ھارۆڵد سپێنسەر جۆنز

ھارۆڵد سپێنسەر جۆنز
لەدایکبوون	٢٩ی ئازاری ١٨٩٠  Kensington، لەندەن
مەرگ	٣ی تشرینی دووەمی ١٩٦٠  (٧٠ ساڵ ژیاوە) لەندەن
زانکۆ	Latymer Upper School Jesus College
پیشە	ئەستێرەناس
شوێنکار	Royal Observatory
خەڵاتەکان	ھاوپۆلەکانی کۆمەڵگایی شاھانە Knight Commander of the Order of the British Empire Royal medal (١٩٤٣) مەدالیای زێڕی کۆمەڵەی شاھانەی فەلەکناسی (١٩٤٣) Bruce Medal (١٩٤٩) Prix Jules Janssen (١٩٤٥) honorary doctor of the University of Calcutta
پلە	Astronomer Royal (١٩٣٣–١٩٥٥)

سێر ھارۆڵد سپێنسەر جۆنز نیشانی فەرمی ئیمپراتۆریەتیی بەریتانی ھاوپۆلەکانی کۆمەڵگایی شاھانە FRSE PRAS (لە دایک بووی ٢٩ی ئازاری ١٨٩٠ – ٣ی تشرینی دووەمی ١٩٦٠ کۆچی دوایی) فەلەکناسی ئینگلیزی بوو. وەک دەسەڵاتدارێک لە بواری فەلەکناسی پێگەییدا ناوبانگی دەرکرد و بۆ ماوەی ٢٣ ساڵ وەک دەیەمین فەلەکناسی شاھانە کاری کردووە. ھەرچەندە «جۆنز» لەدایکبووە، بەڵام ناوی بنەماڵەکەی بووە «سپێنسەر جۆنز».

سەرەتای ژیان

ھارۆڵد سپێنسەر جۆنز لە ٢٩ی ئازاری ١٨٩٠ لە شاری کێنسنگتۆن لە لەندەن لەدایکبووە. باوکی ھێنری چارڵز جۆنز ژمێریار بووە و دایکی سارا ڕایلاند پێشتر وەک مامۆستای قوتابخانە کاری کردووە. لە قوتابخانەی سەرەوەی لاتیمەر لە شاری ھامەرسمیت لە ڕۆژاوای لەندەن خوێندوویەتی، لەوێشەوە سکۆلەرشیپێکی بۆ کۆلێژی جیسوس لە کامبریج بەدەستھێناوە. لە ساڵی ١٩١١ لەوێ دەرچووە، و بڕوانامەی پۆست گریجوەی پێبەخشراوە. دواتر بوو بە ھاوڕێی کۆلێژەکە.

یاریدەدەری سەرەکی لە ڕوانگەی شاھانە، گرینویچ، ١٩١٣ – ١٩٢٣

لە ساڵی ١٩١٣ وەک یاریدەدەری سەرەکی لە ڕوانگەی شاھانە لە گرینویچ دەستنیشانکرا بۆ ئەو پۆستە، کە شوێنی بەتاڵی ئەو کاتی پڕکردەوە کە بەھۆی ڕۆیشتنی ئارسەر ئێدینگتۆن بۆ بوون بە پرۆفیسۆری فەلەکناسی پلومیان لە کامبریج دروست ببوو، ھەروەھا لە مانگی کانوونی دووەمی ساڵی ١٩١٣ سپێنسەر جۆنز بۆ کۆمەڵەی فەلەکی شاھانە ھەڵبژێردرا.

کارە فەلەکناسییەکانی سێر سپێنسەر جۆنز لە کۆمەڵێک بابەتدا درێژ بووەوە، پسپۆڕی فەلەکناسی پێگەیی بووە، بەتایبەتی جووڵە و ئاراستەی زەوی لە بۆشایی ئاسماندا. ھەروەھا لێکۆڵینەوەی لە جووڵەی ئەستێرەکان کردووە. لە ساڵی ١٩١٤ گەشتێکی کرد بۆ مینسک لە ئەورووپای ڕۆژھەڵات بۆ بینینی خۆرگیرانی تەواو، لە کاتی ئاشتیدا ڕۆیشت بەڵام دوای دەستپێکردنی جەنگی جیھانی یەکەم گەڕایەوە.

چالاکییەکانی لە ڕوانگەدا بەھۆی شەڕەوە پەکخرا، کاتێک بە شێوەیەکی کاتی لە وەزارەتی جبەخانە کاری دەکرد، بەتایبەتی لە بواری بینایی.

بەلام دووبارە دوای جەنگ دەستی بە کاری فەلەکناسی کردەوە، پەرەی بە کارەکیدا، لەوانە لێکۆڵینەوە لە شوێنی ئەستێرەکان و خولانەوەی زەوی و درەوشاوەیی ئەستێرەکان. لەم ماوەیەدا کتێبی فەلەکناسی گشتی دەنووسی.

لە ٣٠ی ئازاری ١٩٢١ سپێنسەر جۆنز پەیوەندی بە کۆمەڵەی فەلەکناسی بەریتانیا کرد. لە ساڵی ١٩٢٢ گەشتێکی کرد بۆ دوورگەی کریسمس لە ھەوڵێکدا بۆ چاودێریکردنی خۆرگیرانێکی تەواو، بەنیازی پشتڕاستکردنەوەی لادانی ڕووناکی ئەستێرەکان لەلایەن خۆرەوە کە لە کاتی خۆرگیرانێکی ساڵی ١٩١٩ دا بینرابوو، بەڵام ھەور ھەوڵەکانی شکست پێھێنا.

فەلەکناسی جەنابی جەنابی لە کیپی ھیوای باش، ١٩٢٣ – ١٩٣٣

فەلەکناسی بەرپرسی ڕوانگەی شاھانە لە کیپی ھیوای باش، سیدنی ھۆف، لە ساڵی ١٩٢٣ کۆچی دوایی کرد و سپێنسەر جۆنز وەک جێنشینی ھۆگ وەک فەلەکناسی جەنابی لە کیپی ھیوای باش دەستنیشانکرا. سپێنسەر جۆنز و ھاوسەرەکەی بە کەشتی بەرەو باشووری ئەفریقا ڕۆیشتن و لە کانوونی دووەمی ساڵی ١٩٢٣ گەیشتنە ئەوێ

لە ماوەی نۆ ساڵی کارکردنی لە ڕوانگەدا، سپێنسەر جۆنز دەستی کرد بە نوێکردنەوەی کارگێڕی و کاری زانستی. ھەوڵەکانی بۆ باشترکردنی بارودۆخی کارکردن و مۆڕاڵی ئەو ڕوانگەیە خستەڕوو. ئەو سەرکردایەتی ھەوڵەکانی ستافەکەی کرد بۆ پێوانەکردنی تایبەتمەندی ژمارەیەکی زۆر ئەستێرە لە پلێتەکانی فۆتۆگرافی کە لەسەر تەلەسکۆپەکانی ڕوانگە دەرکەوتوون. ئەم کارە بریتی بوو لە پێوانەکردنی شوێنی ئەو ئەستێرانەی کە ساڵانێک پێشتر لێکۆڵینەوەیان لەسەر کرابوو بۆ دیاریکردنی جووڵەی دروستیان (جووڵە زۆر بچووکەکانیان بەسەر ئاسماندا بە بەراورد بە ئەستێرە دوورەکان). خێرایی ئەستێرەکان بە درێژایی ھێڵی بینین لە سپێکترەکانیانەوە پێوانە کرا. ئەندامانی ستافەکە لە وێنەکانیان لەسەر وێنەکانیان ڕووناکی ٤٠٠٠٠ ئەستێرەیان پێوانە کردووە. ھەروەھا مەودای ئەستێرەکانیان لە پارالاکسەکانیانەوە دیاری کرد – جووڵە ساڵانەیە زۆر بچووکە دیارەکان کاتێک زەوی بە دەوری خۆردا دەسوڕایەوە. زۆرێک لەم ئەنجامانە وەک کەتەلۆگی ئەستێرەکان بڵاوکرانەوە.

لێکۆڵینەوەکانی سپێنسەر جۆنز خۆی لەسەر جووڵەی زەوی و مانگ چڕ بووەوە. ئەو زانیاری لەسەر خولگەی مانگ بە بەکارھێنانی چاودێریکردنی شاراوەی ئەستێرەکان پاڵاوتە کرد. ئەو پێوانەیەکی باشتری مەودای خۆری لە زەوی بەدەستھێنا بە بەکارھێنانی چاودێریکردنی شوێنی مەریخ لە ئاسمان لە ڕێگەی پارالاکسەکەیەوە، و زنجیرەیەک چاودێری ھەسارەی بچووکی ٤٣٣ ئیرۆسی ئەنجامدا لە کاتی نزیکبوونەوەی لە ساڵی ١٩٣٠ – ١٩٣١ بۆ ھەمان مەبەست. ئەم تێبینیانەی ئیرۆس دواتر باشترین پێوانەیان بۆ مەودای خۆر دا کە ئەوکاتە بەردەست بوو. دواتر میدالیای زێڕی کۆمەڵەی شاھانەی فەلەکناسی و مەدالیای شاھانەی کۆمەڵەی شاھانە بۆ ئەم کارە پێبەخشرا.

فەلەکناس ڕۆیاڵ، ١٩٣٣ – ١٩٥٥

لە ساڵی ١٩٣٣ سپێنسەر جۆنز شوێنی سێر فرانک دایسۆن بوو وەک فەلەکناس ڕۆیاڵ, و لە ئەنجامدا گەڕایەوە بۆ بەریتانیا بۆ ئەوەی بەرپرسیارێتی ڕوانگەی شاھانە لە گرینویچ وەربگرێت و لەو ڕێگەیەوە خزمەتی وڵات و بواری فەلەکناسی بکات.

سپێنسەر جۆنز ئاستەنگە کارگێڕییەکانی گرتە ئەستۆ، لەوانە دامەزراندنی ستافی نوێ و دانانی ئامێری نوێ. ئەو خزمەتگوزاری کاتیی بەرزکردەوە کە لەلایەن ڕوانگەیەکەوە پێشکەش دەکرێت. بەرپرسیارێتی گشتی ئۆفیسی ئەلماناکی دەریایی لە ئەستۆ گرت. ئەو ڕێکەوتنی حکوومەتی بەدەستھێنا بۆ گواستنەوەی ڕوانگە لە شوێنە مێژوویییەکەی لە گرینویچ کە تا ئەو کاتە کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر بوو بەھۆی ڕووناکی و پیسبوونی لەندەنەوە، بۆ شوێنێکی تاریکتر دوور لە شارەکە.

سپێنسەر جۆنز کاتێکی بۆ لێکۆڵینەوە زانستییەکانی خۆی دۆزییەوە. ئەو تێبینییەکانی ئیرۆسی شیکردەوە و بڵاوی کردەوە کە لە باشووری ئەفریقا ئەنجامدراون. بەشدارییەکی بەرچاوی کردووە لە پێوانەکردنی وردی خولانەوەی زەوی و جووڵەی ھەسارەکانی کردووە.

جەنگی جیھانی دووەم چالاکییەکانی ئەو ڕوانگەیەی پەکخست. ژمارەیەک لە ئەندامانی ستافەکە بە شێوەیەکی کاتی ڕۆیشتن بۆ ئەوەی بەشداری کارەکانی جەنگ بکەن. سپێنسەر جۆنز و ستافی پشتیوانییەکەی لە لەندەنەوە گواسترانەوە بۆ سەلامەتی بەراوردکاری ئەبینگەر، سووری.

چالاکیی زانستی چالاک لە شاری گرینویچ دوای کۆتایی ھاتنی جەنگ بە گەڕانەوەی ستاف و ھەندێک ئامێر دەستی پێکردەوە؛ بەڵام ڕێککەوتنی حکوومەت کرا بۆ گواستنەوەی ڕوانگە بۆ قەڵای ھێرسمۆنسێکس لە شاری ساسێکس و ئەو شوێنە نوێیە کڕدرا. سپێنسەر جۆنز لە ساڵی ١٩٤٨ لە گرینویچەوە گواسترایەوە بۆ ھێرستمۆنسێکس، بەڵام لابردنی تەواوی دامەزراوەکە بۆ ماوەی دە ساڵی دیکە تەواو نەبوو، ئەمەش بەھۆی پێویستی دروستکردنی بینای نوێ و کەمی بوودجەی دوای جەنگ. دامەزراوەکە لە شوێنی نوێی خۆی لە شاری ساسێکس ناوی ڕوانگەی ڕۆیاڵ گرینویچی وەرگرتووە. سپێنسەر جۆنز سەرکردایەتی پڕۆژە بیناسازییە گەورەکانی کرد بۆ جێگیرکردنی ئەو ئامێرانەی کە لە گرینویچەوە گواستراونەتەوە.

سێر سپێنسەر جۆنز ڕۆڵی پێشەنگ گەورەی بینی لە پلانەکانی دروستکردنی تەلەسکۆپێکی گەورە و زەبەلاح لە ھێرستمۆنسێکس. ئەمانە بوونە ھۆکاری دروستبوونی تەلەسکۆپی ئیسحاق نیوتن کە لە کۆتاییدا لە ساڵی ١٩٦٧ کرایەوە.

یەکێک بووە لە بەرژەوەندییە دێرینەکانی کات پارێزی و کاتژمێرناسی بوە. لە ساڵی ١٩٣٩ تا ساڵی ١٩٦٠ وەک سەرۆکی دامەزراوەی کاتژمێرناسی بەریتانیا کاری کردووە خزمەتی کردووە.

لە ساڵی ١٩٤٥ تا ١٩٤٨ سەرۆکی یەکێتی فەلەکی نێودەوڵەتی بووە. لە ساڵی ١٩٣٧ تا ١٩٣٩ سەرۆکی کۆمەڵەی شاھانەی فەلەکناسی بووە، لە کاتەکانی دیکەشدا وەک سکرتێری کۆمەڵە و گەنجینەی و وەزیری دەرەوەی کۆمەڵەکە بووە.

لە ساڵی ١٩٤٣ خەڵاتی شوڕشگێڕی وەرگرت و لە ساڵی ١٩٥٥ خەڵاتی نیشانی فەرمی ئیمپراتۆریەتیی بەریتانی پێبەخشرا.

لە ساڵی ١٩٤٧ سپێنسەر جۆنز وەک یەکەم سەرۆکی پەیمانگای شاھانەی کەشتیوانی ھەڵبژێردرا. لە ساڵی ١٩٥١ کە بەرزترین خەڵاتی پەیمانگاکە بوو، مەدالیای زێڕین وەک ڕێزلێنانێک ناوی لێنرا و بەردەوامە لە پێدانی لەلایەن پەیمانگاوە بەو کەسانەی کە بەشدارییەکی نایاب لە گەشتیاریدا دەکەن.

ژیانی تایبەت

سێر ھارۆڵد سپێنسەر جۆنز دوو کوڕی ھەبوو بە ناوەکانی جۆن (کە سەرەتای ژیانی پیشەیی وەک فڕۆکەوانی فڕۆکەوانی لە ھێزی ئاسمانی شاھانە بەسەر بردووە و لەو بوارە خزمەتی کردووە) ھەروەھا کوڕی دووەمی دەیڤد لەگەڵ ھاوسەرەکەی لەیدی گلادیس ماری ئۆوێنز سپێنسەر جۆنز.

خانەنشین بوون و ژیانی دواتر

سپێنسەر جۆنز لە کۆتایی ساڵی ١٩٥٥ وەک فەلەکناسی ڕۆیاڵ خانەنشین بوو. بەردەوام بوو لە بەشداری چالاکانە لە ژمارەیەک ئۆرگانی زانستیدا. لە ٣ی تشرینی دووەمی ١٩٦٠ لە تەمەنی ٧٠ ساڵیدا کۆچی دوایی کردووە ھۆکاری مردنی وەستانی دڵ بووە.

بۆچوونەکان سەبارەت بە گەشتکردن بۆ بۆشایی ئاسمان

جێنشینی سپێنسەر جۆنز وەک فەلەکناسی ڕۆیاڵ ڕیچارد ولی بوو، کە لە ساڵی ١٩٥٦دا لە وەرگرتنی ئەو پۆستەدا وەڵامی پرسیارێکی ڕۆژنامەوانی دایەوە و بە ھەڵە وەرگیرا کە وتی «گەشتکردن بۆ بۆشایی ئاسمان شتێکی تەواو گەورەیە». بە ھەمان شێوە زۆرجار باس لەوە دەکرێت کە سپێنسەر جۆنز خۆی بێباوەڕییەکی بەھێزی بە پراکتیکییەکانی فڕینی بۆشایی ئاسمان ھەبووە، و بەناوبانگە کە تەنھا دوو ھەفتە پێش ھەڵدانی فڕۆکەی سپۆتنیک یەک لە تشرینی یەکەمی ١٩٥٧دا وتی «گەشتکردن بۆ بۆشایی ئاسمان جێگەی خەوتنە». سەرەڕای پێشنیارەکانی ئەم دوایییە کە لە ڕاستیدا لێدوانێکی لەو شێوەیەی نەداوە، ئاماژە بەو وەرگێڕانە کراوە لە ساڵی ١٩٥٩ (لە ماوەی ژیانیدا) لە ژمارەی١٧ی ئەیلوولی گۆڤاری زانای نوێ (لاپەڕە ٤٧٦). ھەستی ئەم قسەیە لەگەڵ سەردێڕەکەی سپێنسەر جۆنز خۆی لە ساڵی ١٩٥٧ لە ھەمان گۆڤاردا (١٠ی تشرینی یەکەمی ١٩٥٧)یەکدەگرێتەوە، دوازدە ساڵ پێش نیشتنەوەی فڕۆکەی ئەپۆلۆ ١١ لەسەر مانگ، کە تێیدا ڕای گەیاندووە:

من لەو باوەڕەدام کە نەوەکان تێدەپەڕن پێش ئەوەی مرۆڤ ھەرگیز لەسەر مانگ بنیشێتەوە و ئەگەر لە کۆتاییدا سەرکەوتوو بێت لەو کارەدا، ھیوایەکی کەم ھەیە بۆ سەرکەوتنی لە گەڕانەوە بۆ سەر زەوی و گێڕانەوەی ئەزموونەکانی. لە دەرەوەی مانگ ھەرگیز ئەگەری ئەوە نییە بچێتە دەرەوە مەگەر لە ڕێگەی ھەڵەیەکەوە لە ھەڵدانیدا، ئۆتۆمبێلە ئاسمانییەکەی ئامانجەکەی لەدەست بدات و سەرگەردان بێت بۆ بۆشایی ئاسمان، ھەرگیز نەگەڕێتەوە.

ڕێزلێنان و خەڵات

خەڵاتەکان

• مەدالیای زێڕی کۆمەڵەی شاھانەی فەلەکناسی (١٩٤٣)
• مەدالیای شاھانە (١٩٤٣)
• Prix Jules Janssen, بەرزترین خەڵاتی کۆمەڵەی فەلەکناسی فەرەنسا، کۆمەڵگەی فەلەکناسی فەرەنسی (١٩٤٥)
• مەدالیای بروس (١٩٤٩)
• مەدالیای زێڕی پەیمانگای کاتژمێرناسی بەریتانیا (١٩٤٦)
• مەدالیای لۆریمەر لە کۆمەڵەی فەلەکناسی ئەدینبۆرگ (١٩٥٣)

ڕێزلێنان

• ھەڵبژێردراوی ئەندامی نێودەوڵەتی کۆمەڵەی فەلسەفی ئەمریکی (١٩٤٢)
• ھەڵبژێردراوی ئەندامی نێودەوڵەتی ئەکادیمیای نیشتمانی زانستەکانی ئەمریکا (١٩٤٣)
• ھەڵبژێردرا بە ئەندامی فەخری نێودەوڵەتی کۆمەڵەی فەلسەفی ئەمریکی (١٩٤٥)

ناوی لێنراوە

• کانیاوی سپێنسەر جۆنز لەسەر مانگ
• کانیاوی جۆنز لەسەر مەریخ
• ئەستێرەی بچووک ٣٢٨٢ سپێنسەر جۆنز

وتارەکان

لە ساڵی ١٩٤٤ سپێنسەر جۆنز بانگھێشت کرا بۆ پێشکەشکردنی وتارێکی کریسمس لە دامەزراوەی شاھانە لەسەر فەلەکناسی لە ژیانی ڕۆژانەماندا.

بەستەرە دەرەکییەکان

• کەتەلۆگی ئۆنلاین لە وتارەکانی کاری سپێنسەر جۆنز (بەشێک لە ئەرشیفی ڕوانگەی ڕۆیاڵ گرینویچ کە لە کتێبخانەی زانکۆی کامبریج بەڕێوەچوو)