محەممەد قازی

لەگەڵ قازی محەممەد لێت تێک نەچێت.

محەممەد قازی
لەدایکبوون	١٩١٣ مەھاباد
مەرگ	١٩٩٨ تاران
شوێنی دۆزینەی تەرم	مەھاباد
نەتەوە	کورد
ناوەکانی تر	محەممەد ئیمامی قازی
پیشە	نووسەر، وەرگێڕ و شاعیر
حیزبی سیاسی	حیزبی توودەی ئێران
ئایین	ئیسلام، سوننە
مناڵ(ەکان)	فەرھاد و مریەم
خەڵاتەکان	خەڵاتی باشترین کاری وەرگێڕان بۆ دۆن کیشۆت

محەممەد قازی لە ناودارترین وەرگێڕەکانی ئێران بوو. ١٢ی گەلاوێژی ساڵی ١٢٩٢ی کۆچی ھەتاوی (١٩١٣ی زایینی) لە شاری مەھابادی ڕۆژھەڵاتی کوردستان لە دایک بوو. لە خزمەت مامۆستا گیوی موکریانی‌دا دارەدارەی زمانی فەڕەنسەی کرد. بۆ خوێندن ڕووی کردە تاران و زۆربەی ژیانی لەوێ بەسەر برد. ساڵی ١٣١٥ لە دارەلفۆنوون کە بەناوبانگ‌ترین خوێندنگەی تاران بوو خوێندنی بەر لە زانستگەی تەواو کرد و سێ ساڵ دواتر، لە ١٣١٨دا بڕوانامەی «ماف» ی لە زانستگەی تاران وەرگرت. ساڵی ١٣٢٠ لە وەزارەتی دارایی دامەزرا. ١٣٢٣ ژنی ھێنا و دوو منداڵیان بوو، بە ناوەکانی مریەم و فەرھاد. ساڵی ١٣٣٧ لە لایەن زانستگەی تارانەوە خەڵاتی باشترین وەرگێڕی درایە. ساڵی ١٣٣٧ خێزانی کۆچی دوایی کرد. ساڵی ١٣٤٩ ژنی ھێنایەوە. ساڵی ١٣٥٤ دوچاری شێرپەنجەی قوڕگ بوو و بۆ چارەسەری ڕووی لە وڵاتی ئاڵمان کرد. پاش گەڕانەوەی ئیتر بەبێ میکڕۆفۆنێکی سەر قوڕگ کەس دەنگی نەدەبیست. ساڵێک دواتر، لە ١٣٥٥دا بەھۆی ئازاری نەخۆشیەکەیەوە داوای خانەنشین بوونی کرد و خانەنشین کرا. زۆربەی کارەکانی وی وەرگێڕان لە زمانی فەڕانسەوە بۆ زمانی فارسییە. یەکێک لە بەناوبانگترین بەرھەمەکانی وەرگێڕانی ڕۆمانی دۆن کیشۆتە کە خەڵاتی باشترین کاری وەرگێڕانی ساڵەکانی ١٣٣٦ و ١٣٣٧ی کۆچی ھەتاوی بۆی بە دیاری ھێنا. جگە لە وەرگێڕان، قازی بۆخۆی چەن بەرھەمیشی نووسیوە کە ئەوانیش ھەر بە زمانی فارسین. بە ھاوکاریی ئەحمەد قازی ڕۆمانی ژانی گەلی برایم ئەحمەدیشی لە کوردییەوە کردە فارسی. قازی بێجگە لە توانستی لە بواری وەرگێڕان‌دا، خاوەن بیروزەینێکی سەیر بوو و ھەزاران شێعری لەبەر بوو. جگە لەوە بۆخۆشی شێعری دادەنان. ڕۆژی ٢٤ی سەرماوەزی ساڵی ١٣٧٦ی کۆچی ھەتاوی (١٩٩٨ی زایینی) لە تەمەنی ٨٤ ساڵەیی‌دا، لە نەخۆشخانەی ئێران‌مێھر لە تاران کۆچی دوایی کرد و ھێنرایەوە مەھاباد و لە گۆڕستانی بوداغ سوڵتان لە پاڵ مامۆستا ھێمن و ھەژار و خاڵەمین و ماملێ و ناودارانی تری کوردەوە بە خاکی نیشتمان ئەسپێردرا.

ساڵی ١٣٨٦ لە مەیدانێک بە ناوی خۆیەوە، پەردە لە سەر پەیکەرەی چوار میتریی محەممەد قازی لا درا، کە دەست‌ونەخشی ھونەرمەندی سنەیی مامۆستا ھادی زیائوددینییە.

لە مووزەی مامۆستا ھێمن (بە فارسی: موزە مفاخر فرھنگی و ھنری سرای ھیمن) لە شاری مەھاباد دیوێک بە ناوی محەممەد قازییەوە کراوە و بێجگە لە بەرھەمە چاپ کراوەکانی، بەشێک لە یادگارەکانی ئەویشی تێدا پارێزراو و ڕانراوە.

بەرھەمەکان

بەرھەمە وەرگێڕدراوەکانی دەستی محەممەد قازی بۆ سەر زمانی فارسی:

بەم شێوەیە و بەپێی ساڵی یەکەم چاپ چنراون:

ناوی کتێب (بە فارسی)/ نووسەر (بە فارسی)/ ناوی کتێب (بە کوردی)/ نووسەر (بە کوردی)/ ساڵی یەکەم چاپ (کۆچی ھەتاوی)

• سناریوی دن کیشوت/میگل سروانتس/سناریۆی دۆن کیشۆت/ میگل سێرڤانتێس١٣١٩
• کلود ولگرد/ویکتور ھوگو/ کلۆدی بەڕەڵا / ویکتۆر ھۆگۆ/ ١٣١٩
• سپیددندان/ جک لندن/ دان چەرموو / جەک لەندەن/ ١٣٣١
• جزیرە پنگوئن‌ھا/ آناتول فرانس/ دوڕگەی پەنگۆئەنەکان / ئاناتۆل فڕانس/ ١٣٣٢
• در آغوش خانوادە/ ھکتور مالو/ لە ئامێزی بنەماڵەدا / ھێکتۆر مالۆ ١٣٣٤
• شاھزادە و گدا/ مارک توین/ شازادە و گەدا / مارک توەین ١٣٣٤
• آخرین روز یک محکوم/ ویکتور ھوگو/ دوایین ڕۆژی مەحکوومێک/ ویکتۆر ھۆگۆ١٣٣٤
• شازدە کوچولو/ آنتوان دو سنت‌اگزوپری/ شازادە چکۆلە/ ئانتوان دۆ سانت ئێگزوپێری١٣٣٥
• سادە دل/ولتر/سادەدڵ / ڤۆڵتێر ١٣٣٥
• نظری بە طبیعت و اسرار آن/ لئون برتون/ چاوخشاندنێک بەسەر سروشت و سوڕڕی‌دا / لێئۆن برێتۆن ١٣٣٥
• داستان کودکی من/ چارلی چاپلین/ چیرۆکی مناڵیم / چاڕلی چاپلین١٣٣٥
• تاریخ مردمی آمریکا/ ھاروی واسرمن/ مێژووی نەتەوەی ئەمریکا / ھاروی واسرمەن ١٣٣٧
• تاریک‌ترین زندان/ ایوان اولبرخت/ نووتەکترین بەندیخانە / ئیڤان ئولبرەخت ١٣٣٧
• نیە توچکا/ فئودور داستایوسکی/ نیەتووچکا / فیئۆدۆر دستۆفسکی ١٣٣٨
• مادام بوواری/ گوستاو فلوبر/ مادام بۆڤاری / گۆستاڤ فلۆبێر ١٣٤١
• مھاتما گاندی/ رومن رولان/ مھاتما گاندی / ڕۆمەن ڕۆڵان ١٣٤٣
• دوریت کوچک/ چارڵز دیکنز/ دوریتی بچکۆلە / چارلێز دیکێنز ١٣٤٣
• طلا/ بلز ساندرار/ ئاڵتوون / بلێز ساندرار ١٣٤٣
• مردە ریگ/ گی دو موپاسان/ میرات / گی دوو مۆپاسان ١٣٤٥
• نان و شراب/ اینیاتسیو سیلونە/ نان و شەڕاب / ئینیاتسیۆ سیلۆنە ١٣٤٥
• مادر/ پرل باک/ دایک / پرێل باک ١٣٤٥
• دکتر کنوک/ ژول رومن/ دوکتور کنۆک / ژوول روومەن ١٣٤٥
• تپلی/ گی دو موپاسان/ خەپەتۆڵە / گی دوو مۆپاسان ١٣٤٦
• آدم‌ھا و خرچنگ‌ھا/ خوزە دو کاسترو/ مرۆکان و قرژاڵەکان / خۆزە دوو کاسترۆ ١٣٤٦
• دربارە مفھوم انجیل‌ھا/ کری ولف/ لە مەڕ مانای ئینجیلەکانەوە / کری ڤۆڵف ١٣٤٧
• آزادی یا مرگ/ نیکوس کازانتزاکیس/ ئازادی یا مەرگ / نیکۆس کازانتزاکیس ١٣٤٨
• ناپلئون/ یوجین تارلە/ ناپێلئۆن / یووجین تارلە ١٣٤٩
• مسیح باز مصلوب/ نیکوس کازانتزاکیس/ مەسیحی دیسان لە خاچ‌دراو / نیکۆس کازانتزاکیس ١٣٤٩
• ایالات نامتحد/ ولادیمیر پوزنر/ ویلایەتە یەک-نەگرتووەکان / ڤێلادیمیر پووزنر ١٣٥١
• بردگان سیاە/ کایل آنستوت/ قولەڕەشە کۆیلەکان / کایل ئانستووت ١٣٥١
• ماجرای یک پیشوای شھید /اینیاتسیو سیلونە/ سەربردەی پێشەوایەکی شەھید / ئینیاتسیۆ سیلۆنە ١٣٥٢
• سرمایەداری آمریکا/ ماریان دوبوزی/ سەرمایەداریی ئەمریکا / ماریان دوبووزی ١٣٥٢
• ماجراجوی جوان/ ژاک سروون/ گورێخی گەنج / ژاک سروون ١٣٥٢
• پولینا چشم و چراغ کوھپایە/آناماریا ماتوتە/ پولینا چاو و چرای پێدەشت / ئاناماریا ماتووتە ١٣٥٣
• فاجعە سرخپوستان آمریکا/دی براون/ کارەساتی سوورپێستەکانی ئەمریکا / دی بڕاون ١٣٥٣
• باخانمان/ ھکتور مالو/ لەگەڵ¬خانمان / ھێکتۆر مالۆ ١٣٥٦
• قربانی /کورتزیو مالاپارتە/ قوربانی / کورتزیوو مالاپارتە ١٣٥٦
• بیست کشور آمریکای لاتین/ مارسل نیدرگانگ/ بیست وڵاتی ئەمریکای لاتین / مارسل نیدرگانگ ١٣٥٦
• سگ کینەتوز/ آلبرتو واسکز فیگەرو/ سەگی قین‌لەزگ / ئالبێرتۆ واسکز ڤیگەرۆ ١٣٥٦
• بی ریشە/ چند نویسندە / بێ¬ڕیشە / چەند نووسەرێک ١٣٥٦
• زن نانوا/ مارسل پانیول/ ژنی نانکەر / مارسل پانیول ١٣٥٦
• قلعە مالویل/ روبر مرل/ قەڵای مالویێل / ڕۆبێر مرێل ١٣٥٦
• زوربای یونانی/ نیکوس کازانتزاکیس/ زۆربای یۆنانی / نیکۆس کازانتزاکیس ١٣٥٧
• پنج قصە / ھانس کریستیان آندرسن/ پێنج چیرۆک/ ھانس کریستیەن ئاندرسێن ١٣٥٨
• درد ملت/ ابراھیم احمد/ ژانی گەل / ئیبڕاھیم ئەحمەد ١٣٥٨
• کمون پاریس /ن. لوکین /کۆمۆنەی پاریس /ن. لووکین ١٣٥٩
• در نبردی مشکوک/ جان استاین‌بک/ لە شەڕێکی گوماناویدا / جان شتاینبەک ١٣٦٠
• مادر/ ماکسیم گورکی/ دایک / مەکسیم گوورکی ١٣٦١
• زمین و زمان/ آولکوف/ زەمین و زەمان / ئاولکووف ١٣٦١
• کلیم سامگین/ ماکسیم گورکی/ کەلیمی سامگین / مەکسیم گوورکی ١٣٦١
• در زیر یوغ/ ایوان وازوف/ لە ژێر نیرە / ئیڤان وازۆف ١٣٦٢
• عروج/ جرزی کوزینسکی/ ھەڵکشان / جرزی کووزینسکی ١٣٦٣
• حلقە سوم/ کوستاس تاکتیس/ گەوی سێھەم / کوستاس تاکتیس ١٣٦٣
• کرد و کردستان/ واسیلی نیکیتین/ کورد و کوردستان / ڤاسیلی نیکیتین ١٣٦٥
• دکامرون/ بوکاچیو/ دێکامروون / بووکاچیۆ ١٣٦٥
• تاریخ ارمنستان/ھراند پاسدرماجیان/ مێژووی ئەرمەنستان /ھراند پاسدرماجیان ١٣٦٦
• پسرک روزنامە فروش/ ھانس دومینیک/ کوڕیژگەی ڕۆژنامەنووس / ھانس دۆمێنیک ١٣٦٦
• آلاخون والاخون/ ایوان وازوف/ ماڵ بە کۆڵ/ ئیڤان وازۆف ١٣٦٨
• سقوط پاریس /ایلیا ارنبورگ/ ھەرەسی پاریس / ئیلیا ئێرێنبۆڕگ ١٣٦٩
• صلاح‌الدین ایوبی /آلبر شاندور/ سەلاحەدینی ئەییووبی / ئالبێر شاندۆر ١٣٦٩
• غروب فرشتگان/ پاسکال چاکماکیان/ ئاوابوونی فریشتەکان / پاسکاڵ چاکماکیان ١٣٧١
• کوروش کبیر /آلبر شاندور/ کۆرشی مەزن / ئالبێر شاندۆر ١٣٧١
• چھل روز موسی داغ/ فرانتس ورفل/ چل ڕۆژی مووساداغ / فرانس ڤۆرفل ١٣٧٣
• سمرقند /امین معلوف /سەمەرقەند /ئەمین مەعلووف ١٣٧٣

سەرجەم نووسراوەکانی دەستی محەممەد قازی (بە زمانی فارسی):

• زارا، عشق چوپان / بە کوردی دەبێتە: زارا، ئەوینی شوان ١٣١٩
• خاطرات یک مترجم / بە کوردی دەبێتە: بیرەوەرییەکانی وەرگێڕێک ١٣٧١
• سرگذشت ترجمەھای من /بە کوردی دەبێتە: سەربردەی وەرگێڕانەکانی من ١٣٧٣

بیر و ڕای ھەندێک لە ناوداران لە سەر محەممەد قازی و وەرگێڕانەکانی

سەرجەمی ئەو بیروڕایانە لە زمانی فارسییەوە کراونەتە کوردی.

ڕەزا سەید حوسێنی (وەرگێڕی فارس): قازی سەر بە سەردەمێکی وەرگێڕان بوو کە لێرە وەرگێڕی بەئەزموونمان نەبوو، قازی سەرقافڵەچی بوو. ھەر ئێستاش کە وەرگێڕی باشمان ھەن، دیسان شان لە شانی قازی دان کارێکی ھاسان نییە.

ئەحمەدڕەزا ئەحمەدی (شاعیری فارس): نێوی قازی بۆ من بەواتای حەول و تێکۆشان، بڕوای پتەو، ماندوونەناسی و شۆر و حاڵە. تەمەنێکی بە بەرەکەتی بوو؛ کار و کار… ئەویش لە کوێ؟ لە وڵاتێکدا کە ھەر قسەمان ھەیە!

عەبدوڵڵا کەوسەری (وەرگێڕی فارس): من لەو کاتەوەی قازی دەناسم ھەر کتێبێک نێوی ئەوی بە سەرەوە بێ، بێ ئەوەی تێی‌بفکرێم کڕیومە.

عێززەتوڵڵا فوولادوەند (وەرگێڕی فارس): زۆر کەس بەھۆی قەڵەمی قازییەوە دەگەڵ وێژەی ڕۆژاوا ئاشنا بوون و منەتباری قازین. زەوق و ھێزی قەڵەم و سەلیقەی جوانی قازی، کە لە باشترین بەرھەمەکانیدا دەردەکەوێ، ئێستاش بۆ وەرگێڕەکانی ئێمە باشترین ڕێنوێنە.

کەریم ئیمامی (وەرگێڕی فارس): پارەکە سەرێکم لە براکەم دا لە لۆسانجلێس. ڕۆژێک بە سەر کتێب‌فرۆشییەکی ئێرانیدا کەوتم. کتێبەکانی ھەڕڕاج کردبوو. زۆرم کتێب کڕی. دوو بەرگ کتێبی «چل ڕۆژ لە مووساداغ» یشم بێ وەی تێی بفکرێم و وەک ئەوانەی دیکە ھەڵگێڕوەڵگێڕی کەم، ھەڵگرتبوو. کابرایەکم لەگەڵ بوو پێی سەیر بوو. کوتم: بۆ پێت سەیرە؟! مەگە نەتدیوە نێوی قازی بەسەرەوەیە، ئیدی ئەوە تێفکرینی ناوێ. شتێک قازی وەریگێڕابێت حەتمەن ئەوەندەی نرخ ھەیە کە بیکڕی و بیخوێنیەوە و بشیپارێزی.

سەفدەر تەقی زادە (نووسەری فارس): قازی زۆر یەک لە کەڵەنووسەرانی دنیای بۆ یەکەم جار بە خوێنەرەوانی ئێرانی ناساند؛ وەک کازانتزاکیسی یۆنانی، ئینیاتسیۆ سیلوێنەی ئیتالیایی و ئیڤان وازۆفی بولغاری. قازی مرۆیەکی شەریف بوو، نموونەیەکی بەرچاوی رۆحی بەرگری و ھومێد. خزمەتە بەنرخەکانی بە فەرھەنگ و وێژەی فارس قەت لەبیر ناچنەوە. بەھادین خوڕڕەمشاھی (نووسەر و وەرگێڕی فارس): ئەو ھەموو کەیف بە ژیان ھاتنە، ئەو ھەموو برووسکەی ئەوین بۆ ژیان و ترووسکەی ھومێدەی لە چاوە جوانەکانیدا بزەبزیان بوو و زایەڵەکەی لە دەەنگ و ڕەنگیدا شەپۆلانی دەداوە، قەت قەت لەبیر من و ھاوڕێیانی دیکە ناچێتەوە.

نوسرەتوڵڵا زیایی (وەرگێڕی فارس): قازی کە سەر بە بنەماڵەی گەورە و ناوداری قازیەکانی مەھاباد بوو، زۆر لە سەر کوردبوونی خۆی سوور بوو. ھەرچەند لە قسە کردن بە زمانی فارسیدا لەنگەی نەدەکرد و دەبوو ھەر واش بێ چونکە لە ١٧ ساڵەییەوە ھاتبوە تاران، لەگەڵ ئەوەشدا یەک وشەی زمانی کوردی لەبیر نەچووبۆوە و بە سەریدا زاڵ بوو و بێ ئەوەی گرێ بکا بە زمانی کوردی دەدوا. وەرگێڕانی کتێبی کورد و کوردستانی نیکیتین و ژانی گەلی برایم ئەحمەدیش بەڵگەیەکی سەلمێنەرن.

حەمەساڵە حوسێنی (وەرگێڕی فارس): قازی لەو دەگمەن وەرگێڕە ناودارانەیە کە بە ئەوین و شەیداییەوە سنوورەکانی زمان و وێژەی فارسی پاراستووە. کاری قازی بێ گومان سەرمەشقی زۆربەی زۆری ئەو کەسانە بووە کە تازە دارەدارەی قەڵەمیان بوو، منیش یەک لەوان.

ئەو بەرھەمانەی لە سەر قازی نووسراون

ئەو کتێبانە بە زمانی فارسی، تایبەت لە سەر قازی نووسراون:

• حنجرۀ ترجمە، شناخت نامە استاد محمد قاضی، صلاح پایانیانی، ناشر مولف، مھاباد ١٣٩٤، ISBN 978-600-04-4333-7 (بە کوردی دەبێتە: قوڕگی وەرگێڕان – ناسنامەی مامۆستا محەممەد قازی، سەلاح پایانیانی)
• محمد قاضی و رسالت مترجم، عرفان قانعی فرد، انتشارات نقش و نگار، تھران ١٣٧٩ (بە کوردی دەبێتە: محەممەد قازی و ڕائەسپێریی وەرگێڕان، عیرفان قانعی فەرد) ئەم بەرھەمە لە لایەن ئیسماعیل زارعی (رەند زارعی) یەوە کراوە بە کوردی.
• دمی با قاضی و ترجمە، عرفان قانعی فرد، نشر ژیار، سنندج ١٣٧٦ ـ ISBN 964-91638-1-6 (بە کوردی دەبێتە: تاوێک لەگەڵ قازی و وەرگێڕان، عیرفان قانعی فەرد)
• سرگذشت ترجمەھای من، محمد قاضی، نشر روایت، تھران ١٣٧٣ (بە کوردی دەبێتە: سەربردەی وەرگێڕانەکانی من، محەممەد قازی)
• خاطرات یک مترجم، محمد قاضی، انتشارات زندە رود، اصفھان ١٣٧١ (بە کوردی دەبێتە: بیرەوەرییەکانی وەرگێڕێک، محەممەد قازی)
• محمد قاضی کیست و چە کرد؟ سید علی صالحی، نشر ققنوس، تھران ١٣٦٨ (بە کوردی دەبێتە: محەممەد قازی کێیە و چی کرد؟ سەید عەلی ساڵحی)