زمانی تێلووگوو

تلووگوو(تێلێگۆ)
تلووگوو(تێلێگۆ)
తెలుగు
	The word "Telugu" in Telugu script
خوێندنەوە	[ˈteluɡu]
قسەی پێدەکرێ لە	India
ناوچە	Andhra Pradesh; Telangana; Yanam;
ڕەگەز	Telugu
ژمارەی ئاخێوەران	L1: ٨٣ million (ساڵێ2011 Andhra Pradesh; Telangana; Yanam district, Puducherry; West Bengal (additional)); ;
بنەماڵەی زمان	Dravidian تلووگوو(تێلێگۆ);
شێوەزارەکان	see Telugu dialects
بە زمانی کەمینە ناسراوە لە	South Africa (protected language)
کۆدەکانی زمان
ISO 639-1	te
ISO 639-2	tel
ISO 639-3	tel – Macrolanguage; Individual code:; wbq – Waddar (Vadari)
Linguist List	tel
Linguasphere	49-DBA-aa
	ئەم پەڕەیە ھێماکانی فۆنەتیکی IPA بە یوونیکۆدی تێدایە. بەبێ پشتیوانیی نیشاندانی یوونیکۆد، لەوانەیە لە جێگەی کاراکتەرەکانی یوونیکۆد، نیشانەی پرسیار، چوارگۆشەکان یان ھێماکانی تر ببینی.

بێژەکردنی تیلووگوو: [ˈt̪eluɡu]) زمانێکی کلاسیکی دراڤیدییە و خەڵکی ویلایەتی ئەندرە پرادێش و تێلانگانای هیندستانە، کە زمانی فەرمیشە. نزیکەی ٩٦ ملیۆن کەس قسەی پێدەکەن (٢٠٢٢)،^[٣] تیلوگو زۆرترین ئەندامی بنەماڵەی زمانی دراڤیدییە، و یەکێکە لە بیست و دوو زمانی خشتەیی کۆماری هیندستان.^[٤] یەکێکە لەو زمانە کەمانەی کە لە زیاتر لە ویلایەتێکی هیندستاندا پێگەی فەرمی سەرەتایی هەیە، شانبەشانی زمانی هیندی و بەنگالی.^[٥]

زمانی تیلووگوو یەکێکە لەو زمانانەی کە لەلایەن حکومەتی هیندستانەوە وەک زمانێکی کلاسیک دیاری کراوە. زمانی زگماکی ١٤هەمین زمانی زگماکییە لە جیهاندا.^[٦] تیلوگوی ستانداردی مۆدێرن لەسەر بنەمای زاراوەی ناوچەکانی پێشووی کریشنا، گونتور، گۆداڤاری ڕۆژهەڵات و گۆداڤاری ڕۆژئاوا لە کەناراوەکانی ئەندرە دامەزراوە.^[٤]^[٥]^[٦]

هەروەها زمانی تیلووگوو لە ویلایەتی کارناتاکا، تامیل نادو، ماهاراشترا، چاتیسگار، ئۆریسا و ناوچە یەکگرتووەکانی پودوچێری و دوورگەکانی ئەندەمان و نیکۆبار قسە دەکرێت. هەروەها لەلایەن ئەندامانی ڕەوەندی تیلووگوو کە لە سەرانسەری وڵاتانی وەک ئەمریکا، ئوسترالیا، مالیزیا، مۆریس، ئیمارات، سعودیە و وڵاتانی دیکەدا بڵاوبوونەتەوە، قسەی پێدەکرێت.^[٧]^[٨]زمانی تیلووگوو خێراترین زمانی گەشەسەندووە لە ئەمریکا.^[٩] هەروەها زمانێکی پارێزراوە لە باشووری ئەفریقا و وەک زمانی سێیەمی ئیختیاری لە قوتابخانەکانی پارێزگای کوازولو-ناتال پێشکەش دەکرێت.^[١٠]

بە گوێرەی میخائیل ئێس ئەندرۆنۆڤ، تیلووگوو لە زمانی پرۆتۆ-دراڤیدی لە دەوروبەری ساڵی ١٠٠٠ پێش زایین جیابووەوە.^[١٠]^[١١] سەرەتاییترین وشەکانی تیلووگوو لە نووسراوەکانی پراکریتدا دەردەکەون کە مێژووەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی 1000.سەدەی چوارەمی پێش زایین، لە شاری بەتیپرۆلو لە ویلایەتی ئەندرە پرادێش دۆزرایەوە.^[١٢]^[١٣] نووسراوەکانی ناوی تیلووگوو و نووسراوەکانی پراکریت کە وشەی تیلوگویان تێدایە، مێژووەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئیمپراتۆر ئاشۆکا (٢٥٧ پێش زایین)، هەروەها بۆ سەردەمی ساتاڤاهانا و ڤیشنوکوندینا.^[١٤]^[١٥] نووسراوەکان بە ڕێنووسی کۆنی تیلووگوو تا دووری ئەندەنوسیا و میانمار دۆزرایەوە.^[١٦] زمانی تیلووگوو زیاتر لە ١٤٠٠ ساڵە وەک زمانێکی فەرمی بەکاردەهێنرێت^[١٧] و وەک زمانی دەربار بۆ چەندین خانەدان لە باشوور و ڕۆژهەڵاتی هیندستان کاری کردووە، لەوانە چالوکیەکانی ڕۆژهەڵات، گەنگاکانی ڕۆژهەڵات، کاکاتیاکان، ئیمپراتۆریەتی ڤیجایاناگارا، قوتب شاهیەکان، مادورا نایاکەکان و تانجاوور نایاکەکان.^[١٠]^[١١]^[١٢]^[١٣]^[١٤]^[١٥] هەروەها وەک زمانێکی فەرمی لە دەرەوەی وڵاتەکەی بەکارهێنرا، تەنانەت لەلایەن خانەدانەکانی غەیرە تیلووگوو وەکو ماراتاکانی تانجاڤور لە تامیل نادو.^[١٨]

سەرچاوەکان

^ «West Bengal shows 'Mamata' to Telugus». The Hans India (بە ئینگلیزی). ٢٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠. لە ٢٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٣١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
^ «Constitution of the Republic of South Africa, 1996 – Chapter 1: Founding Provisions». gov.za. لە ٢٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤ ھێنراوە.
^ ئیبەرهارد، دەیڤید ئێم، گاری ئێف سیمۆنس و چارڵز دی فێنیگ (وەرگێڕان). ئێتنۆلۆگ: زمانەکانی جیهان. (چاپکردنی ٢٦، ٢٠٢٣)
^ ^ئ ^ا "زمانەکانی دراڤیدی". ئینسایکلۆپیدیای بریتانیکا. ئەرشیڤ کراوە لە ئەسڵی لە 9 July 2017. وەرگیراوە لە 3 September 2018.
^ ^ئ ^ا "بە ناچاریکردنی تیلوگو: زمانە دایکییەکان، دوا قەڵا دژی سەپاندنی هیندی". خولەکی هەواڵ. 12 December 2017. ئەرشیڤ کراوە لە ئەسڵی لە 13 ئایاری 2022. وەرگیراوە لە 13 ئایاری 2022. دیسانەوە، تیلوگو یەکێکە لە دوو زمانە غەیرە هیندی (ئەوی دیکەیان بەنگالییە) کە زمانی فەرمی سەرەکی ویلایەتی زیاتر لە ویلایەتێکە.
^ ^ئ ^ا ئامار، لە ئێبەرهارد، دەیڤید م.؛ سیمۆنس، گاری ف.؛ فێنیگ، چارڵز دی.، وەرگێڕان. (٢٠٢٣). ئێتنۆلۆگ: زمانەکانی جیهان (چاپکردنی ٢٦). دالاس، تەکساس: SIL ئینتەرناشناڵ.
^ ئۆنک، گیسبێرت (٢٠٠٧). ڕەوەندی جیهانی هیندی: لێکۆڵینەوە لە ڕێڕەوەکانی کۆچ و تیۆری. چاپخانەی زانکۆی ئەمستردام. لاپەڕە 92-116. ISBN 978-90-5356-035-8. ئەرشیڤ کراوە لە ئەسڵی لە 13 October 2022. بەدواداچوون بۆ 14 ئابی 2022.
^ ڕاجان، س.ئیرودایا؛ ساکسێنا، پرێم (١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩). کۆچی کەم لێهاتوویی هیندستان بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست: سیاسەت و سیاسەت و ئاستەنگەکان. سروشت سپرینگەر. ISBN 978-981-13-9224-5. ئەرشیڤ کراوە لە ئەسڵی لە 13 October 2022. بەدواداچوون بۆ 14 ئابی 2022.
^ "ئایا بە تیلوگو قسە دەکەیت؟ بەخێر بێیت بۆ ئەمریکا". بی بی سی نیوز. 20 October 2018. ئەرشیڤ کراوە لە ئەسڵی لە 13 December 2019. بەدواداچوون بۆ 12 ئابی 2022.
^ ^ئ ^ا ^ب "تیلوگو دەبێتە بابەتێکی فەرمی لە قوتابخانەکانی ئەفریقای باشوور". هیندستانی هانس. 21 March 2014. ئەرشیڤ کراوە لە ئەسڵی لە 13 October 2022. بەدواداچوون بۆ 12 ئابی 2022.
^ ^ئ ^ا "Indian Encyclopaedia – Volume 1", p. 2067, by Subodh Kapoor, Genesis Publishing Pvt Ltd, 2002
^ ^ئ ^ا ئاگراوال، دی.پ.؛ چاکرابارتی، دیلیپ ک. (١٩٧٩)، وتارەکان لە مێژووی سەرەتایی هیندستان، کۆمەڵگەی هیندی بۆ لێکۆڵینەوەکانی پێش مێژوو و چوارەم/B.R. Pub. کۆرپ، ل. 326، ISBN 978-0-391-01866-2، ئەرشیڤ کراوە لە ئەسڵی لە 13ی تشرینی یەکەمی 2022، وەرگیراوە لە 15ی تشرینی دووەمی 2015
^ ^ئ ^ا ڕۆژنامەی هیندۆسی نیوز: تیلوگو تەمەنی ٢٤٠٠ ساڵە، دەڵێت ASI Archived 3 September 2015 at the Wayback Machine "ڕووپێوی شوێنەوارناسی هیندستان (ASI) پەیوەندی بە کۆمیسیۆنی زمانە فەرمییەکانی ئەندرە پرادێشەوە کردووە بۆ ئەوەی بڵێت فۆرمەکانی سەرەتایی زمانی تیلووگوو و ڕێنووسەکەی بەڕاستی ٢٤٠٠ ساڵ لەمەوبەر بوونیان هەبووە".
^ ^ئ ^ا "چۆن تیلوگو شەڕی یاسایی بۆ تاگی 'کلاسیکی' بردەوە". ڕۆژنامەی تایمز ئۆف هیندستان. 18 December 2017. ئەرشیڤ کراوە لە ئەسڵی لە 27 July 2019. بەدواداچوون بۆ 15 July 2019.
^ ^ئ ^ا سینۆپۆلی ٢٠٠١، ل. 163.
^ میشرا، بەسکاراناتا؛ ڕاو، مەنجوشری؛ پاندی، سوسمیتا، وەرگێڕان. (1996). پەیوەندییە کولتوورییەکانی هیندستان لەگەڵ باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا. دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی شاردە. لاپەڕە 100-1 70، 71. ISBN 978-81-85616-39-1.
^ రెడ్డి، తులసీ ప్రసాద్ (٢٢ی شوباتی ٢٠٢٢). "له تـا لـه تـا لـه تـا لـە تـەنـیـمـی لـەنـیـمـانـی ئـەنـیـمـانـی لـە تـەنـیـمـانـی ئـەنـیـانـیـانـ కలమల్ల శాసనమే తొలి తెలుగు." శాసనమా؟؟. BBc News తెలుగు
^ "نەریتەکانی سەمای تەنجاڤور". کتێبخانەکانی کۆلێژی ئۆبەرلین. وەرگیراو لە ١٦ی ئازاری ٢٠٢٣. وەک خەڵکی ماراتی زمان کە شانشینییەکیان بەڕێوەدەبرد کە بە زمانی تیلوگو بەڕێوەدەبرا، و حوکمڕانییان بەسەر دانیشتووانێکی تامیل زماندا دەکرد، پاشاکانی ماراتا کولتوورێکی ناوازەی دەرباری تێکەڵاو و داهێنەرانەیان پەرەپێدا.

[1] «West Bengal shows 'Mamata' to Telugus». The Hans India (بە ئینگلیزی). ٢٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠. لە ٢٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٣١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ ھێنراوە.

[SA-2] «Constitution of the Republic of South Africa, 1996 – Chapter 1: Founding Provisions». gov.za. لە ٢٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤ ھێنراوە.

[3] ئیبەرهارد، دەیڤید ئێم، گاری ئێف سیمۆنس و چارڵز دی فێنیگ (وەرگێڕان). ئێتنۆلۆگ: زمانەکانی جیهان. (چاپکردنی ٢٦، ٢٠٢٣)

[:0-4] ئ ^ا "زمانەکانی دراڤیدی". ئینسایکلۆپیدیای بریتانیکا. ئەرشیڤ کراوە لە ئەسڵی لە 9 July 2017. وەرگیراوە لە 3 September 2018.

[:1-5] ئ ^ا "بە ناچاریکردنی تیلوگو: زمانە دایکییەکان، دوا قەڵا دژی سەپاندنی هیندی". خولەکی هەواڵ. 12 December 2017. ئەرشیڤ کراوە لە ئەسڵی لە 13 ئایاری 2022. وەرگیراوە لە 13 ئایاری 2022. دیسانەوە، تیلوگو یەکێکە لە دوو زمانە غەیرە هیندی (ئەوی دیکەیان بەنگالییە) کە زمانی فەرمی سەرەکی ویلایەتی زیاتر لە ویلایەتێکە.

[:2-6] ئ ^ا ئامار، لە ئێبەرهارد، دەیڤید م.؛ سیمۆنس، گاری ف.؛ فێنیگ، چارڵز دی.، وەرگێڕان. (٢٠٢٣). ئێتنۆلۆگ: زمانەکانی جیهان (چاپکردنی ٢٦). دالاس، تەکساس: SIL ئینتەرناشناڵ.

[7] ئۆنک، گیسبێرت (٢٠٠٧). ڕەوەندی جیهانی هیندی: لێکۆڵینەوە لە ڕێڕەوەکانی کۆچ و تیۆری. چاپخانەی زانکۆی ئەمستردام. لاپەڕە 92-116. ISBN 978-90-5356-035-8. ئەرشیڤ کراوە لە ئەسڵی لە 13 October 2022. بەدواداچوون بۆ 14 ئابی 2022.

[8] ڕاجان، س.ئیرودایا؛ ساکسێنا، پرێم (١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩). کۆچی کەم لێهاتوویی هیندستان بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست: سیاسەت و سیاسەت و ئاستەنگەکان. سروشت سپرینگەر. ISBN 978-981-13-9224-5. ئەرشیڤ کراوە لە ئەسڵی لە 13 October 2022. بەدواداچوون بۆ 14 ئابی 2022.

[9] "ئایا بە تیلوگو قسە دەکەیت؟ بەخێر بێیت بۆ ئەمریکا". بی بی سی نیوز. 20 October 2018. ئەرشیڤ کراوە لە ئەسڵی لە 13 December 2019. بەدواداچوون بۆ 12 ئابی 2022.

[:3-10] ئ ^ا ^ب "تیلوگو دەبێتە بابەتێکی فەرمی لە قوتابخانەکانی ئەفریقای باشوور". هیندستانی هانس. 21 March 2014. ئەرشیڤ کراوە لە ئەسڵی لە 13 October 2022. بەدواداچوون بۆ 12 ئابی 2022.

[:4-11] ئ ^ا "Indian Encyclopaedia – Volume 1", p. 2067, by Subodh Kapoor, Genesis Publishing Pvt Ltd, 2002

[:5-12] ئ ^ا ئاگراوال، دی.پ.؛ چاکرابارتی، دیلیپ ک. (١٩٧٩)، وتارەکان لە مێژووی سەرەتایی هیندستان، کۆمەڵگەی هیندی بۆ لێکۆڵینەوەکانی پێش مێژوو و چوارەم/B.R. Pub. کۆرپ، ل. 326، ISBN 978-0-391-01866-2، ئەرشیڤ کراوە لە ئەسڵی لە 13ی تشرینی یەکەمی 2022، وەرگیراوە لە 15ی تشرینی دووەمی 2015

[:6-13] ئ ^ا ڕۆژنامەی هیندۆسی نیوز: تیلوگو تەمەنی ٢٤٠٠ ساڵە، دەڵێت ASI Archived 3 September 2015 at the Wayback Machine "ڕووپێوی شوێنەوارناسی هیندستان (ASI) پەیوەندی بە کۆمیسیۆنی زمانە فەرمییەکانی ئەندرە پرادێشەوە کردووە بۆ ئەوەی بڵێت فۆرمەکانی سەرەتایی زمانی تیلووگوو و ڕێنووسەکەی بەڕاستی ٢٤٠٠ ساڵ لەمەوبەر بوونیان هەبووە".

[:7-14] ئ ^ا "چۆن تیلوگو شەڕی یاسایی بۆ تاگی 'کلاسیکی' بردەوە". ڕۆژنامەی تایمز ئۆف هیندستان. 18 December 2017. ئەرشیڤ کراوە لە ئەسڵی لە 27 July 2019. بەدواداچوون بۆ 15 July 2019.

[:8-15] ئ ^ا سینۆپۆلی ٢٠٠١، ل. 163.

[16] میشرا، بەسکاراناتا؛ ڕاو، مەنجوشری؛ پاندی، سوسمیتا، وەرگێڕان. (1996). پەیوەندییە کولتوورییەکانی هیندستان لەگەڵ باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا. دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی شاردە. لاپەڕە 100-1 70، 71. ISBN 978-81-85616-39-1.

[17] రెడ్డి، తులసీ ప్రసాద్ (٢٢ی شوباتی ٢٠٢٢). "له تـا لـه تـا لـه تـا لـە تـەنـیـمـی لـەنـیـمـانـی ئـەنـیـمـانـی لـە تـەنـیـمـانـی ئـەنـیـانـیـانـ కలమల్ల శాసనమే తొలి తెలుగు." శాసనమా؟؟. BBc News తెలుగు

[18] "نەریتەکانی سەمای تەنجاڤور". کتێبخانەکانی کۆلێژی ئۆبەرلین. وەرگیراو لە ١٦ی ئازاری ٢٠٢٣. وەک خەڵکی ماراتی زمان کە شانشینییەکیان بەڕێوەدەبرد کە بە زمانی تیلوگو بەڕێوەدەبرا، و حوکمڕانییان بەسەر دانیشتووانێکی تامیل زماندا دەکرد، پاشاکانی ماراتا کولتوورێکی ناوازەی دەرباری تێکەڵاو و داهێنەرانەیان پەرەپێدا.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]

[١٠]

[١١]

[١٢]

[١٣]

[١٤]

[١٥]

[١٦]

[١٧]

[١٨]