یاسای پاراستنی وزە
یاسای پاراستنی وزە (بە ئینگلیزی: Conservation of energy) # یاسای پاراستنی وزە
یاسای پاراستنی وزە یەکێکە لە گرنگترین یاسا بنەڕەتییەکانی فیزیک کە دەڵێت لە سیستەمێکی داخراودا، کۆی وزەی گشتی هەمیشە جێگیرە و ناگۆڕێت. واتە وزە نە لەناودەچێت و نە لە هیچەوە دروست دەبێت، بەڵکو تەنها دەتوانێت لە شێوەیەکەوە بگۆڕێت بۆ شێوەیەکی تر.
مێژووی دۆزینەوە
ئەم یاسایە بۆ یەکەم جار لە سەدەی حەڤدەهەم لەلایەن گۆتفرید ڤیلهێلم لایبنیتز و ڕینێ دیکارت ەوە پێشنیار کرا، بەڵام بە شێوەیەکی سنووردار. لە ساڵی ١٨٤٧دا، هێرمان فۆن هێڵمهۆڵتز بە شێوەیەکی گشتگیر سەلماندی کە یاساکە بۆ هەموو جۆرە وزەیەک ڕاستە.
ئەنیشتاین و شۆڕشی تێگەیشتن لە وزە
ئەلبێرت ئەنیشتاین لە ساڵی ١٩٠٥ شۆڕشێکی گەورەی لە تێگەیشتنی مرۆڤ بۆ وزە دروستکرد. لە ڕێگەی تیۆریی ڕێژەیی تایبەتییەوە، ئەنیشتاین سەلماندی کە:
• بارستە و وزە دوو ڕووی هەمان دراون • هەر بارستەیەک دەکرێت بگۆڕدرێت بۆ وزە و پێچەوانەکەشی ڕاستە • پەیوەندی نێوان بارستە و وزە بە هاوکێشەی بەناوبانگی E=mc² دەردەبڕدرێت • وزە و بارستە پارێزراون لە کۆی سیستەمەکەدا
کاریگەری دۆزینەوەکانی ئەنیشتاین
دۆزینەوەکانی ئەنیشتاین چەندین کاریگەری گرنگی هەبوو:
١. تێگەیشتن لە وزەی ناوەکی ٢. پەرەپێدانی تەکنەلۆژیای نوێ ٣. تێگەیشتنی قووڵتر لە پێکهاتەی گەردوون ٤. گەشەپێدانی سەرچاوە نوێیەکانی وزە
جۆرەکانی گۆڕانکاری وزە
یاسای پاراستنی وزە چەندین جۆر گۆڕانکاری وزە لەخۆدەگرێت:
- وزەی جووڵە بۆ وزەی پۆتێنشیاڵ
- وزەی کیمیایی بۆ وزەی گەرمی
- وزەی کارەبایی بۆ وزەی ڕووناکی
- وزەی ناوەکی بۆ وزەی گەرمی
- گۆڕینی بارستە بۆ وزە (بەپێی بیردۆز و تیۆرییەکەی ئەنیشتاین)
گرنگی لە زانستی مۆدێرندا
یاسای پاراستنی وزە ڕۆڵێکی سەرەکی هەیە لە:
١. فیزیای کلاسیکی ٢. فیزیای کوانتەم ٣. فیزیای ناوەکی ٤. کیمیا ٥. ئەندازیاری ٦. تەکنەلۆژیای وزە ٧. توێژینەوە گەردوونییەکان
کاریگەری لە ژیانی ڕۆژانەدا
ئەم یاسایە کاریگەری ڕاستەوخۆی هەیە لەسەر:
- بەکارهێنانی وزەی نوێبووەوە
- دیزاینی ئامێرە کارەباییەکان
- پاشەکەوتکردنی وزە
- چارەسەرکردنی کێشە ژینگەییەکان
- پەرەپێدانی تەکنەلۆژیای نوێ
بەکارهێنانە کردارییەکان ( پراکتیکییەکان )
یاسای پاراستنی وزە بنەمای زۆر تەکنەلۆژیای مۆدێرنە، وەک:
- وێستگەکانی بەرهەمهێنانی کارەبا
- وێستگە ناوەکییەکان
- سیستەمەکانی گواستنەوەی وزە
- ئامێرە هایبریدییەکان
- تەکنەلۆژیای پاشەکەوتکردنی وزە
- سیستەمەکانی وزەی خۆر
هاوکێشە بنەڕەتییەکان
یاساکە بە چەند هاوکێشەیەکی سەرەکی دەردەبڕدرێت:
- E₁ = E₂ (لە سیستەمی داخراودا)
- ΔE = 0 (گۆڕانی وزەی گشتی)
- E = mc² (هاوکێشەی ئەنیشتاین بۆ پەیوەندی نێوان بارستە و وزە)
- KE = ½mv² (وزەی جووڵە)
- PE = mgh ماتە وزەی کێشکردن
توێژینەوە هاوچەرخەکان
لە سەردەمی ئێستادا، توێژەران کار لەسەر:
- دۆزینەوەی سەرچاوەی نوێی وزە
- باشترکردنی کارایی گۆڕینی وزە
- تێگەیشتن لە ڕۆڵی وزەی تاریک لە گەردووندا
- پەرەپێدانی تەکنەلۆژیای پاشەکەوتکردنی وزە
گرنگی بۆ داهاتوو
تێگەیشتن لە یاسای پاراستنی وزە کلیلی چارەسەرکردنی کێشە گەورەکانی داهاتووە، وەک:
- دۆزینەوەی سەرچاوەی وزەی پاک
- باشترکردنی کارایی وزە
- کەمکردنەوەی پیسبوونی ژینگە
- پەرەپێدانی تەکنەلۆژیای نوێ
- گەشەپێدانی وزەی ناوەکی پاک [١] بۆ نمونە ماتە وزە دەتوانێ بگۆڕێ بۆ جوڵە وزە و گەرمی. ھەروەھا لە یاسا بەناوبانگەکەی ئەنیشتاین وزە و بارستایی دەتوانن ئاڵوگۆڕ ببن (E=m*c2).[٢]
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ^ Goldstein, Martin, and Inge F. , (1993). The Refrigerator and the Universe. Harvard Univ. Press. A gentle introduction.
- ^ https://fa.wikipedia.org/wiki/پایستگی_انرژی
ئەم فیزیک وتارە کۆلکەیەکە. دەتوانیت بە فراوانکردنی یارمەتیی ویکیپیدیا بدەیت. |
کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە یاسای پاراستنی وزە تێدایە. |