شا عەلامی دووەم

"شا ئالامی دووەم" (١٩ی تشرینی دووەمی ١٨٠٦–٢٥ی حوزەیرانی ١٧٢٨) شانزەھەمین پاشای بنەماڵەی گورکانی بووە. کوڕی عەلامگیری دووەم بوو. پادشا لە کاتی دابەزینی دەسەڵاتی خۆیدا دەبێتە گۆرکانی، لە سەردەمی دەسەڵاتی خۆیدا زۆربەی دەسەڵاتی حکومەتەکەی لەدەستدا، ھەر لەبەر ئەم ھۆکارەش پەندێک لە زمانی فارسی دەرکەوت کە دەڵێت:سلطنت شاە عالم، از دھلی تا پالَم،کوردی("سوڵتان شا عەلام، لە دەھلییەوە بۆ پاڵام"). پالام ناوی ناوچەیەکی بچووکی پەراوێزخراو بوو لە دەوروبەری دەھلی. لە سەردەمی دەسەڵاتیدا، ئەحمەد شا دورانی، ئەمیری ئەفغانستان، ڕووبەڕووی ھێرشی یەک لە دوای یەک بووەوە کە بووە ھۆی شەڕی سێیەمی پانیپات. ئەو دیوان شیعریشی ھەیە، لە کۆتاییدا لە ساڵی ١٨٠٦ بەھۆی مەرگی سروشتی کۆچی دوایی کردووە.

شا عەلامی دووەم
«ئیمپراتۆر گۆڕکانی»
شا عەلامی دووەم و تەختی گورکانیان.
١٦ پاشا گورکانی ھیندستان.
فەرمانڕەوایی	١٠ی کانوونی دووەمی ١٧٥٩–١٩ی تشرینی دووەمی ١٨٠٦ (لە ٣١ی تەممووزی ١٧٨٨ لەلایەن مەراتییەوە لەکار لابرا - ١٦ی تشرینی یەکەمی ١٧٨٨)
تاج لەسەر نان	٢٤ی کانوونی دووەمی ١٧٥٩
پێشوو	شا جەھان سێیەم
جێگر	ئەکبەر شای دووەم
ھاوسەر	پیاری بەگم، تاج مەحاڵ بەگم، جەمال ئەلنەسا بەگم، موبارەک مەحاڵ، مورادبەخت بەگم،
منداڵ(ەکان)	١٦ کوڕ و ٢ کچ
ناوی تەواو عبداللە جەلال الدین ئەبوولموزەفەر حەم الدین محمد عەلی گەوھەر شای عەلامی دووەم
خێزان	شانشینی تەیموری
باوک	ئەلامگیری دووەم
دایک	ڕازاندنەوەی شوێنەکە
لەدایکبوون	٢٥ی حوزەیرانی ١٧٢٨ دەلھی کۆن، سوباح لە دەلھی، گورکانیان.
مردن	١٩ی تشرینی دووەمی ١٨٠٦ دەلھی کۆن، سوباح لە دەلھی، گورکانیان.
ناشتن	لال قەڵا (دەلھی)، دەلھی.
ئایین	ئیسلام

سەرەتای تەمەن

عەلی گۆھەر لە دایکبووی شەھزادە (شازادە) عەزیزولدین، کوڕی ئیمپراتۆری لەکارلادراوی موغەکان جەھەندەر شا، لە ٢٥ی حوزەیرانی ١٧٢٨. شانبەشانی… باوکی، لە نیوە دیلدا لە گەڕەکی سەلاتینی قەڵای سوور گەورە بووە. بەڵام بە پێچەوانەی زۆرینەی شازادەکانی موغەکان کە لە بارودۆخێکی ھاوشێوەدا گەورە بوون، تۆمار نەکراوە کە تا ئەو کاتەی باوکی بوو بە ئیمپراتۆر بووبێتە شازادەیەکی خراپ و ھەر بۆیەش بە شێوەیەکی سروشتی لە ماوەی دەسەڵاتی باوکیدا پۆستی بەرزی پێدرا.

لەگەڵ ھاتنە سەرکاری باوکی، بوو بە وەلی ئەلئەحد (شازادەی جێنشین)ی ئیمپراتۆرییەتەکە، و بوو بە بریکاری سەرەکی باوکی، ھەرچەندە نزیکەی ھەموو دەسەڵاتەکان لە وەزیر عیمادولمولک دەستی. شەڕەکانی لەگەڵ ئەو ئەمیرە، و ترسی لە ژیانی خۆی، بووە ھۆی ئەوەی لە ساڵی ١٧٥٨دا لە دەھلی ھەڵبێت.

ھەڵھاتن لە دەھلی

شازادە عەلی گاوھەر، دواتر ئیمپراتۆر شا عەلامی دووەم، میراتگری باوکی ئەلامگیری دووەم بووە. باوکی شازادە عەلی گاوھار لەلایەن وەزیر عیمادولمولک و ئامۆزای ماراتا پێشوا ساداشیڤراو بھاو وەک ئیمپراتۆری موغەکان دەستنیشانکرابوو.

شازادە عەلی گاوھەر میلیشیایەکی ڕێکخست و بە بوێرانە لە دەھلی ھەڵھات. لە ساڵی ١٧٥٩ لە سوبای ڕۆژھەڵات دەرکەوت، بەو ھیوایەی پێگەی خۆی بەھێزتر بکات بە ھەوڵدان بۆ وەرگرتنەوەی کۆنترۆڵی بەنگال، بیھار و ئۆدیشا.

بەڵام زۆر زوو نەجیبوڵدەولا قۆرخچی عیمادولمولکی ناچارکرد لە پایتەخت ھەڵبێت بە کۆکردنەوەی سوپای موغەکانی گەورە لە دەرەوەی دەھلی. ئەو سوپای بەکارھێنا بۆ لابردنی ئەو کەسانەی کە کات بەسەر دەبەن شا جەھانی سێیەم. پاشان نەجیبوڵدەولا و ئاغاکانی موسڵمان پلانیان دانا بۆ شکستپێھێنانی مەراتاکان بە پاراستنی نامەنووسی لەگەڵ دەسەڵاتدارەکان ئەحمەد شا دورانی. دوای ئەوەی دورانی بە شێوەیەکی یەکلاکەرەوە شکستی بە ماراتاکان ھێنا، عەلی گاوھەری وەک ئیمپراتۆر لەژێر ناوی شا عەلامی دووەم کاندید کرد.

جەنگی بەنگال

وتاری سەرەکی: جەنگی بەنگال

لە ساڵی ١٧٦٠، دوای ئەوەی میلیشیاکانی شا عەلام کۆنترۆڵی گیرفانەکانیان لە بەنگال، بیھار و بەشێک لە ئۆدیشا و بەشێک لە ئۆدیشا، شازادە عەلی گاوھەر و سوپای موغەکانی کە ٣٠ ھەزار کەسی تێدابوو، بەنیازی ڕووخاندنی میر جەعفەر بوون؛ و عیمادولمولک دوای ئەوەی ھەوڵیان دا بیگرن یان بیکوژن بە پێشڕەویکردن بەرەو عەواد و پاتنا لە ساڵی ١٧٥٩. بەڵام زۆری نەخایاند ململانێکان دەستێوەردانی جەختکەرەوەی کۆمپانیای ڕۆژھەڵاتی ھیندستانی گرتەوە.

موغەکان بە ڕوونی مەبەستیان بوو کۆنتڕۆڵکردنەوەی جیابووەوەیان سوبەی ڕۆژھەڵات بە سەرۆکایەتی شازادە عەلی گاوھەر، کە یاوەری میلیشیایەک بوو کە پێکھاتبوو لە کەسانی وەک محەممەد قولی خان، کادیم حوسێن، کامگار خان، ھیدایەت عەلی، میر ئەفزەل و… غولام حوسێن تەباتەبایی. ھێزەکانیان بە ھێزەکانی شوجەودەولا و نەجیبودەولە و ئەحمەدخان بەنگەش پتەوتر کران. ھەروەھا جان لاو و ٢٠٠ فەرەنسی پەیوەندییان بە موغەکانەوە کرد و لە کاتی جەنگی حەوت ساڵە ھەڵمەتێکیان دژی ئینگلیزەکان ئەنجامدا. شازادە عەلی گاوھار بە سەرکەوتوویی تا پاتنا پێشڕەوی کرد، دواتر بە سوپایەکی یەکگرتوو کە زیاتر لە ٤٠ ھەزار کەس بوو گەمارۆی دا بۆ ئەوەی ڕامناریانی دوژمنێکی سوێندخواردووی موغەکان بگرێت یان بیکوژێت. میر جەعفەر لە نزیکبوونەوەی کۆھۆرتەکەیدا لە ترسدا بوو و کوڕەکەی خۆی میرانی نارد بۆ ئەوەی ڕامنارییان ڕزگار بکات و پاتنا بگرێتەوە. ھەروەھا میر جەعفەر داوای یارمەتی لە ڕۆبێرت کلایڤ کرد، بەڵام ئەوە مەیجر جۆن کایلۆ بوو، کە سوپای شازادە عەلی گاوھار لە ساڵی ١٧٦١دا بڵاوەپێکرد دوای چوار شەڕی گەورە لەوانە شەڕی پاتنا، شەڕی... سیرپور، شەڕی بیرپور و شەڕی سیوان.

دوای دانوستانەکان بۆ دڵنیابوون لە ئاشتی شا عەلامی دووەم لەلایەن ئینگلیزەکانەوە بە یاوەرییەوە بوو بۆ چاوپێکەوتن لەگەڵ میر قاسم نەوابی بەنگالی نوێ، کە دوای مردنی لەناکاوی میران کاندید کرا. ھەر زوو میر قاسم وەبەرھێنانی ئیمپراتۆری موغەکانی وەک سوبێدار لە بەنگال، بیھار و ئۆدیشا ھەبوو، و ڕەزامەندی دەربڕی لەسەر پێدانی داھاتی ساڵانە بە بڕی ٢٫٤ ملیۆن بەنداو. پاشان شا عەلامی دووەم پاشەکشەی کرد بۆ اللەھاباد لەلایەن شوجاودەولا، نەوابی عەواد لە ساڵی ١٧٦١ تا ساڵی ١٧٦٤ پارێزراو بوو. ئەو چاکسازییەکانی دەستپێکرد کە ئەو لێخۆشبوونەی باجی کێشایەوە کە کۆمپانیای ڕۆژھەڵاتی ھیندستان چێژی لێدەبینی، ھەروەھا ڕامناریانی دوژمنێکی سوێندخواردووی ئیمپراتۆرییەتی موغەکانی لەکارخست و فایرلۆک کارگەی بەرھەمھێنانی لە پاتنا دروست کرد بە تاکە مەبەستی سوودوەرگرتن لە… سوپای موغل کە تازە چاکسازی کراوە. کۆمپانیای ڕۆژھەڵاتی ھیندستان بەھۆی ئەم پێشھاتانە تووڕەیییەوە داوای لەکارلابردنی کرد. فیتنەی دادگا کە لەلایەن کۆمپانیای ڕۆژھەڵاتی ھیندستانەوە ھاندرابوو، میر قاسمی ناچارکرد بەنگال و بیھار و ئۆدیشا بەجێبھێڵێت. میر قاسم لەلای خۆیەوە ھانی شوجائوددەولەی نەوابی عەواد و شا عەلامی دووەمی دا بۆ ئەوەی ئینگلیزەکان خەریک بکەن.

• 
  میر جەعفەر و میران کوڕەکەی و ڕامنارییان ڕەتیانکردەوە ملکەچی شا عەلامی دووەم بن کە جەنگی بەنگالی دەستپێکرد و بووە ھۆی دەستوەردانی کۆمپانیای ڕۆژھەڵاتی ھیندستان لە کۆتاییدا.

ئیمپراتۆری دانپێدانراو

وێناکردنی سەردەمی موغەکان بۆ پیر غازی بەنگال، لە ماوەی سەدەی ١٨دا.

شا عەلامی دووەم لەلایەن ئیمپراتۆریەتی دورانیەوە وەک ئیمپراتۆر ناسێندرا. حوکمڕانی ڕاگەیەندراوی ئەو درێژ بووەوە بۆ ٢٤ پارگاناس ی سونداربانەکان، میر قاسم، نەوابەکانی بەنگال و مورشیداباد (و بیھار)،ڕاجا لە بانارێس، نیزامی حەیدەراباد، نەوابی غازیپور، ساحیب لە پەنجاب، حەیدەر عەلی'. s میسۆر، نەوابی کاداپە و نەوابی کورنوول، نەوابی کارناتیک لە ئارکۆت. و نیلۆر، نەواب لە جوناگار، ڕۆھیلخاند لە دۆئابی خوارەوە، ڕۆھیلخاند لە دۆئابی سەرەوە، و نەواب لە بەڤاڵپور.

شەڕی بووکسار

وتاری سەرەکی: شەڕی بوکسار

شەڕی بووکسار لە ٢٢ی تشرینی یەکەمی ١٧٦٤ لە نێوان سوپای یەکگرتووی میر قاسم، نەوابی بەنگال؛ شوجەودەولە نەوابی عەواد؛ ئیمپراتۆری موغەکان شا عەلامی دووەم و ھێزەکانی ژێر فەرماندەیی کۆمپانیای ڕۆژھەڵاتی ھیندستان بە سەرۆکایەتی ھێکتەر مونرۆ. شەڕەکە لە بووکسار، شارۆچکەیەک، ئەنجامدرا کە دەکەوێتە کەناری ڕووباری گەنجس ئەوکاتە لەناو خاکی بەنگال، سەرکەوتنێکی یەکلاکەرەوە بوو بۆ کۆمپانیای ڕۆژھەڵاتی ھیندستان.

• 
  شوجا ئود داولا وەک وەزیری پێشەنگی نەواب لە ئیمپراتۆرییەتی موغەکاندا کاری کردووە، لە کاتی شەڕی سێیەمی پەنیپات و شەڕی بوکسار
• 
  نەوابی بەنگال، میر قاسم لای شا عەلامی دووەم.
• 
  میرزا نەجەف خان، فەرماندەی گشتی سوپای موغەکان.

مافی دیوانی

ھەر زوو دوای شەڕی بووکسار، شا عەلامی دووەم، سەروەرێک کە تازە لەلایەن ئینگلیزەکانەوە شکستی ھێنابوو، بە واژووکردنی پەیماننامەی ئەلاھەباد لە ساڵی ١٧٦٥دا داوای پاراستنی ئەوانی کرد. شا عەلامی دووەم ناچار بوو… پێدانی دیوانی (مافی کۆکردنەوەی داھات)ی بەنگال (کە بیھار و ئۆدیشای لەخۆگرتبوو) بە کۆمپانیای ڕۆژھەڵاتی ھیندستان لە بەرامبەر باجێکی ساڵانەی… ٢٫٦ ملیۆن ڕوپییە لەلایەن کۆمپانیاکە لە داھاتی کۆکراوە دەدرێت. ھەروەھا دۆخی لێخۆشبوونی باج بۆ کۆمپانیاکە گەڕێنرایەوە. کۆمپانیاکە زیاتر بۆ قەزاکانی کۆرا و ئەلاھەباد مسۆگەر کرد کە ڕێگەی بە کۆمپانیای ڕۆژھەڵاتی ھیندستان دا باج لە زیاتر لە ٢٠ ملیۆن کەس وەربگرێت. بەم شێوەیە کۆمپانیای ڕۆژھەڵاتی ھیندستان بوو بە باجوەرگری ئیمپراتۆری لە پارێزگای پێشووی موغەکان لە بەنگال (کە بیھار و ئۆدیشای لەخۆگرتبوو). کۆمپانیای ڕۆژھەڵاتی ھیندستان جێگرێکی نەواب محمد ڕەزاخانی بۆ کۆکردنەوەی داھات لەسەر ناوی کۆمپانیاکە دەستنیشان کرد.

• 
  شا عەلامی دووەم بە پێدانی «مافی دیوانی بەنگال و بێھار و ئۆدیشا» بە ڕۆبەرت کلایڤ لە بەرامبەر خاکە لکێنراوەکانی نەوابی ئاواد دوای شەڕی بوکسار، لە ١٢ی ئابی ١٧٦٥ لە بێنارێس.
• 
  ئەندامێکی کۆمپانیای ڕۆژھەڵاتی ھیندستان چێژ لە دوربارێک وەردەگرێت.

ئامادەنەبوون لدەھلی

ئامادەنەبوونی شا ئالامی دووەم لە دەھلی بەھۆی مەرجەکانی ئەو پەیماننامەیە بوو کە لەگەڵ ئینگلیزەکان واژووی کردبوو. بەڵام کوڕەکەی و میراتگری شازادە میرزا جوان بەخت و نەجیبولدەولا، نوێنەرایەتی ئیمپراتۆریان کرد بۆ ماوەی ١٢ ساڵی داھاتوو لە دەھلی. لی

برسیتە بەنگال

برسیتە بەنگال لە ساڵی ١٧٧٠ کارەساتێکی گەورە بوو کە ئاماژەیە بۆ کۆتایی ھاتنی ئیمپراتۆریەتی موغەکان و پشێوی لە کیشوەری ھیندستان.

تا ئەو کاتەی برسێتییەکە ڕوویدا زۆر ڕوون بووەوە کە ئیمپراتۆریەتی موغەکان ئیتر زلھێزێکی سیاسی گەورە نەبووە، نەک تەنھا لە جیھانی گشتی بەڵکو لە ناو ئاسیای باشووردا.

گەڕانەوە بۆ دەھلی

شا عەلامی دووەم بۆ ماوەی شەش ساڵ لە قەڵای ئەلاھەباد نیشتەجێ بووە. وارن ھاستینگس، سەرۆکی کۆمپانیای ڕۆژھەڵاتی ھیندستان لە ساڵی ١٧٧٤دا وەک یەکەم حاکمی بەنگال دەستنیشانکرا. ئەمە سەردەمی «دوو فەرمانڕەوایی» بوو کە کۆمپانیای ڕۆژھەڵاتی ھیندستان یاسای دەرکرد بۆ ئەوەی زۆرترین داھات کۆبکاتەوە و ئیمپراتۆری موغەکان نەوابی دەستنیشانکرد چاودێری کاروباری دیکەی پارێزگاکەی دەکرد. دواتر کۆمپانیای ڕۆژھەڵاتی ھیندستان باجی ٢٫٦ ملیۆن ڕوپییەی ڕاگرت و دواتر ھەروەھا قەزاکانی اللەھاباد و کۆرەی ڕادەستی نەوابی عەواد کرد. ئەم ڕێوشوێنانە بوون بە ڕەتکردنەوەی وەسیەتنامەی کۆمپانیاکە بۆ ئیمپراتۆر وەک دیوان (باجوەر). لە ساڵی ١٧٩٣ کۆمپانیای ڕۆژھەڵاتی ھیندستان بەھێز بوو و نیزامات (حوکمڕانی ناوخۆیی)ی بە تەواوی ھەڵوەشاندەوە و بەنگالی گرتەوە. شا عەلامی دووەمی لاواز ڕازی بوو بە ڕاوێژکاری کۆمپانیای ڕۆژھەڵاتی ھیندستان، کە ئامۆژگاری کرد ھەرگیز متمانە بە ماراتاەکان نەکات.

لە ساڵی ١٧٧١دا ماراتاەکان لەژێر دەستی مەھاداجی شیندێ گەڕانەوە بۆ باکووری ھیندستان و تەنانەت دەلھییان گرت. شا ئالامی دووەم، لەلایەن مەھاداجی شیندەوە بە یاوەرییەوە بوو و لە مانگی ئایاری ساڵی ١٧٧١ ئەلاھەبادی بەجێھێشت و لە مانگی یەکی ساڵی ١٧٧٢ گەیشتە دەھلی. لەگەڵ ماراتاکان ھەستیان بە بەدەستھێنانی زەوییە تاجییەکانی ڕۆھیلخاند کرد و زابیتا خانیان شکست پێھێنا، قەڵای پاتارگاریان بە گەنجینەکەیەوە گرت.

ئیمپراتۆر لە ساڵی ١٧٧٢ لە دەھلی گەڕایەوە سەر تەختی پاشایەتی، لەژێر پاراستنی ژەنەڕاڵ ماراتا مەھاداجی شیندێ. ئیمپراتۆر بوو بە موکلیفی ئەو مەراتایانەی کە پێشواکەیان داوای باجیان دەکرد، کە ناسراون کە مۆگولەکان باجیان داوە بۆ ئەوەی ھیچ ململانێیەکی زیاتر لەگەڵ کۆنفیدڕاڵیدا دروست نەبێت.

لە ساڵی ١٧٨٧ باڵیۆزخانەی ڤیجای سینگ لە جۆدپورەوە خۆی پێشکەش بە ئیمپراتۆری موغەکان شا عەلامی دووەم کرد، ڕێز و کلیلی زێڕینی قەڵای ئەجمێری ھێنا. .دوای کوشتنی غولام قادر و گەڕاندنەوەی شا عەلامی دووەم بۆ سەر تەخت، گاریسۆنێکی ماراتا لە ساڵی ١٧٨٨دا بۆ ھەمیشە دەلھیی داگیرکرد و بۆ ماوەی دوو دەیەی داھاتوو فەرمانڕەوایی باکووری ھیندستانی کرد تا ئەوان… لەلایەن کۆمپانیای ڕۆژھەڵاتی ھیندستان لە جەنگی دووەمی ئەنگلۆ-ماراتادا دەستی بەسەردا گیرا.

• 
  ژووری شاھانە لە ھۆڵی ئامادەبووانی گشتی لە ناوەڕاستی یەزدە دەرێ، لەگەڵ حاکم، عەلام بەھادۆر بەدشا و فەرماندە گەورەکان، لاپەڕەیەک لە ئەلبوومی خاتوون کووتەوە.
• 
  فیرمانێک کە لەلایەن شا عەلامی دووەمی ئیمپراتۆری موغەکانەوە دەرچووە، لە ساڵی ١٧٧٦.

چاکسازی لە سوپای موغەکان

یەکێک لە یەکەم کارەکانی بەھێزکردن و بەرزکردنەوەی سوپای موغەکانی نوێ بوو، بە فەرماندەیی میرزا نەجەف خان. ئەم سوپایە نوێیە پێکھاتبوو لە پیادە کە بە سەرکەوتوویی ھەردوو فلینتلۆک و تالواریان لە پێکھاتەی شەڕدا بەکارھێنا، بۆ گواستنەوە فیلیان بەکاردەھێنا و کەمتر پشتیان بە تۆپخانە و سوارەکان دەبەست. ھەروەھا میرزا نەجەف خان بەوە ناسراوە کە لە ڕێگەی ھاوکارییەکەی لەگەڵ میر قاسم، نەوابی بەنگال، موشەکەکانی فایەرلۆکی کاریگەرتری ناساندووە.

• 
  سوپای تازە دامەزراوەی موغەل لە سەردەمی شا عەلامی دووەم.
• 
  پیادەیەکی موغەکان.
• 
  کەمپە گەورەکانی سوپای موغەکان لە سەردەمی ئیمپراتۆری موغەکان شا عەلامی دووەم.

سەرکەوتنەکانی سیخەکان

سیخەکان لە شەڕی ھەمیشەییدا بوون دژی لێبوردەیی موغەکان بە تایبەتی دوای ئەوەی سەربڕینی گوروی سیخەکان - گورو تێگ بەھادور لەلایەن موغەکانەوە. سیخەکانی گەرماو جارێکی تر لە ساڵی ١٧٦٤دا سەریان ھەڵدا و زاڵ بوون بەسەر موغەکان فەجداری سیرھین، زەین خان سیرھیندی، کە لە شەڕدا کەوتن و لەو کاتەوە سیخەکان ھەمیشە ھەڵیانکوتایە سەر و… ساڵانە بە کردەوە بەخششەکانی لە خاکەکانەوە تا دەلھی وەرگرت.

ماراتاکان دەھلییان گرت لە ساڵی ١٧٧١ پێش ئەوەی شا عەلامی دووەم بگات. میرزا نەجەف خان ھەستێکی ڕێکوپێکی بۆ دارایی و ئیدارەی موغەکان گەڕاندبووەوە و بە تایبەتی چاکسازی لە سوپای موغەکاندا کردبوو. لە ساڵی ١٧٧٧ میرزا نەجەف خان بە شێوەیەکی یەکلاکەرەوە ھێزەکانی زەبیتە خانی تێکشکاند و دوای وەستاندنی ھەڵمەتەکانیان، سیخەکانی بەرپەرچ دایەوە. لە ساڵی ١٧٧٨دا، دوای ھێرشێکی سیخەکان بۆ سەر دەھلی، شا عەلام فەرمانی شکستی ئەوانی دا بە دانانی، موغەکان وەزیری گەورە، مەجادودەولا لەگەڵ ٢٠ ھەزار سەربازی موغەکان دژی سوپای سیخەکان ڕێپێوانیان کرد بۆ دوژمنایەتی خاکەکان، ئەم کارە بووە ھۆی شکستی سوپای موغەکان لە موزەفەرگار و دواتر لە غانور، بەھۆی ئەو قوربانییە سوارانەی کە شا عەلامی دووەم میرزا نەجەف خانی دامەزراندەوە، کە زۆری نەخایاند بەھۆی بارودۆخی سروشتییەوە مرد و ئیمپراتۆرییەتی موغەکانی لە جاران لاوازتر بەجێھێشت. لە ساڵی ١٧٧٩ میرزا نەجەف خان بە وریایییەوە ھێزەکانی پێشڕەوی کرد کە بە سەرکەوتوویی خیانەتکاران زەبیتە خان و ھاوپەیمانە سیخەکانی شکستپێھێنا کە لە یەک شەڕدا زیاتر لە ٥٠٠٠ پیاویان لەدەستدا و ھەرگیز نەگەڕایەوە بۆ ھەڕەشەکردن لە ئیمپراتۆریەتی موغەکان لە ماوەی… فەرماندە میرزا نەجەف خان تەمەنی. نەجەف خان وەک سەرۆک وەزیران، وەک ڕێکەوتن مافی سەروەری بە سیخەکان بەخشی.

لە ساڵی ١٧٨٣دا، فەرزانا زێب ئەن-نیسا دەھلی لە ئەگەری لەشکرکێشی لەلایەن ھێزێکی ٣٠ ھەزار سەربازی سیخەوە ڕزگار کردبوو، لەژێر دەستی باغێل سینگ، جاسا سینگ ڕامگارھیا و جاسا سینگ ئەھلووالیا.

ئیمپراتۆرییەتی موغەکان تا ڕادەیەک ھەڵوەشایەوە کە شا عەلامی دووەم تەنھا لەگەڵ شاری دەھلی مایەوە بۆ ئەوەی حوکمڕانی بکات. لە ساڵی ١٧٨٣دا جاسا سینگ ئەھلووالیا و باگێل سینگ گەمارۆی شارەکەیان دا. دوای چوونە ناو قەڵای سوور، جاسا سینگ ئەھلووالیا لەسەر تەختی موغەکان دانیشت بە فەرمانی باگێل سینگ و نازناوی بەدشا سینگ پێدرا. بێگوم سامرو داوای لە باگێل سینگ کرد کە ڕەحم بە شا عەلامی دووەم بکات. باگێل سینگ داواکارییەکانی قبوڵ کرد و ڕای گەیاند کە ٣٠ ھەزار سەربازەکەی لە دەھلی بمێننەوە و ئیمپراتۆرییەتی موغەکان پارەی پاراستنیان دەدات. داواکارییەکانی دیکە بریتی بوون لە دروستکردنی لانیکەم ٥ گوردوارە و پێدانی باجی ساڵانە بە ڕێژەی ١٣٫٥٪. داواکارییەکان لەلایەن شا عەلامی دووەمەوە بە ڕێککەوتنێکی نووسراو ڕێککەوتنیان لەسەر کرا. بەو پێیەی سیخەکان بەھۆی سیاسەتەوە ڕەتیانکردەوە دەسەڵاتی دادگای موغەکان قبوڵ بکەن، مەھاجی شیندە بە ڕێککەوتنێک دەسەڵاتی ڕێجێنسی پێدرا کە سیخەکان زەوییە تاجەکان تاڵان ناکەن و ١/٣ی داھاتی دەھلییان پێدەدرێت ساڵانە لەبری ئەوە.

دابەزین

دراوی ڕوپییەی زیوینی شا عەلامی دووەم

دوای شکستەکان لە موزەفەرگار و دواتر لە غانور، مەجەدولدەولا بە فەرمانی شا عەلامی دووەم دەستگیرکرا، کە دواتر میرزا نەجەف خانی وەبیرھێنایەوە. ئەمەش بووە ھۆی دەستگیرکردنی وەزیری گەورەی پێشوو بەھۆی ئەوەی بووەتە ھۆی حیساباتی ھەڵە و ھاوکاری لەگەڵ دوژمنانی ئیمپراتۆر. خیانەتکارەکە زیندانی کرا و بڕی دوو ملیۆن بەنداو لە داھاتی دزراو لێی وەرگیرایەوە. ئەوە حوکمدانی خراپ و لەرزینەکەی شا عەلامی دووەم بوو کە بووە ھۆی ڕووخانی خۆی. میرزا نەجەف خان بە ھەبوونی سوپایەکی بەھێز و باش بەڕێوەبەردراو لە خۆیدا، فەزای ھەناسەدانی بە ئیمپراتۆرییەتی موغەکان بەخشیبوو. لە ساڵی ١٧٧٩دا سوپای موغەکان کە تازە چاکسازیی تێدا کراوە بە شێوەیەکی یەکلاکەرەوە زەبیتە خانی شکست پێھێنا، یاخیبووان ٥٠٠٠ پیاویان لەدەستدا بە سەرکردەکەیانەوە و ھەر بۆیە لە تەمەنی میرزا نەجەف خاندا نەگەڕانەوە . بەداخەوە لەگەڵ مردنی ژەنەراڵەکەدا، حوکمی خراپی شا عەلام زاڵ بوو. کوڕەزای مردووەکە، میرزا شافی کە لە بۆنە جیاوازەکاندا ئازایەتییەکەی سەلمێندرابوو، وەک فەرماندەی گشتی دانەنرا. شا ئالامی دووەم لەبری ئەوە کەسانی بێ بەھای دانا کە دڵسۆزی و تۆمارەکەیان لە باشترین حاڵەتدا جێگەی پرسیار بوو . زۆری نەخایاند لەسەر بابەتە بچووکەکان شەڕیان دەکرد. تەنانەت وەزیرە گەورەکەی پێشووی گەندەڵ و خیانەتکار، مەجادولدەولا گەڕێنرایەوە بۆ پۆستی پێشووی خۆی، دواتر لەگەڵ سیخەکاندا ھاوپەیمانی کرد و قەبارەی سوپای موغەکانی لە زیاتر لە ٢٠ ھەزارەوە کەمکردەوە بۆ تەنھا ٥ ھەزار بەم شێوەیە ئیمپراتۆری موغەکانی ھێنا شا عەلامی دووەم لەسەر ڕەحمەتی دوژمنەکانی.

ڕێزگرتن بەرامبەر بە ماڵی تیمور ئەوەندە بەھێزە کە ھەرچەندە ھەموو کیشوەری لاوەکی لە دەسەڵاتی خۆی کشاوەتەوە، بەڵام ھیچ شازادەیەکی ئاسایی ھەرگیز بەنیازی ئەوە نییە کە… نازناوی سەروەر… و شا عەلامی دووەم ھێشتا لەسەر تەختی موغەکان دانیشتووە، و ھەموو شتێک ھێشتا بە ناوی ئەوەوە دەکرێت.

Benoît de Boigne، (١٧٩٠).

شا عەلامی دووەم لەلایەن غولام قادرەوە کوێر کرا

زیندانی غولام قادر

دوای نەواب مەجادولدەولە، دوژمنێکی ناسراوی موغەکان، نەوەی نەجیب خان، غولام قادر، لەگەڵ ھاوپەیمانە سیخەکانی، شا عەلامی دووەمیان ناچارکرد وەک وەزیری گەورەی ئیمپراتۆریەتی موغەکان. غولام قادر کۆشکەکانی وێران کرد بۆ گەڕان بەدوای گەنجینەی موغەکاندا کە پێدەچێت بەھای ١٠٠ ڕوپییە بێت. ٢٥٠ ملیۆن. نەیتوانی شوێنی ئەو بڕە پارەیە بدۆزێتەوە و بەھۆی ھەوڵەکانی ئیمپراتۆری موغەکانەوە بۆ لەناوبردنی ئەو و ھاوپەیمانەکانی سیخ تووڕە بوو، غولام قادر خۆی لە ١٠ی ئابی ١٧٨٨دا شا عەلامی دووەمی بە چەقۆیەکی ئەفغانی کوێر کرد. غولام قادر بە دڕندەیییەوە ھەڵسوکەوتی لەگەڵ ئیمپراتۆر و بنەماڵەکەی دەکرد. سێ خزمەتکار و دوو ئاوھەڵگر کە ھەوڵیان دەدا یارمەتی ئیمپراتۆری خوێنڕێژکراو بدەن سەریان بڕی و بەگوێرەی حیسابێک غولام قادر سمێڵی ئیمپراتۆری بەساڵاچووی موغەکانی دەکێشا. دوای دە ھەفتە، کە لەو ماوەیەدا غولام قادر شازادەکانی بنەماڵەی شاھانەی ڕووتکردەوە و ناچاری کردبوون بە ڕووتی سەما بکەن لەبەردەمیدا (دوای ئەوە بازیان دا بۆ ناو ڕووباری یامونە بۆ ئەوەی بخنکێن) و شەرەفی بنەماڵەی شاھانە و شکۆمەندی ئیمپراتۆریەتی موغەکان گەیشتە نزمترین ئاستی خۆی، مەھاداجی شیندە دەستوەردانی کرد و غولام قادری کوشت، لە ٢ی تشرینی یەکەمی ١٧٨٨ دەستی بەسەر دەھلیدا گرت. شا عەلامی دووەمی گەڕاندەوە سەر تەخت و وەک پارێزەری خۆی ڕۆڵی گێڕا. مەھاداجی شیندە گوێ و چاوی غولام قادری بۆ شا عەلام نارد.

مشتەری مەھاجی شیندە

سوپاسگوزاری دەستێوەردانەکەی، ڕێزی لە مەھادجی شیندە گرت بە نازناوی وەکیلولمتڵەق (ڕێجێنتی ئیمپراتۆرییەت) و ئەمیرولئەمەرە (سەرۆکی ئەمیرەکان). ئەو گرێبەستێکی لەگەڵ پێشوا کرد کە باج بدات بە پونە لە بەرامبەر ئەو پاراستنەی کە مەھاجی شیندە لە کۆنفیدڕاڵی ماراتا پێشکەش کرا.

دوای کوشتنی غولام قادر و گەڕاندنەوەی شا عەلامی دووەم بۆ سەر تەختی پاشایەتی، گاریسۆنێکی ماراتا لە ساڵی ١٧٨٨دا بۆ ھەمیشە دەلھییان داگیرکرد و بۆ ماوەی دوو دەیەی داھاتوو فەرمانڕەوایی باکووری ھیندستانیان کرد تا لەلایەن ڕۆژھەڵات کۆمپانیای ھیندستان دوای جەنگی دووەمی ئەنگلۆ-ماراتا لە ساڵی ١٨٠٣.

ھاتنی سەربازانی بەریتانیا

گۆڕی شا عەلامی دووەم، لە شاری مێھراولی لە دەھلی.

ھەڕەشەی فەرەنسا لە ئەورووپا و ئەگەری کاردانەوەکانی لە ھیندستان بووە ھۆی ئەوەی ئینگلیزەکان ھەوڵ بدەن بۆ وەرگرتنەوەی سەرپەرشتی شا عەلامی دووەم. ئینگلیزەکان ترسیان لەوە ھەبوو کە ئەفسەرە سەربازییەکانی فەرەنسا دەسەڵاتی ماراتا بڕوخێنن و دەسەڵاتی ئیمپراتۆری موغەکان بەکاربھێنن بۆ زیاتر تەماحی فەرەنسا لە ھیندستان.

ھەروەھا شا عەلامی دووەم لە کاتی ململانێکانیان لەگەڵ کۆمپانیای ڕۆژھەڵاتی ھیندستان لە کاتی جەنگەکانی ئینگلتەرا-میسۆر لەگەڵ حەیدەر عەلی و دواتر لەگەڵ کوڕەکەی تیپو سوڵتان نامەنووسی کردووە و زۆر باش ئاگادار بووە سەبارەت بە ئەجێندای فراوانخوازی ئینگلیزەکان.

دوای شەڕی دەھلی (١٨٠٣)، لە کاتی جەنگی دووەمی ئینگلیز-ماراتا، لە ١٤ی ئەیلوولی ١٨٠٣ سەربازانی بەریتانیا چوونە ناو دەھلی و کۆتایی بە دەسەڵاتی ماراتا ھێنا لەسەر موغەکان، شا عەلامیان ھێنا، کە ئەوکات پیرە کوێر بوو، لەژێر چەترێکی چەقەڵدا دانیشتووە، لەژێر پاراستنی بەریتانیا. ئیمپراتۆری موغەکان ئیتر دەسەڵاتی سەربازیی نەبوو بۆ جێبەجێکردنی ئیرادەی خۆی، بەڵام وەک ئەندامێکی بەڕێزی ماڵی تیمور لە درێژایی و پانی وڵاتدا فەرمانی ڕێزگرتنی ھەبوو.ھێشتا نەواب و سوبێدار داوای سزای فەرمی ئیمپراتۆری موغیان دەکرد لە کاتی دەستبەکاربوونیان و بەھایان بەو نازناوانە دەدا کە ئەو پێی بەخشیون. سکەیان لێدا و خوتبە (وتاری ھەینی)یان بە ناوی ئەوەوە دەخوێندەوە. ماراتاکان لە ساڵی ١٨٠٤ لەژێر دەستی یاشوانتراو ھۆڵکار ھەوڵیان دا دەھلی لە دەستی ئینگلیزەکان بسفێنن لە گەمارۆدانی دەھلی (١٨٠٤)، بەڵام شکستیان ھێنا.

مەرگ

شا عەلامی دووەم لە ١٩ی تشرینی دووەمی ١٨٠٦ بە ھۆکاری سروشتی کۆچی دوایی کرد.

گۆڕەکەی لە گەمارۆیەکی مەڕمەڕدا کەوتووە کە تەنیشت مزگەوتی مۆتی، تەنیشت دەرگای پیرۆزی سۆفی سەدەی ١٣ قوتبەدین بەختیار کاکی، لە مەھرەولی، دەلھی. ھەروەھا لەناو ئەو گەمارۆیەدا گۆڕی بەھادور شای یەکەم (بە شا عەلامی یەکەم)، و ئەکبەر شای دووەم ھەیە.