جەنگی حەوت ساڵە

جەنگی حەوت ساڵە (١٧٥٦–١٧٦٣) ململانێیەکی جیھانی بوو کە زۆربەی زلھێزە گەورەکانی ئەورووپا و زۆرێک لە دەوڵەتە بچووکەکانی ئەورووپا و گەلانی ئاسیا و ئەمریکا بەشداری تێدا کرد. بەھێزترین شەڕڤانان لە ھەریەک لە ھاوپەیمانییە دژبەرەکاندا بەریتانیا و فەرەنسا بوون، ھەردووکیان ھەوڵیان دەدا پێشەنگی جیھانی لەسەر حیسابی دەسەڵاتەکەی دیکە دابمەزرێنن.^[١] ھاوشانی ئیسپانیا، فەرەنسا چ لە ئەورووپا و چ لە دەرەوەی وڵات بە سوپای وشکانی و ھێزی دەریایی شەڕی بەریتانیای کرد، لەکاتێکدا پرۆسی ھاوپەیمانی بەریتانیا ھەوڵی فراوانکردنی خاکی لە ئەورووپا و چەسپاندنی دەسەڵاتی خۆیدا دەدا. ڕکابەرییە کۆلۆنیالییە درێژخایەنەکان کە بەریتانیایان لە دژی فەرەنسا و ئیسپانیا لە ئەمریکای باکوور و ھیندستانی ڕۆژاوا دروست دەکرد، بە قەبارەیەکی گەورە بەرەنگاریان بووەوە و ئەنجامەکانی لێکەوتەوە. لە ئەورووپا، ململانێکە لە کێشەگەلێکەوە سەریھەڵدا کە بەھۆی جەنگی یەک لە دوای یەکەکانی نەمسا (١٧٤٠–١٧٤٨) چارەسەر نەکرابوون. پروسیا بەدوای کاریگەری زیاتردا دەگەڕا لە دەوڵەتەکانی ئەڵمانیادا، لەکاتێکدا نەمسا دەیویست سیلێسیا وەربگرێتەوە کە لە جەنگی پێشوودا لەلایەن پرۆسەوە دەستی بەسەردا گیرابوو و کاریگەریی پرۆسەکان کۆنتڕۆڵ بکاتەوە.^[٢]

لە ڕێکخستنەوەی ھاوپەیمانییە نەریتییەکان کە بە شۆڕشی دیپلۆماسی ساڵی ١٧٥٦ ناسراوە، پرۆس بوو بە بەشێک لە ھاوپەیمانییەک کە بەریتانیا سەرکردایەتی دەکرد، کە ھەروەھا ھانۆڤەری ڕکابەری دێرینی پرۆسی لەخۆگرتبوو، لەو کاتەدا لە یەکێتی شەخسیدا لەگەڵ بەریتانیادا بوو. لە ھەمان کاتدا نەمسا کۆتایی بە ململانێی چەندین سەدەی نێوان بنەماڵەی بۆربۆن و ھابسبۆرگ ھێنا بە ھاوپەیمانی لەگەڵ فەرەنسا، لەگەڵ ساکسۆنیا و سوید و ڕووسیا. ئیسپانیا لە ساڵی ١٧٦٢ بە فەرمی لەگەڵ فەرەنسا ھاوپەیمانی کرد، ئیسپانیا ھەوڵی داگیرکردنی پورتوگالی ھاوپەیمانی بەریتانیای دا بەڵام سەرکەوتوو نەبوو، بە ھێزەکانیان ھێرشیان کرد کە ڕووبەڕووی سەربازانی بەریتانیا بوون لە ئیبەریا. دەوڵەتە بچووکەکانی ئەڵمانیا یان پەیوەست بوون بە جەنگی حەوت ساڵە یان بەکرێگیراوان بۆ لایەنەکانی بەشداربوو لە ململانێکان دابین کرد.^[٣]^[٤]

ململانێی ئینگلیز و فەرەنسا لەسەر کۆلۆنییەکانیان لە ئەمریکای باکوور لە ساڵی ١٧٥٤ دەستی پێکردبوو لە جەنگێکدا کە لە ئەمریکا بە جەنگی فەرەنسا و ھیندستان ناسرا (١٧٥٤–٦٣)، کە بوو بە شانۆی جەنگی حەوت ساڵە، و کۆتایی بە بوونی فەرەنسا ھێنا وەک دەسەڵاتێکی وشکانی لەو کیشوەرەدا. «گرنگترین ڕووداو بوو کە لە ئەمریکای باکووری سەدەی ھەژدەھەمدا ڕوویدا»^[٥] پێش شۆڕشی ئەمریکا. ئیسپانیا لە ساڵی ١٧٦١ چووە ناو جەنگەوە و پەیوەندی بە فەرەنسا کرد لە پەیمانی بنەماڵەی سێیەم لە نێوان ھەردوو پاشایەتی بۆربۆن. ھاوپەیمانی لەگەڵ فەرەنسا کارەساتێک بوو بۆ ئیسپانیا، لەگەڵ لەدەستدانی دوو بەندەری گەورە بە بەریتانیا، ھاڤانا لە ھیندستانی ڕۆژاوا و مانیلا لە فلیپین، لە پەیمانی پاریس لە ساڵی ١٧٦٣ لە نێوان فەرەنسا و ئیسپانیا و بەریتانیا گەڕایەوە. لە ئەورووپا، ئەو ململانێ بەرفراوانە کە زۆربەی زلھێزەکانی ئەورووپای ڕاکێشا، سەنتەری لەسەر خواستی نەمسا بوو (بۆ ماوەیەکی زۆر ناوەندی سیاسی ئیمپراتۆرییەتی ڕۆمانی پیرۆزی نەتەوەی ئەڵمانیا) بۆ وەرگرتنەوەی سیلێسیا لە پرۆس. پەیمانی ھوبێرتوسبێرگ کۆتایی بە جەنگی نێوان ساکسۆنیا و نەمسا و پروسیا ھێنا، لە ساڵی ١٧٦٣. بەریتانیا دەستی بە سەرھەڵدانی کرد وەک ھێزی کۆلۆنیالی و دەریایی باڵادەستی جیھان. باڵادەستی فەرەنسا لە ئەورووپا ڕاگیرا تا دوای شۆڕشی فەڕەنسا و سەرھەڵدانی ناپۆلیۆن بۆناپارت. پرۆسیا پێگەی خۆی وەک زلھێزێکی گەورە پشتڕاست کردەوە، تەحەدای نەمسا کرد بۆ ئەوەی لەناو دەوڵەتانی ئەڵمانیادا ھەژموونی ھەبێت، بەمەش ھاوسەنگی ھێزی ئەورووپا گۆڕی.^[٦]^[٧]^[٨]

سەرچاوەکان

^ Elliott, J.H. , Empires of the Atlantic World: Britain and Spain in America, 1492–1830. New Haven: Yale University Press 2006, p. 292.
^ «British History in depth: Was the American Revolution Inevitable?». BBC History. لە ٢١ی تەممووزی ٢٠١٨ ھێنراوە. In 1763, Americans joyously celebrated the British victory in the Seven Years' War, revelling in their identity as Britons and jealously guarding their much-celebrated rights which they believed they possessed by virtue of membership in what they saw as the world's greatest empire.
^ Till، Geoffrey (2006). Development of British Naval Thinking: Essays in Memory of Bryan Ranft. Abingdon: Routledge. p. 77. ISBN 978-0-7146-5320-4.
^ «His Majesty's Declaration of War Against the French King. [17 May, 1756.]». T. Baskett and the Assigns of R. Baskett. ١ی کانوونی دووەمی ١٧٥٦.
^ Anderson (2007), p. xvii.
^ Lee، Stephen J. (1984). Aspects of European History, 1494–1789. London: Routledge. p. 285. ISBN 978-0-416-37490-2.
^ Black، Jeremy (1999). Britain As A Military Power, 1688–1815. London: UCL Press. pp. 45–78. ISBN 978-1-85728-772-1.
^ E.g., Simms، Brendan (2008). Three Victories and a Defeat: The Rise and Fall of the First British Empire. London: Penguin Books. pp. 64–66. ISBN 978-0-14-028984-8. OCLC 319213140.

[1] Elliott, J.H. , Empires of the Atlantic World: Britain and Spain in America, 1492–1830. New Haven: Yale University Press 2006, p. 292.

[2] «British History in depth: Was the American Revolution Inevitable?». BBC History. لە ٢١ی تەممووزی ٢٠١٨ ھێنراوە. In 1763, Americans joyously celebrated the British victory in the Seven Years' War, revelling in their identity as Britons and jealously guarding their much-celebrated rights which they believed they possessed by virtue of membership in what they saw as the world's greatest empire.

[3] Till، Geoffrey (2006). Development of British Naval Thinking: Essays in Memory of Bryan Ranft. Abingdon: Routledge. p. 77. ISBN 978-0-7146-5320-4.

[4] «His Majesty's Declaration of War Against the French King. [17 May, 1756.]». T. Baskett and the Assigns of R. Baskett. ١ی کانوونی دووەمی ١٧٥٦.

[FOOTNOTEAnderson2007p._xvii-5] Anderson (2007), p. xvii.

[6] Lee، Stephen J. (1984). Aspects of European History, 1494–1789. London: Routledge. p. 285. ISBN 978-0-416-37490-2.

[black-7] Black، Jeremy (1999). Britain As A Military Power, 1688–1815. London: UCL Press. pp. 45–78. ISBN 978-1-85728-772-1.

[8] E.g., Simms، Brendan (2008). Three Victories and a Defeat: The Rise and Fall of the First British Empire. London: Penguin Books. pp. 64–66. ISBN 978-0-14-028984-8. OCLC 319213140.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]