غیاس الدین بالبان

غیاس لە بالبانەکەت دەربھێنە
سوڵتان
٩ سوڵتانی دەھلی.
فەرمانڕەوایی	1266–1286
پێشوو	ناسروددین مەحموود
جێگر	مویز و دین قەیقاباد (نەوە)
منداڵ(ەکان)	محمد خان *ناسروددین بوغراخان
خێزان	ماڵی ماملووک.
لەدایکبوون	1216 ئاسیای ناوەڕاست خێڵی تورکی
مردن	1287 (تەمەن ٧١ ساڵ)
ناشتن	گۆڕی بالبان، پارکی شوێنەواری مێھراولی، دەلھی.
ئایین	ئیسلامی سوننە

غیاس و دین بالبان (١٢١٦–١٢٨٧، حوکمڕانی: ١٢٦٦–١٢٨٧) (بە فارسی: غیاث الدین بلبن‎); (Hindi: ग़ियास उद-दीन बलबन); (: غیاس ئود-دین بالبان) نۆیەمین سوڵتان بوو لە شانشینی مەملوکەکانی دەھلی. غیاس ئود دین ڕێجێنتی دوایین سوڵتانی شەمسی بوو، ناسروددین مەحموود. ڕزگاری بوو لە عیمادودین ڕەیحانی پێش خۆی و ھەروەھا ڕزگاری بوو لەمە ڕکابەرەکان لە دادگادا.ناوی ڕەسەنی بەھا ئود دین بوو. تورکێکی ئیلباری بوو. کاتێک گەنج بوو لەلایەن مەنگۆلەکانەکانەوە گیرا، بردیانە غەزنی و بە خەواجە جەمال الدینی بەسرە، سۆفی فرۆشرا. پاشان ئەم دووەمیان لە ساڵی ١٢٣٢ لەگەڵ کۆیلەکانی دیکەدا ھێنایانە دەھلی و ھەموویان لەلایەن ئیلتوتمیش کڕدراون. بالبان سەر بە گرووپە بەناوبانگەکەی ٤٠ کۆیلەی تورکی ئیلتوتمیش بوو.غیاس چەندین فەتحی کرد، ھەندێکیان وەک وەزیر. ئەو مێواتییەکانی شکاند کە دەھلییان ھەراسان کرد و بەنگالیان داگیرکردەوە، ھەموو ئەمانە لەکاتێکدا بە سەرکەوتوویی ڕووبەڕووی ھەڕەشەی مەنگۆل بووەوە، لەو ماوەیەدا کوڕەکەی مرد. دوای مردنی لە ساڵی ١٢٨٧، نەوەکەی قایقەباد کاندید کرا بۆ سوڵتان، ھەرچەندە حوکمڕانییەکەی ئەو سەرکەوتنەی لە سەردەمی باپیریدا بەدەستی ھێنا، تێکدا. سەرەڕای ئەوەی تەنھا چەند دەستکەوتێکی سەربازیی ھەبوو، بالبان چاکسازی لە ھێڵە مەدەنی و سەربازییەکان کرد کە حکوومەتێکی سەقامگیر و ئاوەدانی بۆ بەدەستھێنا کە ئەو پۆستەی پێبەخشی، لەگەڵ شامس الدین ئیلتوتمیش و دواتر عەلائەدین خالجی، یەکێکە لە بەھێزترین فەرمانڕەواکانی سوڵتانی دەھلی.

سەرەتای تەمەن

کوڕی ئاغایەکی ئاسیای ناوەڕاستn تورک بوو. لە منداڵیدا لەلایەن مەنگۆلەکانەوە گیرا و… وەک کۆیلەیەک بە خواجە جەمال الدین بەسری فرۆشرا. خواجە ھێنای بۆ دەھلی لەوێ خۆی و کۆیلەکانی تر لەلایەن سوڵتان شەمسولدین ئیلتوتمیش کڕدرابوون، خۆی تورکێکی دیلکراوی ئیلبارییە لە بنەڕەتدا، لە ساڵی ١٢٣٢.

بڵبان سەرەتا وەک ئاوھەڵگرێکی سادە دەستنیشانکرا، بەڵام بە خێرایی بەرزبووەوە بۆ پۆستی خەسدار (خزمەتکاری شەخسی پاشا) لەلایەن سوڵتانەوە. بوو بە یەکێک لە دیارترینەکانی چل ئاغای تورکی دەھلی، یان چالیسا. لە سەردەمی رازییە سوڵتان، ئەمیری شیکار یان ئاغای ڕاوکردن بووە، پێگەیەک لەو سەردەمەدا ھەندێک گرنگی ھەبوو، بەرپرسیارێتی سەربازی و سیاسیی ھەبووە. دوای ڕووخانی، ھەنگاوی خێرای ناوە لە حوکمڕانییەکانی دواتردا، توانی فیفەی ڕێواری لەژێر دەستی بەھرام شا بەدەستبھێنێت، و دواتر بوو بە جاگر (ئاغا)ی ھانسی، کە گرنگ بوو. بڵبان ڕۆڵی سەرەکی ھەبوو لە ڕووخاندنی عەلاودین مەسعوود، دانانی ناسرودین مەحموود وەک سوڵتان و خۆی وەک وەزیرەکەی لە ساڵی ١٢٤٦ تا ١٢٦٥. مەحموود لەگەڵ یەکێک لە کچەکانی بالبان ھاوسەرگیری کرد. ھەروەھا بالبان کیشلو خان، برا بچووکەکەی، وەک لۆرد چەمبەرلین (ئەمیر-ی حاجیب) داناوە و ئامۆزای خۆی، شێرخان، بۆ جاگرەکەی لاھور.

ھەڵوێستی بالبان لەلایەن ئاغاکانی ترەوە بێ ئاگا نەبوو و ھەندێک ناڕەزایی ھەبوو. دژبەری سەرەکییەکەی عیماد الدین ڕەیحان بوو، کە لە بەرھەمەکانی دوای سەردەمی بالباندا، وەک ھیندۆسێک مورتەد (کە ئیسلامی ھەڵوەشاندەوە) تایبەتمەند دەکرێت، ھەرچەندە ھەندێک بانگەشەی ئەوە دەکەن کە ئەویش بە ڕەچەڵەک تورکییە. عیماد الدین توانی سوڵتان ڕازی بکات کە بالبان قۆرخکارە. بالبان و خزمەکانی لە کارەکانیان دوورخرانەوە و تەنانەت لە شەڕدا تەحەداییان بۆ کرا. بەڵام دانوستانەکانی نێوان بالبان و سوڵتان لە ساڵی ١٢٥٤دا عیماد الدینی لە پۆستەکەی ھێنابوو، و بالبان دامەزرایەوە.

ھەڵمەتە سەربازییەکان

دراوی زێڕی غیات الدین بالبان (کۆچی ٦٦٤–٦٨٦ ز ١٢٦٦–١٢٨٧). بە ئاماژەدان بە خەلیفەی عەباسی ئەلمستەسیم. نەعنای دەھلی. بە ڕێکەوتی ٦٧٧ی کۆچی (١٢٧٨–٩ی زایینی).

سەردەمی بالبان، بەپێی زیاودین بارانی، بڕیار بوو 'ترس لە دەسەڵاتی حوکمڕانی، کە بنەمای ھەموو حکوومەتێکی باشە' دابنێت. جگە لەوەش «پێداگری لەسەر ئەوە دەکرد کە سوڵتان 'سێبەری خودا'یە و دیسپلینێکی توندی دەرباری ھێنایە ئاراوە». پشتی بە ئاغاکانی تورکیا بەستبوو بەڵام سوپایەکی ٢ لاکی پێکھێنا کە لە ھەموو کاستەکان پێکھاتبوون. بەشێک لەم سوپایە لە کۆماندۆs. بڵبان لە ماوەی وەزیرایەتییەکەیدا چەندین دەستکەوتی سەربازیی ھەبوو، سەرەتا گەمارۆدانی مەغۆلەکانی ئوچی لە سەردەمی مەسعوود شادا بەرزکردەوە لە ساڵی ١٢٤٦. کتێک حاکمی بەنگال، توغرال توغان خان، لە ساڵی ١٢٧٥دا دەسەڵاتی دەھلی ھەڵوەشاندەوە، بالبان سەرەتا والی ئاوادی نارد و دواتر سوپای دووەمی نارد، ھەردووکیان تووشی شکست بوون. پاشان بالبان یاوەری سوپای سێیەم بوو کە لادێکانیان داگیرکردەوە و توغرال و شوێنکەوتووانی کوشت. کوڕەکەی، ناسرودین بوغرا خان، ھاوکاری کرد لەم ئەرکەدا. پاشان بالبان کوڕی دووەمی خۆی، بوغرا خان، وەک پارێزگار دانا. بەڵام بوغرا دوای مردنی بالبان سەربەخۆیی ڕاگەیاند، کە بۆ ماوەی ٤٠ ساڵ پارێزگاری لێکرد.

یەکێک لە ھەڵمەتە سەربازییە بەناوبانگەکانی بالبان دژی میۆ، یان مایۆ، خەڵکی مێوات بوو کە پێشتر خەڵکی دەھلییان تاڵان دەکرد تەنانەت لە ڕۆژیشدا. ئەو ناڕەحەتییەی کە میۆ دروستی کردووە، بە وتەی بارانی بە باشی وەسف کراوە: لە ھەڵمەتە سەربازییەکەیدا چەندین مایۆی کوشتووە. گێژاوی مێواتییەکان زیادی کردبوو و ھێزیان لە گەڕەکی دەھلی گەشەی کردبوو، لە ڕێگەی خووی تواوە و کەمتەرخەمی کوڕە گەورەکانی شەمس ئوددین و بێتوانایی بچووکترینیان، ناسیرو-د دین. شەوانە بە پەلە دەھاتنە ناو شارەکە و ھەموو جۆرە کێشەیەکیان دەدا و خەڵکیان لە پشوو بێبەش دەکرد؛ ماڵە لادێیییەکانی گەڕەکی شاریشیان تاڵان دەکرد. لە گەڕەکی دەھلی جەنگەڵگەلێکی گەورە و چڕ ھەبوون، کە چەندین ڕێگا بەناودا تێدەپەڕین. ناڕازییەکان لە دۆعاب و دەرەوەی یاساکان بەرەو ھیندستان بوێر بوون و لە ڕێگای خێرادا دەستیان بە دزیکردن کرد و ئەوەندە ڕێگاکانیان گەمارۆدا کە کاروان و بازرگانەکان نەیانتوانی تێپەڕن. بوێری مەواتییەکان لە گەڕەکی دەھلی بە ڕادەیەک ھەڵگیرا کە دەروازەکانی ڕۆژاوای شارەکە لە کاتی نوێژی پاشنیوەڕۆدا داخران و کەسیش نەیدەوێرا دوای ئەو کاتژمێرە بەو ئاراستەیە لە شار بچێتە دەرەوە، جا چ وەک سەفەری کردبێت حاجییەک یان لەگەڵ نمایشکردنی سەروەرێک. لە کاتی نوێژی پاشنیوەڕۆدا زۆرجار مەواتییەکان دەھاتنە سەر حوز و بە ھێرشکردنە سەر ئاوھەڵگرەکان و ئەو کچانەی کە ئاویان دەھێنا، جلەکانیان دەکردەوە و جلەکانیان ھەڵدەگرت. ئەم کردەوە بوێرانەی میواتییەکان بووە ھۆی پەرداخێکی گەورە لە دەھلی. بالبان قڕکردنی ھۆزە پشێوەکانی میوات و ئاوادی گرتە ئەستۆ، قەڵا و گوندەکانی وێران کرد. پاشان بنکەی سەربازی دروست کرد، زەوی بەخشی بە سەرباز و ئەفغانییەکان بۆ ئەوەی نیشتەجێ بن. لە شوێنە سەرەکییەکان قەڵاکانی پاسەوانی دەکرد، دارستانەکانی پاککردەوە و ڕێگا سەلامەتەکانی مسۆگەر دەکرد. ھەروەھا بەبێ سەرکەوتن گەمارۆی قەڵای رانتامبۆری دا، بەڵام گوالیۆری لە ڕاجپوتەکان گرتەوە.لە ساڵی ١٢٤٧دا، بالبان سەرھەڵدانی سەرۆکی چاندێلای کالینجاری سەرکوت کرد. ھەروەھا دەسەڵاتی سەربازی بالبان جیاواز بوو بە سەرکەوتنەکانی لە بەرپەرچدانەوەی سوپای مەغۆل. ئەمەش دەتوانرا بەدەست بھێنرێت چونکە ئەسپە سوارەکانی باشتر لەگەڵ کەشوھەوای ھیندستان دەگونجێت و بە شێوەیەکی سروشتی گەورەتر لە ئەسپەکانی مەغۆلەکان بەخێو دەکران. گەرمای زۆری ھاوین کێشەی مەغۆلەکانی لە ھیندستان پێکھێنا، وەک لە وەرگێڕانی جوڤاینی ئاماژەی پێدەکات. پێدەچێت دەستدرێژییەکانیان کورت بووبێت، تەنانەت کاتێک لەلایەن ھێزەکانی دەھلییەوە شکستی پێنەھێنرابێت و لە زستاندا ڕوویدابێت، چونکە تەنھا ئەو کاتە ئەوەندە فێنک بوو بۆ ئاسوودەیی ئەسپەکانی مەغۆلەکان

حوکمڕانی وەک سوڵتان

سکە لە سەردەمی بالبان

بەو پێیەی سوڵتان ناسروددین میراتگری پیاوی نەبووە، بۆیە دوای مردنی، بالبان خۆی بە سوڵتانی دەھلی ڕاگەیاند. بالبان لە ساڵی ١٢٦٦ لە تەمەنی شەست ساڵیدا بە نازناوی سوڵتان غیاس الدین بالبان سەرکەوتە سەر تەختی پاشایەتی.

دراوی زیوینی بالبان

لە سەردەمی حوکمڕانیدا بالبان حوکمڕانی دەکرد بە مشتێکی ئاسنییەوە. ئەو 'چاڵگانی'ی شکاند، کە کۆمەڵێک لە چل گرنگترین ئاغاکانی ناو دەربارەکە بوون. بالبان ویستی دڵنیابێت لەوەی ھەمووان دڵسۆزی تاجەکەن بە دامەزراندنی سیستەمێکی سیخوڕی کارا، بە شێوازی ئومەوی بەرید. سوڵتان بڵبان خاوەنی سیستەمێکی ھەواڵگری بەھێز و بە باشی ڕێکخرابوو. بالبان سیخوڕی دامەزراند، barids، بۆ ئەوەی ئاگاداری بەرپرسەکانی بکاتەوە. لە ھەموو بەشێکدا پەیامنێری نھێنی و ھەواڵنووسی دانا. سیخوڕەکان دەسەڵاتی سەربەخۆ بوون کە تەنھا بەرامبەر سوڵتان بەرپرسیار بوون. جگە لەوەش، بالبان ئاغاکانی بە توندترین شێوە سزا دەدرا بۆ ھەر ڕووداوێکی نەخوازراو، لەوانەش مامەڵەی توند لەگەڵ کۆیلەکانی خۆیان. یەکێک لە ئاغاکانی، مەلیک باقباق، والی بووداون، سزا درا بەھۆی ئەوەی فەرمانی داوە بە لێدانی یەکێک لە کۆیلەکانی تا بکوژرێت، دیارە لە کاتی سەرخۆشی دا. پارێزگارێکی دیکە بە ناوی ھەیبەت خان بۆ سزادان ڕادەستی بێوەژنەکەی کۆیلە کرا. سەبارەت بە دادپەروەرییەکەی دکتۆر ئیشواری پراساد تێبینی کرد "ترسی لە دادپەروەری بێ وەستانی سوڵتان ئەوەندە گەورە بوو کە کەس نەیدەوێرا نەخۆش- مامەڵە لەگەڵ خزمەتکار و کۆیلەکانیدا بکەن”.

بالبان لە دژی ھەڕەشەی مەغۆلەکان سەرلەنوێ سەربازی ڕێکخستەوە. داھاتی ئیقاتەدارەکانی ڕێکخستەوە، کە لە سەردەمی شەمس الدینەوە بۆ منداڵی خاوەن ڕەسەنەکانیان گوازراوەتەوە، یان دەستبەسەرداگرتنی ئیقتە تەنانەت دوای وەستاندنی خزمەتکردنیان پاراست لە بواری سەربازیدا. موقتە کۆنەکان کە نەیاندەتوانی وەک فەرماندەی سەربازی (ئەمیر) خزمەت بە داھاتەکەیان بکەن، دەبوو لە فیفەکەیان دەربکرێن و بە خانەنشینی چل بۆ پەنجا تانکە یەکلایی بکرێنەوە. موقتە بچووکەکان بۆ داھاتی زیادە باجیان لەسەر دانرابوو (کە وەک پێویست لێیان وەرنەگیرابوو) و ئەو منداڵ و ژنانەی کە ئیقتەی باوباپیرانیان بەدەستەوە گرتبوو، دەبوو لە ئیقتەیان بێبەش بکرێن و بەو پارەیەی کە پێویست بوو قەرەبوو بکرێنەوە بۆ بەردەوام بوونیان. بەڵام بەھۆی ئامۆژگارییەکانی کۆتوالی کۆن و فەخرەدین، بەشێکی لەم حوکمە دوور خرایەوە و ئاغا کۆنەکان زەوییەکانیان پاراست.

ھەنگاوەکانی بالبان دژی ئاغاکان ئەوەندە توندڕەو بوون کە گومانی لە براکەی شێرخان دروست کرد کە دەوترێت ھەرگیز سەردانی دەھلی نەکردووە. وا دیارە ناڕەزایی نێوان براکان دەبوو تا ڕادەیەک بگات کە سوڵتان براکەی ژەھراوی بکات.

«دادگای بالبان کۆبوونەوەیەکی توند و تیژ بوو کە تێیدا زەوق و پێکەنین نەدەزانرا و شەراب و قومارەکانی تێدا دەرکرابوون.» ئەو «دیسیپلینێکی توندی دەرباری وەک سوجدەکردن لەبەردەم پاشا و ماچکردنی پێیەکانی ھێنایە ئاراوە». سەرەڕای ئەوەش، غیاسەدین بالبان ھێشتا چووە سەر گەشتەکانی ڕاوکردن، ھەرچەندە ئەمانە زیاتر وەک جۆرێک لە مەشقی سەربازی بەکاردەھێنران. گۆڕانکارییەکی گەورە بۆ ئیسلام لە پەنجاب لەژێر سەردەمی حوکمڕانییەکەی. بڵبان یەکەم کەس بوو کە فێستیڤاڵی بەناوبانگی فارسی ناوروزی ناساند.

دەروازەی کۆنی لاخناوتی کە بەڵگەیە لەسەر قەڵا بەھێزەکانی شارەکە، بە ئاسانی لەلایەن بالبانەوە زاڵ دەبێت.

شێوازی ئێرانی سیجدا و پایبۆس بۆ سوڵتان لە ھیندستان دەستی پێکرد. ھەروەھا فێستیڤاڵی فارسی نەورۆز (بە واتای ساڵی نوێ) ناساند. خۆی بە نیابەتی خودای ناو دەبرد.

مردن

غیاس الدین بالبان لە ساڵی ١٢٦٥ تا مردنی لە ساڵی ١٢٨٧ وەک سوڵتان فەرمانڕەوایی کرد، میراتگری بالبان کوڕە گەورەکەی بوو، شازادە محەممەد خان، بەڵام لە جەنگ دژی مەغۆلەکان لە ٩ی ئازاری ١٢٨٥دا لەناوچوو. کوڕەکەی دیکەی کە ناوی بوغرا خان بوو، ئامادە نەبوو تەختی پاشایەتی بگرێتە ئەستۆ، و لەبری ئەوە ھەوڵیدا وەک فەرمانڕەوای بەنگال بمێنێتەوە. بۆیە بالبان نەوەکەی خۆی، کایخاسراو، کوڕی شازادە محەممەد، وەک میراتگری ھەڵبژارد. بەڵام دوای مردنی ئاغاکانی قایقوبادیان وەک سوڵتان کاندید کرد.

حوکمڕانی قەیقوباد (١٢٨٧–١٢٩٠)، لەکاتێکدا باوکی، بوغرا خان، سەربەخۆیی لە بەنگالدا دووپاتکردەوە. قەیقوباد زۆر لاواز و بێتوانا بوو و دواجار کەوتە جەڵتەی مێشکەوە و ناچار بوو حوکمەکە بگوازێتەوە بۆ کوڕە سێ ساڵانەکەی، شەمسەدین کەیومەرس، کە دواجار لەلایەن سەرپەرشتیارەکەیەوە، جەلال دین فیروز خالجی لە ساڵی ١٢٩٠ لە تەختی پاشایەتی لابرا، کۆتاییھێنان بە شانشینی کۆیلە.

ئەمڕۆ گۆڕی بالبان لەناو پارکی شوێنەواری مێھراولی لە دەھلی دایە، تەنیشت ئەو پارکە خان شەھیدەی کوڕەکەی و مزگەوتێکی دیواردار وەستاوە. قوبەی ھەردوو گۆڕەکە ڕووخاون و پێکھاتەکان زۆربەیان وێران بوون تا لە ساڵانی ڕابردوودا نۆژەنکرانەوە کاتێک کاری پاراستن لە پارکەکەدا دەستیپێکرد.