دەیڤد ھیلبێرت

دەیڤد ھیلبێرت
دەیڤد ھیلبێرت (١٩١٢)
لەدایکبوون	(١٨٦٢-0١-٢٣) ٢٣ی کانوونی دووەمی ١٨٦٢ کۆنیگسبێرگ
مردن	١٤ی شوباتی ١٩٤٣(١٩٤٣-٠٢-١٤) (٨١ ساڵ ژیاوە) Göttingen, ئەڵمانیای نازی
نەتەوە	ئاڵمانی
بوارەکان	ماتماتیک, فیزیک و فەلسەفە
دامەزراوەکان	زانکۆی کۆنیگسبێرگ زانکۆی گۆتینگن
خوێندی باڵا	زانکۆی کۆنیگسبێرگ (PhD)
تێزەکان	On Invariant Properties of Special Binary Forms, Especially of Spherical Functions (١٨٨٥)
ڕاوێژکاری دکتۆرا	Ferdinand von Lindemann
قوتابییەکانی دکتۆرا	ویلیام ئاکێرمان ھێنریچ بێھمان ئۆتۆ بلومێنتال<b
Other notable students	ژان ڤۆن نیومان
ناسراوە بەھۆی	تیۆرمی سەرەکیی ھیلبێرت بەڵگەنەویستەکانی ھیلبێرت کێشەکانی ھیلبێرت پرۆگرامی ھیلبێرت Einstein–Hilbert action بۆشاییی ھیلبێرت جیاکاری و تەواوکاریی ئێپسیلۆن
گاریگەرییەکان	ئێمانۆئیل کانت
خەڵاتە دیارەکان	Lobachevsky Prize (١٩٠٣)داڕێژە:Citation needed lead Bolyai Prize (١٩١٠)داڕێژە:Citation needed lead ForMemRS
ھاوسەر	کەتی ژێرۆچ
منداڵەکان	فرانز (b. 1893)

دەیڤد ھیلبێرت (بە ئەڵمانی: David Hilbert) لەدایکبووی ٢٣ کانوونی دووەم ١٨٦٢ لە کۆنیگسبێرگ، پرۆسی ڕۆژھەڵات، ماتماتیکزانی ئەڵمانی و یەکێک لە بەناوبانگترین ماتماتیکزانانی سەدەی نۆزدەھەم و سەرەتاکانی سەدەی بیستەمە. ھیلبێرت کاریگەریی زۆری ھەبوو لە پەرەپێدان و داھێنانی مێکانیک کوانتۆمی و تەنانەت بیردۆزی ڕێژەیی و ھەروەھا بەردی بناغەی لقی شیکاریی فانکشنیی دانا و پەرەی پێدا.

ژیاننامە

دەیڤد ھیلبێرت لە ٢٣ کانوونی دووەمی ١٨٦٢ لە شاری کۆنیگسبێرگ، لەدایک بوو و لە ١٤ شوباتی ١٩٤٣ لە شاری گوتینگنی ئالمان کۆچی دوایی کرد. ساڵی ١٨٨٦ تا ١٨٩٥ مامۆستای ماتماتیک بوو لە زانکۆی کۆنیگسبێرگ و باقی ساڵەکانی ژیانی لە ١٨٩٥ تا ١٩٣٠ لە زانکۆی گوتینگن بەسەر برد.ھیلبێرت مناڵی یەکەم و تاقانە مناڵی ئۆتۆ و ماریا بوو.

لە ساڵی ١٨٩٩ کتێبی «ئەندازەی بنەڕەتی» بڵاو کردەوە، ئامانجی ھیلبێرت لە نووسینی ئەم کتێبە دروستکردنی پەیوەندی نێوان بەڵگەنەویستە ئەندازەییەکان و بەڵگەنەویستە ژمێرەییەکان بوو، لەم کتێبەدا، ئەنجامی توێژینەوەکانی شرۆڤە کردووە.

بەڵگەنەویستەکانی ھیلبێرت

بەڵگەنەویستەکانی ھیلبێرت چەند بەڵگەنەویستێکی گرینگن لە بواری ئەندازەی نائیقلیدسیدا کە بە ٦ گرووپ دابەش بوونە. بۆ نموونە بەڵگەنەویستی ھاوبەربوونی ھیلبێرت، بەڵگەنەویستێکە کە دەتوانرێت لەجیاتی بەڵگەنەویستی پێنجەمی ئیقلیدس بەکار بھێنرێت.

بەڵگەنەویستی ھاوبەربوونی ھیلبێرت: بۆ ھەر ھێڵێک وەکوو $l$ وە ھەر خاڵێک وەکوو $p$ کە ناکەویتە سەر ئەم ھێڵە، بەلایەنی زۆرەوە ھێڵێک وەکوو $m$ بوونی ھەیە بەشێوەیەک کە بە $p$دا دەڕوات و لەگەڵ $l$ ھاوبەرە . بە دستەواژەیەکی سادەتر:

پێناسەی (ھاوبەربوون): دوو ھێڵ ھاوبەر دەبن، ھەر کات کە یەکتر نەبڕن، واتە ھیچ خاڵێک نەدۆزرێتەوە کە لەسەر ھەردوو ھێڵەکە بێت.

بەڵگەنەویستی ھاوبەربوون: بۆ ھەر ھێڵێک و ھەر خاڵکێک کە لەسەر ئەم ھێڵە نییە، یەک و تەنیا یەک ھێڵ بوونی ھەیە کە ھاوبەرە لەگەڵ ھێڵی ئاماژەپێکراو و بە خاڵەکەدا دەڕوات.

٢٣ کێشە

وتاری سەرەکی: کێشەکانی ھیلبێرت

ساڵی ١٩٠٠ زایینی ھیلبێرت لە دووەمین کۆنگرەی نێونەتەوەیی ماتماتیکزاناندا لە پاریس، پێرستێک لە چەندین پرسیاریی ماتماتیکی خستەڕوو.

ئەمانەش ببینە

• بۆشاییی ھیلبێرت
• مشتومڕی براوێر و ھیلبێرت

سەرچاوەکان

• بەشداربووانی ویکیپیدیا، «داوید ھیلبرت»، ویکیپیدیای فارسی. سەردان لە ٥ی ئابی ٢٠١٦.