ئاشور

ئاشور (بە ئەکەدی: 𒀸𒋩، سوریانی: ܐܬܘܪ یان ܐܫܘܪ) شارستانییەتێکە کە لە شاری ئاشور لە باکووری مێزۆپۆتامیا سەریھەڵداوە، و لە ھەزارەی دووەمی پێش زایین فراوانتر بووە. زایین. بەرەو باکوور درێژ بووەوە تا شارەکانی نەینەوا و نەمرود و خورساباد. م. شا شەمشی لە ساڵی ١٨١٣ پێش زایین فەرمانڕەوایی شاری ئاشووری کرد؛ و حامۆڕابی پاشای بابل لە ساڵی ١٧٦٠ پێش زایین دەستی بەسەر ئاشووردا گرت. بەڵام پاشای ئاشوری شەلمەنەسەری یەکەم دەستی بەسەر بابلدا گرت و لە ساڵی ١٢٧٣ پێش زایین شکستی بە میتانییەکان ھێنا. پاشان ئاشوور جارێکی تر لە ساڵی ١٢٤٠ پێش زایین دەستی بەسەر بابلدا گرتەوە. لە ساڵی ١٠٠٠ پێش زایین. ئارامیەکان دەستیان بەسەر ئاشووردا گرت، بەڵام ئاشوورییەکان لە ساڵی ٧٧٤ پێش زایین فینیقیایان گرت؛ و وێنەکان لە ساڵی ٧٣٤ پێش زایین؛ و سامەریا لە ساڵی ٧٢١ پێش زایین؛ و سارگۆنی دووەم لە ساڵی ٧٠١ پێش زایین جولەکەکانی لە قودس گرت. لە ساڵی ٦٨٦ پێش زایین. ئاشوورییەکان شاری بابلیان وێران کرد و بابلییەکان لە دژی دەسەڵاتی ئاشوورییەکان ڕاپەڕین و بە یارمەتی میدیان لە ساڵی ٦١٢ پێش زایین شکستیان پێھێنا. ز. ئاشورییەکان ھەڵمەتەکانیان لەسەر باقی سوریا ، تورکیا وئێران دەستپێکرد.

ئیمپراتۆرییەت ئاشوری لە گەورەترین ئاستدا

شانشینی ئاشور دەوڵەتێکی سەربازی بوو لەسەر بنەمای کۆیلە، ھەروەھا دەستکەوتی تەلارسازی و دروستکردنی پەیکەری ھەبو، بەتایبەتی پەیکەری گا باڵدارەکان کە لەبەردەم کۆشکی پاشایەتیدا دروستکرابوون، دیوارەکانیش بە نەخشی شەڕ و ڕاوکردن ڕازێنرابوونەوە گەشتەکان؛ و لە نێوان ساڵانی ٨٨٣ پێش زایین؛ و ٦١٢ پێش زایین. ئیمپراتۆرییەتێکی لە نیلەوە تا قەفقاز دروست کرد، و لە نێوان پاشا گەورەکانیدا: ئاشوربانیپاڵ, تیگلات-پلازەر سێیەم، سەرگۆنی دووەم، سەنحەریب، ئاشورناسیرپال یەکەم، و ئەسارحەدۆن (باوکی عاشوربانیپاڵ)، کە وەسوەسەی خۆشەویستی پاشا زەلیلکەرەکان بوو، وەک چۆن پاشاکانی ژێردەستی ناچار کرد بێنە پایتەختەکەی و لە بارودۆخێکی سەختدا کار بکەن بۆ دروستکردنی کۆشکەکانی لە نەینەوا، و دوا پاشای ئاشوور بە ناوی ئاشور ئوپالیتی دووەم، کە بارەگایەکی کاتی لە حەران (دوورگەی فورات) دامەزراند دوای ڕووخانی نەینەوا بۆ بابلییەکان بە سەرۆکایەتی نابۆپۆلاسار، ھەوڵی دواخستنی کۆمەڵکوژی گشتگیری گەلی ئاشور دەدەن. نووسینی ئاشوورییەکان ئەو نووسینە میخییە بوو کە لەسەر تابلۆی گڵ نووسرابوو، بەناوبانگترین دەستنووسەکانی داستانی گیلگامێش بوو کە بۆ یەکەمجار لافاو تێیدا دەرکەوت. زانستەکانیان پەیوەندی بە کشتوکاڵ و سیستەمی ژمێریاری سۆمەرییەوە ھەبوو کە بە سیستەمی شەستەکان ناسرابوو و دەیانزانی بازنە ٦٠ پلەیە، ھەروەھا بەشەکان و چوارگۆشە و کوب و ڕەگی چوارگۆشەیان دەزانی و پێشکەوتنیان کرد لە فەلەکناسیدا و دەوری پێنج ھەسارەیان حیساب کرد، و ساڵنامەی مانگیان ھەبوو و ساڵیان بەسەر مانگ و مانگ و ڕۆژدا دابەش کرد و ڕۆژەکەش ١٢ کاتژمێر و ٣٠ خولەک بوو. کتێبخانەی پاشا ئاشوربانیپاڵ یەکێک بوو لە بەناوبانگترین کتێبخانەکانی جیھانی کۆن، کە ھەموو تابلێتەکانی لە کتێبخانە جۆراوجۆرەکانی وڵاتەکەی کۆکردووەتەوە.

ئاشورییەکان ئەو ئەکەدیانەن کە لە ناوچەی باکووری حەوزی ڕووباری دیجلە نیشتەجێ بوون، دوای ئەوەی لە سەردەمی ئەکەدییەکان لە ناوچەی بابلەوە کۆچیان کردووە. ئاشوورییەکان تێکەڵ بە گەلە شاخاوییەکان و ھیتییەکان و حورییەکان، و ئارامیەکان (عەشیرەتەکانی ئەلئەخلامو و نەبات)، ھۆزە ئەلعورەیبی یان ئەلعەرەبی (عەشیرەتەکانی کیدار، قەیدەم، جندو، شەبا، و تەمودی) و کلدانییەکان.