دەیڤد ھیلبێرت

دەیڤد ھیلبێرت
دەیڤد ھیلبێرت
	دەیڤد ھیلبێرت (١٩١٢)
لەدایکبوون	٢٣ی کانوونی دووەمی ١٨٦٢; کۆنیگسبێرگ
مردن	١٤ی شوباتی ١٩٤٣ (٨١ ساڵ ژیاوە); Göttingen, ئەڵمانیای نازی
نەتەوە	ئاڵمانی
بوارەکان	ماتماتیک, فیزیک و فەلسەفە
دامەزراوەکان	زانکۆی کۆنیگسبێرگ; زانکۆی گۆتینگن
خوێندی باڵا	زانکۆی کۆنیگسبێرگ (PhD)
تێزەکان	On Invariant Properties of Special Binary Forms, Especially of Spherical Functions (١٨٨٥)
ڕاوێژکاری دکتۆرا	Ferdinand von Lindemann
قوتابییەکانی دکتۆرا	ویلیام ئاکێرمان; ھێنریچ بێھمان; ئۆتۆ بلومێنتال<b
Other notable students	ژان ڤۆن نیومان
ناسراوە بەھۆی	تیۆرمی سەرەکیی ھیلبێرت; بەڵگەنەویستەکانی ھیلبێرت; کێشەکانی ھیلبێرت; پرۆگرامی ھیلبێرت; Einstein–Hilbert action; بۆشاییی ھیلبێرت; جیاکاری و تەواوکاریی ئێپسیلۆن
گاریگەرییەکان	ئێمانۆئیل کانت
خەڵاتە دیارەکان	Lobachevsky Prize (١٩٠٣)داڕێژە:Citation needed lead; Bolyai Prize (١٩١٠)داڕێژە:Citation needed lead; ForMemRS
ھاوسەر	کەتی ژێرۆچ
منداڵەکان	فرانز (b. 1893)

دەیڤد ھیلبێرت (بە ئەڵمانی: David Hilbert) لەدایکبووی ٢٣ کانوونی دووەم ١٨٦٢ لە کۆنیگسبێرگ، پرۆسی ڕۆژھەڵات، ماتماتیکزانی ئەڵمانی و یەکێک لە بەناوبانگترین ماتماتیکزانانی سەدەی نۆزدەھەم و سەرەتاکانی سەدەی بیستەمە. ھیلبێرت کاریگەریی زۆری ھەبوو لە پەرەپێدان و داھێنانی مێکانیک کوانتۆمی و تەنانەت بیردۆزی ڕێژەیی و ھەروەھا بەردی بناغەی لقی شیکاریی فانکشنیی دانا و پەرەی پێدا.

ژیاننامە

دەیڤد ھیلبێرت لە ٢٣ کانوونی دووەمی ١٨٦٢ لە شاری کۆنیگسبێرگ، لەدایک بوو و لە ١٤ شوباتی ١٩٤٣ لە شاری گوتینگنی ئالمان کۆچی دوایی کرد. ساڵی ١٨٨٦ تا ١٨٩٥ مامۆستای ماتماتیک بوو لە زانکۆی کۆنیگسبێرگ و باقی ساڵەکانی ژیانی لە ١٨٩٥ تا ١٩٣٠ لە زانکۆی گوتینگن بەسەر برد.ھیلبێرت مناڵی یەکەم و تاقانە مناڵی ئۆتۆ و ماریا بوو.

لە ساڵی ١٨٩٩ کتێبی «ئەندازەی بنەڕەتی» بڵاو کردەوە، ئامانجی ھیلبێرت لە نووسینی ئەم کتێبە دروستکردنی پەیوەندی نێوان بەڵگەنەویستە ئەندازەییەکان و بەڵگەنەویستە ژمێرەییەکان بوو، لەم کتێبەدا، ئەنجامی توێژینەوەکانی شرۆڤە کردووە.

بەڵگەنەویستەکانی ھیلبێرت

بەڵگەنەویستەکانی ھیلبێرت چەند بەڵگەنەویستێکی گرینگن لە بواری ئەندازەی نائیقلیدسیدا کە بە ٦ گرووپ دابەش بوونە. بۆ نموونە بەڵگەنەویستی ھاوبەربوونی ھیلبێرت، بەڵگەنەویستێکە کە دەتوانرێت لەجیاتی بەڵگەنەویستی پێنجەمی ئیقلیدس بەکار بھێنرێت.

بەڵگەنەویستی ھاوبەربوونی ھیلبێرت: بۆ ھەر ھێڵێک وەکوو $l$ وە ھەر خاڵێک وەکوو $p$ کە ناکەویتە سەر ئەم ھێڵە، بەلایەنی زۆرەوە ھێڵێک وەکوو $m$ بوونی ھەیە بەشێوەیەک کە بە $p$ دا دەڕوات و لەگەڵ $l$ ھاوبەرە .^[٤] بە دستەواژەیەکی سادەتر:

پێناسەی (ھاوبەربوون): دوو ھێڵ ھاوبەر دەبن، ھەر کات کە یەکتر نەبڕن، واتە ھیچ خاڵێک نەدۆزرێتەوە کە لەسەر ھەردوو ھێڵەکە بێت.

بەڵگەنەویستی ھاوبەربوون: بۆ ھەر ھێڵێک و ھەر خاڵکێک کە لەسەر ئەم ھێڵە نییە، یەک و تەنیا یەک ھێڵ بوونی ھەیە کە ھاوبەرە لەگەڵ ھێڵی ئاماژەپێکراو و بە خاڵەکەدا دەڕوات.

٢٣ کێشە

ساڵی ١٩٠٠ زایینی ھیلبێرت لە دووەمین کۆنگرەی نێونەتەوەیی ماتماتیکزاناندا لە پاریس، پێرستێک لە چەندین پرسیاریی ماتماتیکی خستەڕوو.

ئەمانەش ببینە

پەراوێزەکان

^ دەیڤد ھیلبێرت لە Mathematics Genealogy Project
^ Richard Zach, "Hilbert's Program", The Stanford Encyclopedia of Philosophy.
^ «David Hilbert. 1862-1943». Obituary Notices of Fellows of the Royal Society. ٤ (١٣): ٥٤٧–٥٥٣. ١٩٤٤. doi:10.1098/rsbm.1944.0006.
^ گرینبرگ ۸۲

سەرچاوەکان

بەشداربووانی ویکیپیدیا، «داوید ھیلبرت»، ویکیپیدیای فارسی. سەردان لە ٥ی ئابی ٢٠١٦.

ئەم ماتماتیکزان وتارە کۆلکەیەکە. دەتوانیت بە فراوانکردنی یارمەتیی ویکیپیدیا بدەیت.

[Lindemann-1] دەیڤد ھیلبێرت لە Mathematics Genealogy Project

[2] Richard Zach, "Hilbert's Program", The Stanford Encyclopedia of Philosophy.

[frs-3] «David Hilbert. 1862-1943». Obituary Notices of Fellows of the Royal Society. ٤ (١٣): ٥٤٧–٥٥٣. ١٩٤٤. doi:10.1098/rsbm.1944.0006.

[4] گرینبرگ ۸۲

[١]

[٢]

[٣]

[٤]