمریکا. هەروەها زمانێکی پارێزراوە لە باشووری ئەفریقا و وەک زمانی سێیەمی ئیختیاری لە قوتابخانەکانی پارێزگای کوازولو-ناتال پێشکەش دەکرێت. بە گوێرەی میخائیل ئێس ئەندرۆنۆڤ، زمانی تیلوگو لە زمانی پرۆتۆ-دراڤیدی جیابووەوە لە دەوروبەری ساڵی ١٠٠٠ پێش زایین. سەرەتاییترین نووسراوەکان کە وشەی تیلوگویان تێدایە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ۴۰۰ پێش زایین لە بەتیپرۆلۆی ئەندرە پرادێش. هەروەها وشەی تیلوگو لە نووسراوەکانی ئیمپراتۆر ئاشۆکا (٢٥٧ پێش زایین)، ساتاڤاهاناس و ڤیشنوکوندیناسدا دۆزرایەوە. نووسراوەکان بە ڕێنووسی تیلوگوی کۆن تا دووری ئەندەنوسیا و میانمار دۆزرایەوە. زمانی تیلوگو زمانی دەرباری شانشینە جیاوازەکانی باشووری هیندستان بوو بە ناوەکانی چالوکیەکانی ڕۆژهەڵات، گەنگاکانی ڕۆژهەڵات، کاکاتیاکان، ئیمپراتۆریەتی ڤیجایاناگارا، قوتب شاهیس، نایاکەکانی مادورا، نایاکەکانی تانجاوور. زمانی تیلوگو بە فەرمی وەک زمانی بیرۆکراسی لە دەرەوەی زێدی خۆی بەکاردەهێنرا تەنانەت لەلایەن خانەدانەکانی غەیرە تیلوگو وەک ماراتاکانی تانجاڤور لە تامیل نادو زمانی تیلوگو نەریتێکی ئەدەبی نەشکاو و بەرهەمدار و هەمەچەشنی هەیە کە زیاتر لە هەزار ساڵە. سارا سانگراها گانیتامو (نزیکەی سەدەی یازدەهەم)ی پاڤولوری مالانا یەکەم ڕیساڵی زانستییە لەسەر بیرکاری لە هەر زمانێکی دراڤیدیدا. ئاڤادانام، نمایشێکی ئەدەبی کە پێویستی بە هێزێکی بیرەوەریی بێئەندازە و زانیارییەکی قووڵی ئەدەب و پڕۆسۆدی هەیە، سەریهەڵدا و بە شێوەیەکی تایبەت لە نێو شاعیرانی تیلوگودا بۆ زیاتر لە پێنج سەدە چێندرا. نزیکەی ١٠ هەزار نووسراوی پێش کۆلۆنیالیزم بە زمانی تیلوگو بوونیان هەیە. لە سەردەمی پێش کۆلۆنیالیزمدا، زمانی تیلوگو بووە زمانی کولتوری بەرز لە سەرانسەری باشووری هیندستان. ڤیجایا ڕاماسوامی بەراوردی کرد بە باڵادەستی سەرسەختی زمانی فەرەنسی وەک زمانی کولتوری ئەوروپای مۆدێرن لە نزیکەی هەمان سەردەمدا. هەروەها زمانی تیلوگو لە پەرەسەندنی مۆسیقای کارناتیکدا زاڵە، کە یەکێکە لە دوو ژێر ڕەگەزی سەرەکی مۆسیقای کلاسیکی هیندستان و بە شێوەیەکی بەرفراوان لە کۆلێژەکانی مۆسیقادا دەوترێتەوە کە گرنگی بە نەریتی کارناتیک دەدەن. کەسانی جۆراوجۆری غەیرە تیلوگو بەدرێژایی سەدەکان تێبینییان لەسەر مۆسیقایی سروشتی قسەکردنی تیلوگو کردووە و وەک زمانێکی خۆش و خۆش ئاماژەیان پێکردووە.

سەرچاوەکان

ویکیپیدیا

ویکیپیدیا، ئینسایکڵۆپیدیای ئازاد بە زمانی تێلووگوو