کۆماری دیموکراتی ئەفغانستان

کۆماری دیموکراتی ئەفغانستان
دامەزران	٣٠ی نیسانی ١٩٧٨
ناو بە زمانی فەرمی	جمهوری دمکراتی افغانستان
کورتەناو	ДРА
ئایین	بێدینی دەوڵەت، ئیسلام
زمانی فەرمی	زمانی پەشتۆ، زمانی دەری
سروودی نیشتمانی	سروودی نیشتمانیی کۆماری دێموکراتی ئەفغانستان
کیشوەر	ئاسیا
پایتەخت	کابول
دەکەوێتە ناو قەوارەی خاکی ئیداری ئێستا	ئەفغانستان
پۆتانی شوێن	٣٤°٣١′٠″N ٦٩°٨′٠″E
شێوەی بنەڕەتیی حکوومەت	وڵاتێکی سۆشیالیزم، ڕژێمی تاک حیزبی، پەرلەمانی کۆماری
ئەنجومەنی یاسادانەر	ئەنجومەنی شۆڕشگێڕی ئەفغانستان
ئەندامی	نەتەوە یەکگرتووەکان
دانیشتووان	١٥٬٥٤٠٬٠٠٠
دراو	ئەفغانی
گۆڕدراوە لەلایەن	دەوڵەتی ئیسلامیی ئەفغانستان
جێگەی دەگرێتەوە	کۆماری ئەفغانستان
زمانەکان	زمانی تاجیکی
کۆتاییھاتن	٣١ی ئازاری ١٩٩٢
ڕووبەر	٦٤٧٬٥٠٠ کیلۆمەتر چوارگۆشە
ئایینی فەرمی	بێخوایی، سوننە، ئیسلام
لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

کۆماری دیموکراتی ئەفغانستان (پەشتۆ: د افغانستان دمکراتی جمهوریت) کە لە ساڵی ١٩٨٦ ناوەکەی گۆڕدرا بۆ کۆماری ئەفغانستان، لە ساڵی ١٩٧٨ تا ١٩٩٢ بوونی ھەبوو، ئەو کاتەی ئەفغانستان لەلایەن حیزبی دیموکراتی گەلانی ئەفغانستانەوە حوکمڕانی دەکرد.

حیزبی دیموکراتی گەلانی ئەفغانستان لە ڕێگەی کودەتایەکی سەربازییەوە کە بە شۆڕشی تۆر ناسراوە و حکوومەتی محەممەد داوود خانی ڕووخاند و ھاتە سەر دەسەڵات. داوود نوور محەممەد تورکی لە ٣٠ی نیسانی ١٩٧٨ لە شوێنی وەک سەرۆکی دەوڵەت و حکوومەت گرتەوە، تورکی و حافیزوڵڵا ئەمین ڕێکخەری شۆڕشی ساور لە ماوەی حوکمڕانی خۆیاندا چەندین چاکسازیی مشتومڕاوییان ھێنایە ئاراوە، وەک چاکسازیی زەوی و ھاوسەرگیری. ئەمین چاکسازییەکانی دیکەی بۆ چاکسازییەکانی داوود زیاد کرد، وەک پەروەردەی گشتگیر و مافی یەکسان بۆ ژنان. ململانێی دەسەڵات دەستی پێکرد، دوای ماوەیەکی کەم لە دامەزراندنی، لە نێوان فراکسیۆنی خەڵق بە سەرۆکایەتی تورکی و ئەمین و فراکسیۆنی بەرجام بە سەرۆکایەتی بابراک کەرماڵ. خەڵقییەکان سەرکەوتنیان بەدەستھێنا و بەرجامەکان لە حیزبەکە دەرکران. دیارترین سەرکردەکانی بەرجام دەربەدەر کران بۆ بلۆکی ڕۆژھەڵات و یەکێتیی سۆڤیەت.

ڕووخان ١٩٨٩–١٩٩٢

پاکستان بە سەرکردایەتی محەمەد زیائولحەق بەردەوام بوو لە پشتیوانیکردنی موجاھیدانی ئەفغانستان، ھەرچەندە ئەمە پێشێلکردنی ڕێککەوتننامەکانی جنێڤ بوو. سەرەتا زۆربەی چاودێران چاوەڕوانی ئەوە بوون کە حکوومەتەکەی نەجیبوڵڵا دەستبەجێ بڕووخێت و حکوومەتێکی ئیسلامی بناژۆخواز لە شوێنیدا بگرێتەوە. سی ئای ئەی لە ڕاپۆرتێکدا ڕای گەیاندووە کە حکوومەتی نوێ نامۆ دەبێت لە لایەنگرێتیدا، یان لەوەش خراپتر دووژمنایەتی دەبێت بەرامبەر ئەمریکا. شەڕی جەلال ئاباد، ڕاستەوخۆ دوای کشانەوەی سۆڤیەت، لە نێوان ھێزەکانی حکوومەتی ئەفغانستان و موجاھیدەکاندا ڕوویدا، ھێزەکانی حکوومەت بە پێچەوانەی ئەوەی کە زۆر کەس چاوەڕێیان دەکرد، ھێرشەکەیان بەرپەرچ دایەوە و شەڕەکەیان بردەوە. ئەم دۆخە درێژەی نەکێشا و تا ھاوینی ساڵی ١٩٩٠ ھێزەکانی حکوومەتی ئەفغانستان دیسانەوە لە بەرگریدا بوون. تا سەرەتای ١٩٩١ حکوومەت تەنھا ١٠٪ی ئەفغانستانی کۆنتڕۆڵ کرد، گەمارۆی یازدە ساڵەی خوست بە سەرکەوتنێکی موجاھیدان کۆتایی ھات و دواجار ورەی سوپای ئەفغانستان داڕما. جیابوونەوەی و ھەڵوەشانەوەی یەکێتیی سۆڤیەت بەسوود نەبوو، چونکە سەدان ملیۆن دۆلاری ساڵانەی ھاوکاری ئابووری لە مۆسکۆوە بۆ حکوومەتەکەی نەجیبوڵڵا وەستا.

لە مانگی ئازاری ١٩٩٢ نەجیبوڵڵا پێشنیازی دەستلەکارکێشانەوەی دەستبەجێی حکوومەتەکەی کرد و دوای ڕێککەوتن لەگەڵ نەتەوە یەکگرتووەکان حکوومەتەکەی بە حکوومەتێکی کاتی گۆڕدرا. لە ناوەڕاستی مانگی نیساندا، نەجیبوڵڵا پلانی نەتەوە یەکگرتووەکانی بۆ ڕادەستکردنی دەسەڵات بە ئەنجومەنێکی حەوت کەسی قبوڵ کرد. دوای چەند ڕۆژێک و لە ١٤ی نیساندا، نەجیبوڵڵا ناچار بوو دەست لەکار بکێشێتەوە، لەسەر فەرمانی حیزبی نیشتمانی، بەھۆی لەدەستدانی کۆنترۆڵی بنکەی ئاسمانی بەگرام و شارۆچکەی چاریکار. عەبدولڕەحیم ھاتیف دوای دەستلەکارکێشانەوەی نەجیبوڵڵا بوو بە سەرۆکی دەوڵەت بە وەکالەت. ماوەیەکی کەم پێش ڕووخانی کابوول، نەجیبوڵڵا داوای لێبوردنی لە نەتەوە یەکگرتووەکان کرد و لێبوردنەکەی پێدرا. نەجیبوڵڵا لەلایەن عەبدولڕەشید دۆستومەوە ڕێگری لێکرا لە ھەڵھاتن و نەجیبوڵڵاش لە بارەگای ناوخۆیی نەتەوە یەکگرتووەکان لە کابوول داوای پەناگەیەکی کرد. شەڕی ئەفغانستان بە ڕووخانی نەجیبوڵڵا کۆتایی نەھات و تا ئێستاش بەردەوامە.

سەرچاوەکان

بەشداربووانی ویکیپیدیا، «جمهورية أفغانستان الديمقراطية»، ویکیپیدیای عەرەبی. سەردان لە ١٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤.