قوتبەدین عائیبەک

قوتب الدین عائیبەک
سندوقی لاک
گۆڕی قوتب الدین ئەیبەک، لە بازاڕی ئەنارکەلی لە لاھور.
یەکەم سوڵتانی دەھلی.
فەرمانڕەوایی	٢٥ی حوزەیرانی ١٢٠٦ – ١٤ی تشرینی دووەمی ١٢١٠
تاج لەسەر نان	٢٥ی حوزەیرانی ١٢٠٦، قەسری ھومایون، لاھور.
پێشوو	محەممەدی غور.
جێگر	ئارام شا
لەدایکبوون	1150 تورکستان
مردن	١٤ی تشرینی دووەمی ١٢١٠ (تەمەن ٦٠ ساڵ) لاھور، دەلھی سوڵتانی (ئێستا لاھور، پاکستان)
ناشتن	بازاڕی ئەنارکالی، لاھور.

قوتبەدین عائیبەک (بە فارسی: قطب‌الدین ایبک‎) (١١٥٠ – ١٤ی تشرینی دووەمی ١٢١٠) ژەنەراڵێکی توورکی پاشای غوری محەممەد غۆری بوو. بەرپرسی خاکەکانی غورید بوو لە باکووری ھیندستان، و دوای تیرۆرکردنی محەممەد غوری لە ساڵی ١٢٠٦، سوڵتانی دەلھی (١٢٠٦–١٥٢٦) دامەزراند، و دەستی بە |خانەنشینی مەملوک کرد؛ کە تا ساڵی ١٢٩٠ فەرمانڕەوایی سوڵتانییەتی دەکرد. خەڵکی تورکستان، عائیبەک لە منداڵیدا بە کۆیلایەتی فرۆشرا. لەلایەن قازییەکەوە لە نەیشابوور لە فارس کڕدرا، لەوێ فێری تیروکەوان و ئەسپسواری بووە لەنێو کارامەیییەکانی دیکەدا. دواتر لە غەزنی بە محەممەد غوری فرۆشرایەوە، لەوێ بەرزبووەوە بۆ پۆستی ئەفسەری ئەستێرەخانە پاشایەتییەکان. لە سەردەمی شەڕەکانی شانشینی خورازمیان-غورید، لەلایەن سکاوتەکانی سوڵتان شا، دوای سەرکەوتنی غورید، ئازاد کرا و لەلایەن محەممەد غورییەوە پەسەندکرا. دوای سەرکەوتنی غوریدەکان لە شەڕی دووەمی تاراین لە ساڵی ١١٩٢، محەممەد غوری ئایباکی کردە بەرپرسی خاکەکانی ھیندستان. ئایباک دەسەڵاتی غوریدەکانی لە باکووری ھیندستان فراوانتر کرد بە داگیرکردن و ھەڵکوتانە سەر چەند شوێنێک لە چاھامانا، گاھاداڤالا، چاولوکیا، چاندێلا و شانشینی دیکە. کاتێک محمد غوری لە ساڵی ١٢٠٦ کۆچی دوایی کرد، ئایباک لەگەڵ کۆیلەیەکی دیکەی پێشوو تاج الدین یڵدز شەڕی کرد بۆ کۆنترۆڵکردنی خاکەکانی غورید لە باکووری ڕۆژاوای ھیندستان. لەم ھەڵمەتەدا تا غەزنی پێشڕەوی کرد، ھەرچەندە دواتر پاشەکشەی کرد و پایتەختەکەی لە لاھۆر دانا. بە ناو دان بە سەروەری جێنشینی محەممەد غوری غیاسەدین مەحموود دانا، کە بە فەرمی وەک فەرمانڕەوای ھیندستان ناساند. جێنشینی ئایباک ئارام شا، و پاشان زاواکەی ئیلتوتمیش، کە خاکە شل و شلەکانی غوریدەکانی ھیندستانی گۆڕی بۆ سوڵتانییەتی بەھێزی دەھلی. ئایباک بەو کەسە ناسراوە کە قوتب منار لە دەھلی ڕاسپاردووە، و ئەدھای دین کا جۆنپرا لە ئەجمێر.

سەرەتای تەمەن

عائیبەک لە ساڵی ج. 1150. ناوەکەی بە شێوەیەکی جۆراوجۆر وەرگێڕدراوە بۆ «قوتب الدین ئەیبەگ» ، «قوتبەدین عایبەک» ، و «کوتب الدین ئەیبەک». خەڵکی تورکستان بووە، و سەر بە خێڵی تورکی پێی دەوترێت ئایباک. وشەی «ئایبەک»، کە بە «ئایبەک»یان «ئەیبەگ»یش وەرگێڕدراوە، لە وشەکانی تورکی بۆ «مانگ» (ئای) و «ئاغا» (بەیگ). لە منداڵیدا لە خێزانەکەی جیاکراوەتەوە و بردراوە بۆ بازاڕی کۆیلەی نیشاپور. لەوێ قازی فەخرەدین عەبدولعەزیز کوفی، نەوەی ئیلاھیاتی ناسراوی موسڵمان ئەبو حەنیفە، کڕی. ئایبەک لە ماڵی قازیدا بە سۆزەوە مامەڵەی لەگەڵ دەکرا و لەگەڵ کوڕەکانی قازیدا پەروەردە بوو. فێری تیر و کەوان و ئەسپ سواری بووە، جگە لە قورئان خوێندن. قازی یان یەکێک لە کوڕەکانی ئایبەکی بە بازرگانێک فرۆشت، ئەویش لە بەرامبەردا، کوڕەکەی بە سوڵتانی غورید محمد غۆری لە غەزنی فرۆشت. دوای ئەوەی لە ماڵی کۆیلەی سوڵتان وەرگیرا، زیرەکی و سروشتی میھرەبانی ئایبەک سەرنجی سوڵتانی بۆ خۆی ڕاکێشا. جارێکیان کە سوڵتان دیاریی بە کۆیلەکانی بەخشی، ئایبەک پشکی خۆی بەسەر خزمەتکارەکاندا دابەش دەکرد. سوڵتان سەرسام بوو بەم کارە، پلەی بەرزی دایەوە بۆ پلەیەکی بەرزتر. عائیبەک دواتر بەرزبووەوە بۆ پۆستی گرنگی ئەمیری ئاخور، ئەفسەری ئەستێرەخانەکانی پاشایەتی. لە سەردەمی ململانێکانی غورید لەگەڵ خوارازمیان فەرمانڕەوا سوڵتان شا، ئایباک بەرپرسیار بووە لە پاراستنی گشتی ئەسپەکان، وەک ھەروەھا عەلوە و ئامێرەکانیان. ڕۆژێک لە کاتی خۆراکدا بۆ عەلوەی ئەسپ، لەلایەن سکاوتەکانی سوڵتان شاوە گیرا و لە قەفەسێکی ئاسنیدا ڕاگیرا. دوای ئەوەی غورییەکان سوڵتان شایان شکست پێھێنا، محمد غوری الدین لە قەفەسەکەدا بینی و بارودۆخی نائومێدەکەی بە قووڵی کاریگەری لەسەر بوو. دوای ئەوەی ئازاد کرا، سوڵتان زۆر ڕەزامەندی لەسەر بوو. ھیچ زانیارییەک لەبارەی ئەرکەکانی دواتری ئایباک لەبەردەستدا نییە تاوەکو یەکەم شەڕی تاراین لە ھیندستان، لە ساڵانی ١١٩١–١١٩٢. کاری عائیبەک لە ھیندستان دەتوانرێت بەسەر سێ قۆناغدا دابەش بکرێت:

1. ئەفسەری بەرپرسی بەشێک لە خاکەکانی سوڵتان محمد غوری لە باکووری ھیندستان (١١٩٢–١٢٠٦)
2. سەروەرێکی نافەرمی کە خاکەکانی پێشووی محمد غوری وەک مالیک و سیپا سالاری دەھلی و لاھور کۆنتڕۆڵ کرد (١٢٠٦–١٢٠٨)
3. فەرمانڕەوای سەروەری شانشینییەکی سەربەخۆی فەرمی لە ھیندستان (١٢٠٨–١٢١٠)

پێشڕەوی و فەتحی سەربازی

قوتوب الدین عائیبەک دواجار لەلایەن فەرمانڕەوای غور لە ناوەڕاستی ئەفغانستان، سوڵتان محمد غوری کڕدرا. قوتوب الدین عائیبەک وردە وردە بەرزبووەوە بۆ پلەی فەرماندە و بوو بە کۆیلەیەکی متمانەپێکراوی سوڵتان غوری. فەتحەکانی باکووری ھیندستان بە شێوەیەکی سەرەکی لەلایەن قوتوب الدین ئایباکەوە جێبەجێ کرا، ئەمەش یارمەتی غۆری دا بۆ چەسپاندنی پێگەی خۆی لەوێ. وردە وردە لەگەڵ ئەوەی سوڵتان غۆری لە دوای ساڵی ١١٩٢ سەرنجی لەسەر ئاسیای ناوەڕاست بوو، بەرپرسیارێتی سەربەخۆی فەتحەکانی ھیندستانی پێدرا. لە ھیندستان قوتوبدین ئایباک بە وێرانکاری و تاڵانی بەرفراوانی چەند پەرستگایەکی ھیندۆسی بەناوبانگە، کە سامانەکانیان تاڵان کردووە. نەقیبەکەی، بەکتیار خیلجی، بە شوێن پێی وەستاکەیدا، زانکۆی بەناوبانگی نالاندای وێران کرد و ھەموو دەروێش و زانایانی لەوێ کوشت، ھەروەھا کتێبخانە زەبەلاحەکەی سووتاند. دەوترێت ئاگرەکان بۆ ماوەی ٣ مانگ بەردەوام بوون، ئەو ماددە گەورەیەی کە دەسوتێنرا بەو شێوەیە بوو.

سوڵتان

محەممەد غوری خۆی وەک فەرمانڕەوایەکی بەھێز جێگیر کرد و ئیمپراتۆرییەتەکەی بەسەر ئەفغانستان و پاکستان و باکووری ھیندستاندا درێژبووەوە. قوتب الدین عائیبەک لە ساڵی ١٢٠٦دا تاجی سوڵتانی دەھلی لەسەر خۆی داناوە، کاتێک محمد غوری لە بەرەکانی شەڕدا کوژرا. دوای مردنی، کاتێک ئایباک ھاتە سەر تەختی پاشایەتی، فەرمانڕەوایی ئەو شوێنانەی کرد کە وەک وەرگری گشتی ناوخۆیی سوڵتان غوری دەستنیشانکرا. سەرەڕای یاخیبوونەکان لەلایەن ئاغاکانی وەک تاجودین ئیلدیز و ناسر الدین قوباچەوە، سیستمی ئیداری بەھێزتر کرد، کە لەلایەن غورییەوە دامەزرابوو

ھەرچەندە قوتبەدین ئایبەک دەستی بە دروستکردنی ھێزەکانی ئیسلام و مزگەوت کرد کە لە سەرەتاییترین موسڵمان مۆنۆمێنت بوو لە دەھلی، بەڵام نەیتوانی تەواویان بکات. ئەم تەلارسازیانە دواتر لەلایەن شەمسەدین ئیلتومیشەکانی جێنشینی ئەوەوە تەواو بوون. دەستی کرد بە دروستکردنی "کوتەکێکی دوو ڕۆژ و نیو" (بە واتای "شێدی ٢ ڕۆژ و نیو")، مزگەوتێک لە شاری ئەجمێر لە ڕاجستان لە ھیندستان. لەلایەن قوتبەدین عایبەکەوە، لەسەر فەرمانی محەممەد غوری، لە ساڵی ١١٩٢ی زایینیدا ڕاسپێردرا. لە ساڵی ١١٩٩ی زایینی تەواو بووە، و لەلایەن ئیلتوتمیشی دەھلی لە ساڵی ١٢١٣ی زایینی زیاتر جوانتر کراوە. چەندین تەلارسازی دیکەی دروست کردووە.

مردن و جێنشینی

لە ١٢١٠ قوتب الدین عائیبەک بە شێوەیەکی چاوەڕواننەکراو کۆچی دوایی کرد، لەکاتێکدا یاری پۆلۆ دەکرد.

لە لاھور لە نزیک بازاڕی ئەنارکالی بە خاک سپێردرا. لە شوێنی ئەو شەمسەدین ئیلتوتمیش کۆیلەیەکی دیکەی گرتەوە کە بەرزبووەوە بۆ ئاستی سوڵتان، بەم شێوەیە شانشینی کۆیلە/مەملوک درێژ بووەوە. ئەو حەزی لە فراوانکردنی خاکەکەی نەبوو لەبری ئەوە ویستبووی کێشەکانی لە ئیمپراتۆرییەتی ئێستایدا یەکلایی بکاتەوە.