جێنشینی پێغەمبەر محەممەد

جێنشینی پێغەمبەر محەممەد پرسێکی سەرەکییە کە لە سەدەی یەکەمی مێژووی ئیسلامیدا کۆمەڵگەی موسڵمانان بۆ چەند دابەشبوونێک دابەش کرد و دیارترینیان لەنێو ئەو مەزھەبانەدا لقە شیعەکان و سوننەکانی ئیسلام بوون. ئیسلامی سوننە پێداگری دەکات کە ئەبوبەکر جێنشینی شەرعی پێغەمبەر محەممەد بووە لەسەر بنەمای ھەڵبژاردن. ئیسلامی شیعە پێی وایە عەلی کوڕی ئەبووتاڵیب جێنشینی دیاریکراوی پێغەمبەر محەممەد بووە.

بۆچوونە جیاوازەکان سەبارەت بە جێنشینی بە پلەی یەکەم لەسەر بنەمای لێکدانەوەی جیاوازی ڕووداوەکانی سەرەتای مێژووی ئیسلامی و ھەروەھا بۆ فەرموودەکان. سوننەکان پێیان وایە کە محەممەد جێنشینی دانەناوە و لەبری ئەوە مەبەستی ئەوە بووە کە کۆمەڵگەی موسڵمانان لە نێوان خۆیاندا سەرکردەیەک ھەڵبژێرن. ئەوان حوکمی ئەبوبەکر کە لە سەقیفە ھەڵبژێردرابوو و دەسەڵاتی جێنشینەکانی کە پێکەوە بە خەلیفەکانی ڕاشدین ناودەبرێن. لە لایەکی دیکەوە شیعەی دوازدە ئیمام پێیان وایە عەلی پێشتر لەلایەن محەممەدەوە وەک میراتگری خۆی کاندید کرابوو، دیارترینیان لە کاتی ڕووداوی غەدیر خومدا بوو، ئەمەش دوای دابەزینی ئایەتی ٥:٦٧ی^[١] دەقی ئایینی ناوەندی ئیسلام کە قورئانە. ئەو دەسەڵاتدارانەی دوای محەممەد کەوتن بە ناشەرعی دەڕوانن. بەڵکو جێنشینی حەقی پێغەمبەر محەممەد پێی وایە عەلی و یازدە ئیمامی دەستنیشانکراوی ڕەچەڵەکی ئەو بن. لە بیروباوەڕی دوازدەی شیعەدا دوا ئیمامی ئەم ئیمامانە مەھدی، لە ساڵی ٢٦٠ی کۆچی (٨٧٤ی زایینی) چووە ناو جادووگەری، بەھۆی دوژمنایەتی دوژمنەکانی ناچار بووە.^[٢] ھاتنی مەھدی لەلایەن زۆربەی موسڵمانانەوە چاوەڕوان دەکرێت، ھەرچەندە مەزھەبە جیاوازەکان بۆچوونی جیاوازیان لەبارەیەوە ھەیە.

مێژوونووسان

زۆربەی مێژووی ئیسلامی بە شێوەی زارەکی گواستراوەتەوە تا دوای سەرھەڵدانی خەلافەتی عەباسی.^[٣] بەرھەمە مێژوویییەکانی نووسەرانی دواتری موسڵمان بریتین لە ژیاننامەی نەریتی محەممەد و ئەو وەرگێڕانانەی کە دەگەڕێندرێنەوە بۆ ئەو سیرە و ئەدەبی فەرموودە کە زانیاری زیاتر لەسەر ژیانی محەممەد دەدەن. سەرەتاییترین سیرە (ژیاننامەی محەممەد) کە لە ژیاندا مابێت، سیرەت ڕەسوڵڵلا (ژیانی پێغەمبەری خودا)ە لەلایەن ئیبن ئیسحاقەوە. ھەرچەندە بەرھەمە ڕەسەنەکە لەدەستچووە، بەڵام بەشێکی لە کتێبەکانی ئیبن ھیشام و تەبەری دا ماونەتەوە. زۆرێک لە زانایان ئەم ژیاننامەیانە قبوڵ دەکەن. زانایانی ڕۆژاوایی مۆدێرن بە وریایییەوە لە مێژووە کلاسیکییەکانی ئیسلامی نزیک دەبنەوە و کەمتر لە زانایانی ئیسلامی سوننە متمانەیان بە بەرھەمی مێژوونووسانی عەباسی ھەیە.

کۆکردنەوەی فەرموودەکان بریتین لە تۆماری نەریت یان وتەی پێغەمبەر. پەرەسەندنی فەرموودە توخمێکی چارەنووسساز لە سێ سەدەی یەکەمی مێژووی ئیسلامییە. زانایانی سەرەتایی ڕۆژاوا متمانەیان بە گێڕانەوە و ڕاپۆرتەکانی دواتر نەبوو، وەک ھەڵبەستراو سەیریان دەکرد. قەیتانی گێڕانەوەی ڕاپۆرتە مێژوویییەکان بۆ ئیبن عەبباس و عائیشەی بە زۆربەی بە وەھمیی زانی، ئەو گێڕانەوەیانەی بە باشتر دەزانی کە بەبێ فەرموودەناسی لەلایەن مێژوونووسە سەرەتایییەکانی وەک ئیبن ئیسحاقەوە باسکراون. مادێلۆنگ ڕەتکردنەوەی بێ جیاوازی ھەموو ئەو شتانەی کە لە «سەرچاوە سەرەتایییەکان» دا نەخراونەتە ڕوو، لەبری ئەوە حوکم لەسەر گێڕانەوەکانی دواتر لە چوارچێوەی مێژوو و گونجان لەگەڵ ڕووداو و ژمارەکاندا داوە.

تاکە سەرچاوەی ھاوچەرخ کتێبی سلێم کوڕی قەیس (کیتاب السقیفە) لە نووسینی سلێم کوڕی قەیس. ئەم کۆمەڵە فەرموودە و ڕاپۆرتە مێژوویییە لە سەدەی یەکەمی ساڵنامەی ئیسلامیدا ڕووداوەکانی پەیوەست بە جێنشینی بە وردی دەگێڕێتەوە.^[٤] بەڵام گومانەکان سەبارەت بە متمانەپێکراوی ئەو کۆمەڵەیە ھەبووە، ھەندێک پێیان وایە کە دروستکراوێک بوو دواتر بووە بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە زووترین باسکردنی دەقەکە تەنیا لە سەدەی یازدەھەمدا دەردەکەوێت.^[٥]

سەرچاوەکان

↑ یَٰٓأَیُّھَا ٱلرَّسُولُ بَلِّغْ مَآ أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَھُۥ وَٱللَّھُ یَعْصِمُکَ مِنَ ٱلنَّاسِ إِنَّ ٱللَّھَ لَا یَھْدِی ٱلْقَوْمَ ٱلْکَٰفِرِینَ (المائدة: ٦٧) ھەرچی لە خواوە ھاتووە، دەبێ رابگەیەنرێ: {یا أیھا الرسول بلغ ما أنزل إلیک من ربک} ئەی پەیامبەر! () ھەر فەرمان وبریارێک لەلایەن پەوەردگارتەوە بۆت ھاتووە، بێ دوودڵی و ترس لەھیچ کەسێ رایگەیەنە {وإن لم تفعل فما بلغت رسالتھ} خۆئەگەر وات نەکرد، چاک بزانە کە بەتەواوی پەیامەکەی خوات نەگەیاندووە، خاتوونە عائیشە دەڵێت: ئەر پێغەمبەر بیتوانایە ئایەتێک لەقورئان بشارێتەوە، ئەوا ئایەتی: (و تخفی فی نفسک مااللە مبدیە وتخشی الناس واللە أحق أن تخشاة ..) دەشاردەوە. بوخاریی وموسلیم. {واللە یعصمک من الناس} دڵنیاشبە خوا لەئازارو پیلانی ئەو خەڵکە دەتپارێزێ، ھەر کە بیانەوێ دووچاری بەڵایەکت بکەن، لەوبارەوە خاتوو عائیشە دەڵێت: پەیامبەر () ھەمیشە پاسەوانی ھەبوو، ھەتا ئایەتی (واللە یعصمک من الناس)ی بۆھات، ئەوسا فەرمووی: خەڵکینە! ئیتر ئێوە بچن بەلای کارتانەوە، چونکە من خوا دەمپاریزێ. متفق علیە. {إن اللە لا یھدی القوم الکافرین} بێگومان خوای گەورە ھیدایەت و ڕێنوێنی ھۆزو گەلی بێ باوەڕان ناکات، بەڵێ پێغەمبەر () بێ کەم و زیاد پڕبەپڕ شەریعەت و بەرنامەکەی خوای گەیاندو ھاوەڵانیشی کردەشایەد، لە (حجە الوداع) دا نزیکەی (144) ھەزار کەس لەھاوەڵان گوێ بیستی بوون کە فەرمووی: خەڵکینە! ئێوە کە پرسیاری منتان لێدەکرێت، چ دەڵێن؟ گوتیان: (نَشْھَدُ أنکَ قَدْ بَلّغْتَ وأَدّیْتَ ونَصَحْتَ). ئەوجا ئەویش پەنجەی بۆ ئاسمان بەرزەوەکرد و فەرمووی: (اللھمّ ھَلْ بلغتُ؟ اللھم ھل بلغت) موسلیم.
↑ پێشەکییەک بۆ ئیسلامی شیعە. چاپخانەی زانکۆی یێڵ. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٥٣٩٨-٢٠٠-٥.
↑ یانواری، ڤانسینا (١٩٨٥). نەریتی زارەکی وەک مێژوو. جەیمس کۆری بڵاوکەرەوە. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٥٢٥٥-٠٠٧-٦.{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)
↑ Sachedina، Abdulaziz Abdulhussein؛ Sachedina، Associate Professor of Religious Studies Abdulaziz Abdulhussein (١ی کانوونی دووەمی ١٩٨١). Islamic Messianism: The Idea of Mahdi in Twelver Shi'ism (بە ئینگلیزی). SUNY Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٧٣٩٥-٤٤٢-٦.
↑ https://spectrum.library.concordia.ca/id/eprint/976817/

[1] یَٰٓأَیُّھَا ٱلرَّسُولُ بَلِّغْ مَآ أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَھُۥ وَٱللَّھُ یَعْصِمُکَ مِنَ ٱلنَّاسِ إِنَّ ٱللَّھَ لَا یَھْدِی ٱلْقَوْمَ ٱلْکَٰفِرِینَ (المائدة: ٦٧) ھەرچی لە خواوە ھاتووە، دەبێ رابگەیەنرێ: {یا أیھا الرسول بلغ ما أنزل إلیک من ربک} ئەی پەیامبەر! () ھەر فەرمان وبریارێک لەلایەن پەوەردگارتەوە بۆت ھاتووە، بێ دوودڵی و ترس لەھیچ کەسێ رایگەیەنە {وإن لم تفعل فما بلغت رسالتھ} خۆئەگەر وات نەکرد، چاک بزانە کە بەتەواوی پەیامەکەی خوات نەگەیاندووە، خاتوونە عائیشە دەڵێت: ئەر پێغەمبەر بیتوانایە ئایەتێک لەقورئان بشارێتەوە، ئەوا ئایەتی: (و تخفی فی نفسک مااللە مبدیە وتخشی الناس واللە أحق أن تخشاة ..) دەشاردەوە. بوخاریی وموسلیم. {واللە یعصمک من الناس} دڵنیاشبە خوا لەئازارو پیلانی ئەو خەڵکە دەتپارێزێ، ھەر کە بیانەوێ دووچاری بەڵایەکت بکەن، لەوبارەوە خاتوو عائیشە دەڵێت: پەیامبەر () ھەمیشە پاسەوانی ھەبوو، ھەتا ئایەتی (واللە یعصمک من الناس)ی بۆھات، ئەوسا فەرمووی: خەڵکینە! ئیتر ئێوە بچن بەلای کارتانەوە، چونکە من خوا دەمپاریزێ. متفق علیە. {إن اللە لا یھدی القوم الکافرین} بێگومان خوای گەورە ھیدایەت و ڕێنوێنی ھۆزو گەلی بێ باوەڕان ناکات، بەڵێ پێغەمبەر () بێ کەم و زیاد پڕبەپڕ شەریعەت و بەرنامەکەی خوای گەیاندو ھاوەڵانیشی کردەشایەد، لە (حجە الوداع) دا نزیکەی (144) ھەزار کەس لەھاوەڵان گوێ بیستی بوون کە فەرمووی: خەڵکینە! ئێوە کە پرسیاری منتان لێدەکرێت، چ دەڵێن؟ گوتیان: (نَشْھَدُ أنکَ قَدْ بَلّغْتَ وأَدّیْتَ ونَصَحْتَ). ئەوجا ئەویش پەنجەی بۆ ئاسمان بەرزەوەکرد و فەرمووی: (اللھمّ ھَلْ بلغتُ؟ اللھم ھل بلغت) موسلیم.

[2] پێشەکییەک بۆ ئیسلامی شیعە. چاپخانەی زانکۆی یێڵ. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٥٣٩٨-٢٠٠-٥.

[3] یانواری، ڤانسینا (١٩٨٥). نەریتی زارەکی وەک مێژوو. جەیمس کۆری بڵاوکەرەوە. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٥٢٥٥-٠٠٧-٦.{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)

[4] Sachedina، Abdulaziz Abdulhussein؛ Sachedina، Associate Professor of Religious Studies Abdulaziz Abdulhussein (١ی کانوونی دووەمی ١٩٨١). Islamic Messianism: The Idea of Mahdi in Twelver Shi'ism (بە ئینگلیزی). SUNY Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٧٣٩٥-٤٤٢-٦.

[5] ttps://spectrum.library.concordia.ca/id/eprint/976817/

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]