ماددەی تاریک

وێنەیەک کە بەتیشکی سینی گیراوە لەلایەن ROSAT کە کڵپەی گازەکان دەردەکەوێ لەئەنجامی راکێشانیان لەلایەن ھێزیکی گەورەی کۆمەڵێک پۆلە گەلەئەستێرەوە بەڵام ھێزی راکێشان کۆمەڵە ھێزێکی گەورە تێپەر دەکا دواتریش ھێزێکی زیاتر کە ھۆکارەکەی ماددەی تاریکە.

ماددەی تاریک یان ماددەی نادیار یان ماددەی رەش لە زانستی گەردوونناسیدا ماددەیەکی گومانکراوە بۆ لێکدانەوەی بەشێکی گەورەی بارستایی گەردوون. ناتوانرێ بەبەکارھێنانی تەلیسکۆپەکان راستەوخۆ ماددەی تاریک ببینرێ لەکاتێکدا کە نەدەنێردرێ و نە رووناکیش ھەڵدەمژێ یاخود ھەر تیشکدانەوەیەکی تری کارۆموگناتیسی لەھەر ئاستێکی گرنگ. لەجیاتی ئەوە پەنادەبردرێتە بەر بوونی ماددەی تاریک و تایبەتمەندیەکانی لەمەر شوێنەواری ھێزی ڕاکێشان کە جێبەجێ دەکرێ لەسەر ماددەی بینراو، تیشکدانەوە، بینای گەردوونی گەورە.

بەگوێرەی تیمی رەوانەکراوی بلانک وە پاڵپشت بەنموونەی پێوەری زانستە گەردوونیەکان کۆمەڵێک ھێز-بارستایی لە گەردوونی زانراو ماددەی ئاساییان تێدایە بەرێژەی ٤٫٩٪، ماددەی تاریک بەرێژەی ٢٦٫٨٪، وە ھێزی تاریکیش بەرێژەی ٦٨٫٣٪.

وە بەم شێوەیە ماددەی تاریک رێژەی ٨٤٫٥٪ پێکدێنێت لەکۆی ماددەی گەردوونی لەکاتێکدا وزەی تاریکی و ماددەی تاریکی رێژەی ٩٥٫١٪ ناوەرۆکی گشتی گەردوون پێکدێنێ.

ماددەی تاریک چییە؟

فیزیا زانەکان باوەڕیان بەوە ھەیە کە سەدا ٢٧ ھەموو ماددە و وزەی گەردوون پێک ھاتوە لە شتێکی جیاواز کە پێی دەوترێت «ماددەی تاریک.» کەواتا ئەوە مانای وایە، زۆربەی ئەو ماددەی کە ئێمە دەمان زانی و تاقیکردنەوەمان لە سەری دەکرد، تەنیا بەشێکی کەمە لەم گەردوونە داو و ئەو بڕە زۆرەش لە ماددەی تاریک یەکسان نیە بەو ماددە ئاسایەی، کە ئێمە ئەیزانین، کە بەنیزیکیە پێنج جار زیاتر و ئالۆزترە لەو ماددە ئاسایەی کە ڕۆژانە ئەیبینین، ھەرچۆنێک بێت دەبێت بپرسین، ئایە ماددەی تاریک چیە؟ ئایە ترسناکە؟ ئایە جلەکانت پیس ئەکات؟ چۆن ئەزانین کە بونی ھەیە؟

وێنەیەکی ڕوونکردنەوەی ژمارەیە بۆ بڕی ھەموو ئەو ماددە و وزەیەی کە ئێمە ئەیزانین لەم گەردوونەدا.

ماددەی تاریک لە ھەموو شوێنێکە. لە ڕاستیدا، لەوانەیە تۆ ئێستا مەلە لەناو ماددەی تاریک بکەیت. بونی ماددەی تاریک لە ساڵی ١٩٢٠ باس کرا، بەڵام زۆۆر بەجدی وەرنەگیرا تا ساڵانی ١٩٦٠ کاتێک گەردوون ناسەکان تێبینی شتێکی نامۆیان کرد لە خولانەوەی گەلەئەستێرەکان، ھەروەھا چ مانایەکی ھەیە بڕی ئەو بارەستایەی کە لەناو گەلەئەستێرەکان دایە، دەستیان کرد بە لێکۆڵینەوە لەم دوو شتە، ھەم خولانەوە و ھەمیش بارەستای ناو گەلەئەستێرەکان.

ڕێگاکانی دۆزینەوەی ماددەی تاریک

یەکەم: خولانەوەی گەلەئەستێرەکان.

بۆ ئەوەی لە پەیوەندی نێوان ماددەی تاریک و گەلەئەستێرەکان تێبگەین، بیر لە چەند تۆپێک بکەوە، کە بە چەقێکەوە بەستراونەوە، ئێستا خەیاڵ بکە، کە چەقەکە ئەخولێتەوە. بەدڵنیایەوە ئەو تۆپانەی بە چەقەکەوە پەیوەستن لەکاتی خولانەوەی چەقەکە دوور ئەکەونەوە بۆ سنورەکانی چەقەکە.

یەکەم: خولانەوەی گەلەئەستێرەکان.

تۆپە سەوزەکان، دوور ئەکەونەوە لە چەقەکە بەھۆیی خیرایەکەیانوە و دەچنە سنوری چەقەکە،

خولانەوەی گەلەئەستێرەکان، بەنیزیکەی بە ھەمان شێوە کار ئەکەن. لەبەر ئەوەی گەلەئەستێرەکانی ئەخوڵینەوە، ئەستێرەکانی ناو گەلەئەستێرەکان ئەیانەوێت دوور بکەونەوە لە چەقی گەلەئەستێرەکان، بەڵام شتێک وای کردوە ئەو ئەستێرانە ھێشتا لەوێ بن و دەرنەچووبن بۆ سنوری گەلەئەستێرکان ئەوە بریتیە لە ھێزی کێشکردن، کە بەھۆی بارەستای ئێستای گەلەئەستێرەکەوەیە (ھێزی کێشکردن شتەکان بەیەکەوە ئەبەستێتەوە و بەرەو یەکیان ڕائەکێشێت). چەندە گەلەئەستێرەکان خێراتر بخولێنەوە، ئەوەنە زیاتر پێویستمان بە بارەستای زیاتر ھەیە بۆ ھێشتنەوە ئەستێرەکان و دوور نەکەوتنەوەیان لە چەقەکە. ھەروەھا، بە زانینی بڕێ بارەستای گەلەئەستێرەکان دەتوانین خێرای خولانەوەی گەلەئەستێرەکان دیاری بکەین.

زاناکانی گەردوون ناسی لە یەکەم ھەوڵیاندا بۆ دۆزینەوەی خێرای گەلەئەستێرەکان، ھەوڵی دۆزینەوە بارەستایەکەی ئەدەن لە ڕێگەی ژماردنی ئەستێرەکانی ناو، سەرەڕای ئەو ژماردنە بە شێوەیەکی دڵنیای نابێت، بەڵام بە ھۆی تەلیسکۆبەکانەوە تاڕادەیەکی زۆۆر نیزیک ئەبێت، ھەرچۆنێک بێت، دوای ژماردنی ئەستێرەکانی ناو گەلەئەستێرەکان، حیساب کردنەکەیان کرد لە رێگەی کۆمپیتەرەکانەوە ئەنجامەکە دۆزرایەوە بۆ خێرای خولانەوەی گەلەئەستێرەکان لە ڕێگەی بارەستایەکەیانەوە، بەڵام شتێکی سەیر ڕوویدا، ئەو بڕەی دەرچوو بوو پێشانی ئەدا کە، گەلەئەستێرەکان خێراتر لەوە دەخولێنەوە کە پێشبینیمان ئەکرد، بەواتایەکی تر، دەبێت ئەستێرەکان دوور بکەونەوە لە چەقی گەلەئەستێرەکان و بچنە سنورەکانی ھەروەک ئەم تۆپانەی سەرەوە. لە ھەوڵدان بۆ چارەسەرکردنی و تێگەشتن لەو بڕە خێرایە و مانەوەی ئەستێرەکان، دەبێت زاناکان بڕێکی زۆۆر لە بارەستای زیاد بکەن بۆ ھاوکێشەکان و ژمارەکان، تا چارەسەری ئە خولانەوە خێرایە بکات، بەڵام نەیان ئەتوانی ئەو بارەستایە زۆۆرە بدۆزنەوە و نەیان ئەزانیت، کە لەکوێە. ئەم ئاڵؤز بونە دەکرا چارە بکرێت بە زیاد کردنی جۆرە شتێکی زۆر قورس بۆ ناو گەلەئەستێرەکە، شتێکی نادیار «تاریک» بەڵام بۆ ھەموو گەلەئەستێرەکان زیاد بکرێت. ئەوەش بانگەشەیەکی سەیرە بونی بارەستایەکی زۆر لە ناو گەلەئەستێرەکان بۆ ھێشتنەوە ئەسێرەکان لە نیزیکەوە، ھەروەک کاڕڵ ساگان ئەڵێت، «بانگەشەی سەیر پێویستی بەبەڵگەی سەیر ھەیە» بەڵێ، مەتەڵی سەیر لە ناو ئەم گەردوونە بوونی ھەیە بەبێ ئەوەی لێیان تێبگەین دوای تێپەڕ بوونی ساڵانێک بەسەر ئەم باسەدا، بونی مادەیەکی سەیر و ئاڵۆزی لەم شێوەیە (ماددەی تاریک) بەشیوەیەکی سەیر و ئالۆز قبوڵکرا کە بونی ھەیە.

دووەم :ھاوێنەی کێشکردن.

یەکێکی تر لە نیشانە گرینگەکان کەوای کرد ڕای زاناکان بگۆڕێت لەسەر ماددەی تاریک و بونی ماددەی تاریک بریتی بو لە چەمانەوەی ڕووناکی، کە ماددەی تاریک ئەتوانێت ڕووناکی بچەمێنێتەوە کە ئەوەش بە " ھاوێنەی کێشکردن " ناسراوە.

گەردوون ناسەکان ھەندێک جار کاتێک سەیرەی ئاسمان ئەکەن و چاودێری ئەکەن بۆ ماوەیەکی باش ئەوە شتی سەیر دەردەکەوێت، سەیرکردنی بۆشای بە تەلیسکۆبی باش توانی بینینی گەلەئەستێرەکانت ئەبێت، ھیچ شتێکی سەیر لەوە دانیە، دوای بینینی یەکێک لە گەلە ئەستێرەکان و پێوانەکردنی ڕووناکی و ڕەنگ و شێوەکەی و بە جوڵاندنی بڕێکی زۆر کەم لە تەلیسکۆبەکە وا ئەکات، گەلەئەستێرەیەکی تر ببینیت کە ئاسمان دا، کە زۆۆر بەیەکتر ئەچن لە شێوە و ڕەنگیاندا وە تەنانەت ئەو ڕووناکیەی لە پێش جوڵاندنی تەلیسکۆبەکە پێمان گەشتبوو ھەمان ڕووناکیامان پێگەشتوە لە ڕوانگەیەکی ترەوە، گەردوون ناسەکان بەتەوای دڵنیا بوون ئەو گەلەئەستێرەی کە جاری دووەم بینیان ھەمان گەلەئەستێرەیە، بەڵام ئەمە چۆن ئەبێت؟ چۆن ئەکرێت یەک گەلەئەستێرە لە دوو شوێن دەر بکەوێت لە ئاسماندا؟

بینینی یەک گەلەئەستێرە لە دوو کۆشەی جیاوازەوە، مانایەکی تاواو دەدات بەدەستەوە دەربارەی ئەگەر بونی شتێکی قورس و نادیار، کە دانیشتوە لەنێوان تۆ و گەلەئەستێرەکە؛ کە وەک تۆپەلەیەک وایە، ئەو تۆپەلە قورسە دەتوانێت وەک ھاوێنەیەکی گەورە بێت، کە دەتوانێت ڕووناکی بچەمێنێتەوە لە نێوان تۆ و گەلەئەستێرەکە، کە ئەوەش وا ئەکات ڕووناکی گەلەئەستێرەکە لە دوو ئاراستەوە بێت .

بینینی یەک گەلەئەستێرە لە دوو کۆشەی جیاوازەوە، مانایەکی تاواو دەدات بەدەستەوە دەربارەی ئەگەر بونی شتێکی قورس و نادیار، کە دانیشتوە لەنێوان تۆ و گەلەئەستێرەکە؛ کە وەک تۆپەلەیەک وایە، ئەو تۆپەلە قورسە دەتوانێت وەک ھاوێنەیەکی گەورە بێت، کە دەتوانێت ڕووناکی بچەمێنێتەوە لە نێوان تۆ و گەلەئەستێرەکە، کە ئەوەش وا ئەکات ڕووناکی گەلەئەستێرەکە لە دوو ئاراستەوە بێت.

بیر لە گەلەئەستێرەیەک بکەوە کە ڕووناکی بە ھەموو لایەکاندا بڵاو کردۆتەوە، ئێستا وێنەی دوو گەردی ڕوونکای بکە، کە بریتین لە دوو فۆتۆن، کە لە گەلەئەستێرەکەوە دەرچوون، ڕووناکیە دەرچوەکە بەرەو تۆدێت بە یەک ئاڕاستە بە بڕێکی کەم، بەڵام ئەگەر شتێک قورس لە نێوان تۆ و گەلەئەستێرەکە دا بنێن، ھێزی کێشکرد بۆشای دەچەمێنێتەوە و ئاڕاستە ڕووناکیەکە ئەگۆڕیت، واتا ئیستا لە دوو ئاڕاستەوە ڕووناکی بەبڕێکی کەم بەرە تۆ دێ٠ت، کە ڕووناکیەکان، ھەمان ڕوونکاین و ڕووناکی یەک گەلەئەستێرەن.

سێیەم :پێکدادانی گەلەئەستێرەکان.

قایلکەرترین بەش لە بەڵگەی بونی ماددەی تاریک دەگەرێتەوە بۆ بەیەک داچوونی دوو گەورەترین شت لەگەردوون دا ئەویش پێکدادانی دوو گەلەئەستێرەیە لە بۆشایدا. کاتێک کە ملیۆنان ساڵ لەمەوبەر لە ڕووداوێکی ناوازەدا دوو گەلەئەستێرەی ھێشووی بەریەک ئەکەون، ئێمە دەتوانین ئانجامی بەریەک کەوتنەکە بزانین، کاتێک بەریەک ئەکەون دوای ملیۆنان ساڵ لە ڕێگەی ڕووناکیەوە ئەنجامی بەریەک کەوتنەکە ئەزانین. کاتێک دوو گەلەئەستێرەی ھێشوی بەیەکدادەکێشن، گاز و پاشماوەی بەیەک داکێشانەکە ئەنجامێکی ناوازەی ئەبێت، کە تەقینەوەیەکی گەورەیە، ھەروەھا، ھەورێکی گازی کە لە پاشماوەی بەیەک دا کێشانەکە درووست بوە جیا ئەبێتەوە لە دوای تەقینەوەکە.

بەڵام گەردوون زانەکان جگە لەم شتانە تێبینی شتێکی تریشیان کرد. لە نیزیک شوێنی پێکدادانی دوو گەلەئەستێرەکە گەردوون زانەکان تێبینی دوو ھێشوو ماددەی تاریکیان کردوە لە کاتی پێکدادانی دوو گەلەئەستێرەکە، بێگوومان، ماددەی تاریکەکە نادیار بوو، بەڵام کاریگەری ماددەی تاریک ئەمێنێتەوە لە شوێنەکە بەھۆیی چەمانەوەی ئەو رووناکیەی کە لە پشتی گەلەئەستێرە بەریەک کەوتوەکانەوە ھاتوە. دوو ماددە تاریکەکە لە سەر ھێڵی بەر یەک کەوتنەکە ئەڕۆن وەک ئەوەی ھیچ شتێک ڕووی نەدابێت.

ئەوەی تێبینی کرا کەکاتی بەیەک دادانی کەم شێوەیە: بریتی بوو لە بەیەکدادانی دوو گەلەئەستێرەکە پێک ھاتوون لە (گازەکان و پاشماوەکان و ھەندێک ئەستێرە)، ماددەی تاریک. کاتێک ئەم دوانە بەیەک دا دەکەون، زۆۆر بەی ھەو گاز و پاشماوانە و ئەستێرەکان ناوی بە شێوەیەکی ئاسای بەر یەک ئەکەون وەک ماددەیەکی ئاسای ڕۆژانە کە ئەیان بینین بەر یەک ئەکەون. بەڵام چی ڕوو دەدات کاتێک دوو ماددەی تاریک خۆ بەیەکتری دا دەدەن؟ ھیچ شتێکی وا ڕوونادات کە ئێمە بتوانین تێبینی بکەین!، واتا لە کاتی بەر کەوتنی دوو پارچەی گەورە لە ماددەی تاریک ھیچی وا ڕووی نەدا و بەناو یەکتریدا ئەڕۆن و تێپەر ئەبن بە ناو یەکتریدا ھەروەک ئەوە وایە کە تەنانەت نادار بن بۆ یەکتریش. ئەستێرەکانیش بەناویاندا تێپەر دەبن، لەبەر ئەوەی زۆۆر بڵاو ئەبنەوە.

چی ئەزانین دەربارەی خوودی ماددەی تاریک

ئێستا ھەموومان دڵنیاین، کە ماددەی تاریک بونی ھەیە و شتێکی سەیر و زۆریش جیاوازە لە ماددەی ئاسایەی ئێمە پێی ئاشناین.

ئەو شتانەی ئەیان زانین دەربارەی ماددەی تاریک:

• بارەساتی ھەیە.
• نادیارە.
• وەک ئەوەی بە گەلەئەستێرەکانەوە ھەڵواسراوە.
• ماددەی ئاسای ناوانێت تێکەڵی ببێت یان دەستی لێبدات و بەریەک بکەون.
• دوومادای تاریک ناتوانن بەریەک بکەون.
• ناواێکی شازی ھەیە.

شتێکی تر دەربارەی ماددەی تاریک دەیزانین، کە ماددەی تاریک زۆۆر دوور نیە لێمانەوە. ماددەی تاریک وەک پارچەیەکی گەورەی جێلی وایە، کە بە گەلەئەستێرەکانەوە خۆی ھەڵواسیوە، ئەوەش مانای وایە کە تۆ دەورەدراوی بە ماددەی تاریک ڕێک لە ئێستادا. کاتێک تۆ ئەم نوسینانە ئەخوێنیەوە لەوانەیە ماددەی تاریک ڕیک بە ناو شاشەی مۆبایل یان کۆمپیتەرەکەت دا بڕوات یان تەنانەت بەناو جەستەی تۆشدا. بەڵام ئەگەر ماددەی تاریک ھەموو دەورمانە بۆچی وەک نھێنیەک ماوەتەوە؟ بۆچی ناتوانی دەستی لێبدەین یان بیبینین؟ چۆن دەکرێت شتێک لێرەبێت و نەیبینین؟ توێژینەوە لە سەر ماددەی تاریک شتێکی قورسە لە بەر ئەوەی کارلێکمان نیی لەگەڵی. ئێمە ناتوانین بیبینین (لەبەر ئەوە پێی دەڵین تاریک)، بەڵام ئەزانین ماددەی تاریک بارەستایەکی ھەیە (لەبەر ئەوەی دەڵین ماددە). بۆ ڕوون کردنەوەی چۆن ئەکرێت ھەموو ئەوانە مەحاڵ نەبن، سەرەتا ئەبێت بزانین چۆن ماددەی ئاسای کارلێک ئەکات و دواتر دەچینە سەر ماددەی تاریک و کارلێکی ئەومان بۆ ڕوون ئەبێتەوە.

چۆن ماددە کارلێک ئەکات

چوار ڕیگای سەرەکی ھەیە کە ماددە کارلێک بکات:

١- کێشکردن

ئەگەر دووشت بارەستایان ھەبێت، ئەوە ھەست بە ھێزێکی ڕاکێش ئەکەن، کە بەرەو یەکتریان ڕائەکشێت.

٢- کارۆموگناتیس

ھێزی نێوان دوو گەردە، ئەگەر ئەوان بارگەی کارەبایان ھەبێت.

ھەم ھێزێکی ڕاکێشان بێت و ھەمیش ھێزێکی دوورکەوتنەوە کە ئەوەش ئەکەوێتە سەر بارگەی کارەبایەکەیان، کە ئایە بارگەکەیان یەکسانە یان جیاوازە.

لەڕاستیدا تۆ ھەست بەم ھێزە ئەکەیت لە ھەموو ڕۆژێکی ژیانتدا. ئەگەر دەستێک لە شاشەی مۆبایلەکەت بدەیت، ھۆکاری نەشکانی شاشای مۆبایلەکەت، یان ھۆکاری تێپەرنەبونی دەستت بەناو شاشەکەدا، دەگەڕێتەوە بۆ ئەوگەردانەی کە شاشەکە پێکھاتوە و ھەرھەمو گەردەکانی یەکتریان بە توندی گرتوە کە لەنێوانیان، ھێزی کارۆموگناتیسیە ئەوانی بەستۆتەوە، کە ئەوەش وا ئەکات کاردانەوەی ھەبێت بۆ گەردەکانی دەستت و دەستت بەناویدا نەڕوات. ھەروەھا کارۆموگناتیس بەرپرسە لە ڕووناکی، وە بەدڵنایەوە لە کارەبا و موگناتیس.

٣- ھێزی ناوکی لاواز

ئەم ھێزی زۆر بەھێزی کارۆموگناتیسی ئەچێت لە زۆر بەی روەکانەوە، بەڵام زۆر زۆر لاوازترە، بۆنمونە نیتڕۆنەکان ئەم ھێزە بەکاردێنن بۆ کارلیک کردنی یەکتر یان بە وشەیەکی تر بۆ بەستنەوە بە یەکتریەوە بە شێوەیەکی زۆر لاواز لەگەڵ گەردەکانی تردا. لە ئاستێکی بەرزی وزەدا، ھێزی ناوکی لاواز، بەھێزتر ئەبێت ھەروەک ھێزی کارۆموگناتیسی و وە دەبیت بە بەشێک لەو واتا وەک ھیزیکی یەکگتروو، کە پێیان ئەڵێن " ھێزی کارۆی لاواز ".

٤- ھێزی ناوکی بە‌ھێز

ھێزی ناوکی بەھێزی، وائەکات پڕۆتۆن و نیتڕۆن بەیەکەوە بمێنەوە و جیانەبنەوە، لە ناو ئەتۆمەکاندا، واتا بەپێی بارگەی موجەبی پڕۆتۆن ئەگەر ئەم ھێزە نەبێت ئەوە ئەتۆمەکان لێک ھەڵئەوەشێن و پڕۆتۆنەکان بڵاو ئەبنەوە، بەڵام ھۆکاری بەیەکەوە نوسانی پرۆتۆنەکان و نیترؤنەکان بەھۆی ئەم ھێزوەیە.

بەشێوەیەکی گشتی کارلێکی ماددەی ئاسای، ئەو ماددەی ئێمە پێی ئاشنانی بەتەواوی دەگەرێتەوە بۆ بونی چوار ھێزی بنچینەوە کە لەسەرەوە باسمان کرد و ھۆکاری کارلێک کردنی ماددە لەگەڵ ماددە، ھەر ئەم چواز ھێزیە، کە سێ لە ھێزیەکان (کارۆموگناتیس، ناوکی لاوز، ناوکی بەھێز) پەیوەندیەکی باشیان بە یەکترەوە ھەیە، بەڵام ھێزی کێشکرد ھێزیکی جیاوازە و تەنانەت لە خودی ھێزی ناوک لاواز، لاوازترە و بە لاوازترین ھێز دا ئەندرێت لە بەرام بەر ھێزەکانی تر.

چۆن ماددەی تاریک کارلێک ئەکات

تێبینیەکی گرینگ ھەیە لێرەدا، دەربارەی ھێزەکان، کە ئەوەی ئێمە کردمان تەنیا وەسفکردن بوو، لە ڕاستیدا فیزیا ھەندێک جار وەک ڕوەک زانی وایە، ئێمە نازانین و تێناگەین بۆچی ئەم ھێزانە بونیان ھەیە. ئەوەش تەنیا لیستی کۆمەڵیک ھێزن کە تێبینی کراون، ئەگەر کەمێک ڕاشکاوانە قسە بکەین، تەنانەت دڵنیا نین لەوەی ئایە لیستەکە تەواوە یان نا. بەس ھەرچۆنێک بێت ئەتوانین ئەو تاقیکردنەوانە ڕوون بکەیەنەوە لە فیزیای گەردیلەیدا کە بەھۆی ئەم چوار ھیزەوە ئەکرێن.

کەواتا بۆچی ماددەی تاریک، زۆۆر تاریکە؟

ماددەی تاریک بارەستای ھەیە، ئێمە ئەزانین بارەستای پەیوەندیەکی تەواوی ھەیە لەگەڵ کێشکردن، کەواتا دەتوانین بڵین ماددەی تاریک ھەست بە کێشکردن ئەکات و کاریگەری و کارلێکی ھەیە لەو مەودایە کە مەودای کێشکردنە، بەڵام ئەوە ھەموو ئەوەیە کە دەیزانین و دڵنیاین دەربارەی ماددەی تاریک، پێشمان وایە کە ماددەی تاریک ھیچ کارلێکێک و کاردانەوەیەکی نیە لەگەڵ ھێزی کارۆموگناتیسی. ھەروەھا ئەوەی ئەیزانین دەربارەی ماددەی تاریک و ڕووناکی، کە ماددەی تاریک نە ڕووناکی ئەداتەوە نە ھەڵی ئەمژێت، کە ئەمەش ھۆکارێکی سەرەکیە بۆ نەبینینی ماددەی تاریک و وە کاری تێبینی کردنی ماددەی تاریکی قورس کردووە، وە ماددەی تاریک پێناچیت کە کاردانەوەی لەگەڵ ھێزی ناوک لاواز و ھێزیک ناوک بەھێزیش ھەبێت. بەشێوەیەکی گشتی ئەگەر ھیچ دۆزینەوەیەکی تر نەبێت لە سەر کاریگەری ماددەی تاریک لە نێوان ئیمە و ئەودا ئەوە دەگەین بەوەی کە لەوانەیە ھەرگیز ھیچ کارلێکێک لە نێوان ئێمە و ماددەی تاریک ڕوونەدا، ھەروەھا بە بەکارھێنانی تەلیسکۆب و ئەو ئامێرانەی ئێستا ھەمانن، ئاسان نیە کە بتوانین بە ھیچ شێوەیەک تاقیکردنەوە لە سەر ماددەی تاریک بکەین.

لە کۆی چوار ھێزی بنچینەی کە بۆمان روون ئەکەنەوە کە چۆن شتەکان کاریگەری لە سەر یەکتر دا ئەنێن، تەنیا دڵناین لە ھێزی کێشکردن کە جێبەجێ ئەبێت لە سەر ماددەی تاریک. ھەر ئەوەش ھۆکارە بۆ دانە پاڵی " ماددە " بۆ ماددەی تاریک، کەواتا تەنیا ھێزی کێشکردن لەگەڵ ماددەی تاریک پەیوەندیەکیان ھەیە، ئەمەش ئەگەڕێتەوە بۆ بارەستای ماددەی تاریک، گەر نا ھێچ لە سێ ھێزەکانی تر ناتوانن کارلێکاین ھەبێت لەگەڵ ماددەی تاریک .

لە کۆی چوار ھێزی بنچینەی کە بۆمان روون ئەکەنەوە کە چۆن شتەکان کاریگەری لە سەر یەکتر دا ئەنێن، تەنیا دڵناین لە ھێزی کێشکردن کە جێبەجێ ئەبێت لە سەر ماددەی تاریک. ھەر ئەوەش ھۆکارە بۆ دانە پاڵی " ماددە " بۆ ماددەی تاریک، کەواتا تەنیا ھێزی کێشکردن لەگەڵ ماددەی تاریک پەیوەندیەکیان ھەیە، ئەمەش ئەگەڕێتەوە بۆ بارەستای ماددەی تاریک، گەر نا ھێچ لە سێ ھێزەکانی تر ناتوانن کارلێکاین ھەبێت لەگەڵ ماددەی تاریک.

ماددەی تاریک بریتییە لە تاریکی

بەشێوەیەکی گشتی ھەڵە تێگەشتی زۆۆر ھەیە لە سەر ماددەی تاری، دەربارەی ئەوە ماددەی تاریک بریتیە لە تاریکی، لە ڕاستیدا ماددەی تاریک ھیچ پەیوەندیەکی نیە بە تاریکەیەوە، ئەگەر ورتر ببینەوە ماددەی تاریک بونی ھەیە، بەڵام بەھیچ شیوەیەک تاریکە بونی نیە، تاریک نە وزەیە و نە بارەستای و نەکاریگەری ھەیە، بەڵام ماددەی تاریک ھەم بارەستای ھەیە و ھەمیش کاریگەری ھەیە کەسەر چەماندنەوە ڕووناکی، کەواتا ماددەی تاریک واتای چیە. ماددە – تاریکی، پاشگری ماددە لێرەدا بۆ ماددەی تاریک داندراوە لە بەر ئەوە بارەستایەکی ھەیە و بونی ھەیە و کاریگەریەکی ھەیە. پێشگری " تاریکی " لێرەدا داندراوە بۆ ماددەی تاریک لەبەر ئەوە ماددەی تاریک نابیندرێت، نەک بریتی بێت لە ماددەی تاریکی شەوانە، بە مانایەکی تر بریتیە لە ماددەیەکی نادیار.