شاجیھان

شەهابەدین محمد شاجهان یان شاجهان ئەعزەم (لە دایکبووی ٥ی ژانویەی ١٥٩٢ - کۆچی دوایی ٢٢ی ژانویەی ١٦٦٦ ) کوڕەکەیە لە جەهانگیر و پێنجەمین ئیمپراتۆری شانشینی گورکانی هیندستان لە نێوان ساڵانی کۆچی. زایینی فەرمانڕەوایی بەشێکی زۆری کیشوەری هیندستانی کرد. وەک باپیرەی ئەکبەر شا زۆر حەزی لە فراوانکردنی ئیمپراتۆریەتەکەی بوو و لە سەردەمی خۆیدا بوو بە دەوڵەتێکی زۆر دەوڵەمەند و شایستە و مەزن و دواجار لە تەمەنی ٧٤ ساڵیدا کۆچی دوایی کرد و ئاورەنگزێب کوڕێکی دیکەمومتاز مەحاڵ شوێنی گرتەوە.

شای جیهان
پاشای ئیمپراتۆریەتی گۆڕکانی
ئیمپراتۆر شەهجەهان
پادشا ئیمپراتۆریەتی گورکان.
فەرمانڕەوایی	۱۶۲۸–۱۶۵۸
پێشوو	شەهریار میرزا و جەھانگیر شا.
جێگر	ئاورەنگزێب
ھاوسەر	کەندەهاری بەگممومتاز مەحاڵئەکبەر عەبادی بەگمئەز-نیسا بەگم
منداڵ(ەکان)	پراهیزارا بێگم جنارا بێگم دارا شێکۆوە شا شوجاع ڕۆشانارا بێگم ئاورەنگزێب موراد بەخش گۆهارارا بێگم
ناوی تەواو شەهابەدین محەممەد شەهجەهان گۆڕکانی
خانەدان	ئیمپراتۆریەتی گورکانییەکان.
باوک	جەھانگیر شا
دایک	بەلقیس ماکانی
لەدایکبوون	٥ی ژانویەی ١٥٩٢ لاھۆر، ئیمپراتۆریەتی گورخان.
مردن	٢٢ی ژانویەی ١٦٦٦ (٧٤ ساڵ) ئیمپراتۆریەتی گورکان، ئاگرا.
ناشتن	تاج مەحاڵ
ئایین	ئیسلام

دۆمینیون

کێشانی شازادە خوررام بە دراوی زێڕ لە نووسینی جەهانگیر شا، ناوی بەرهەمێکی مانۆهار داس، یەکێک لە هونەرمەندەکانی دەرباری گورکانییە، لە سەرەتای سەدەی ١٧.  ئەم کارە ئێستا لە مۆزەخانەی بەریتانیا هەڵگیراوە.

بەپێی چاپی نوێی کتێبی ڕۆڵی فارسی لەسەر بەردەکانی هیندستان، شەهابەدین محمد کوڕی جەهانگیر شا کە بە شازادە خوڕەم ناسرابوو، تەمەنی پانزە ساڵ بوو لەگەڵ ئەرجەمەند بەنۆ، کوڕی عاسیف خان و برازا نورجەهان، هاوسەرگیری کردووە. شازادە خوڕەم کە لە دوای کۆچی دوایی جەهانگیر لەلایەن دایکە زاوا کاریگەرەکەیەوە خۆشەویست نەبوو، تەنها بە هاوکاری ئاسیف خان، خەزووری، توانی ڕکابەرەکانی بەدەستبهێنێت و دەسەڵات بەدەستبهێنێت. دوای دانیشتنی لەسەر تەختی پاشایەتی بە "شا جیهان" ناسرا، هاوژینەکەی نازناوی "مومتاز مەحاڵ"ی لێنرا. بۆ ماوەی ٣١ ساڵ فەرمانڕەوای هیندستان بووە.

شاجهان وەک باپیری ئەکبەر شا، هونەر و تەلارسازی و شیعر و ئەدەبیاتی فارسی خۆشدەویست و لە سەردەمی حوکمڕانیدا وەک باپیری زۆر حەزی لە لێبوردەیی و لێبوردەیی ئایینی بوو، دادپەروەری بۆ خەڵک گەیاندە لوتکە و لە ماوەی سەردەمی خۆی، هیندستان بوو بە گەورەترین ئابووری لە جیهاندا.ئەو لە شانشینی چینگ چین فێری بووبوو. هیچ پاشایەک لە مێژووی هیندستاندا هێندەی شاجەهان بەرهەمی تەلارسازی و هونەری بەجێ نەهێشتووە، لەم ڕووەوە بەسە باس لە شاکاری تاج مەحاڵ و گۆڕی ئاسیفود داوڵا، قەڵای ئاگرا، قەڵای سووری دەهلی و شالیمار بکەین باخچەی لاهور کە بەناوبانگن لە جیهاندا. فەرمانێکی زۆر لێی ماون، هەموویان بە زمانی فارسییە، بەڵام فەرمانەکەی سەبارەت بە کشمیر کە لە مزگەوتی سریناگاردا لەسەر بەردێک هەڵکەنراوە، بە تایبەتی جێگای سەرنجە، چونکە یەکێکە لەو فەرمانگە کەمە کە تابلۆیەکی بەردی هەیە.

ئیمپراتۆر لە خۆشەویستیدا

وێنە مومتاز مەهال

چیرۆکی خۆشەویستی "شا جەهان" و "مومتاز مەحاڵ" زۆر بەناوبانگە. شەهجەهان و مومتەزمەحاڵ لە ساڵی ١٦١٢ هاوسەرگیریان کردووە و ١٨ ساڵ پێکەوە ژیاون و بەرهەمی ئەم هاوسەرگیرییە ١٤ منداڵ بووە کە حەوتیان لە ژیاندا ماون و گەورە بوون. باس لەوە کراوە کە شاجهان مومتاز مەحاڵی هاوسەری زۆر خۆشدەوێت و لە هەموو سەفەرەکانیدا، تەنانەت سەفەرەکانی جەنگیش لەگەڵ خۆیدا دەبرد. نزیکەی ساڵێک دوای کەوتنە سەر تەختی شاجەهان، لە یەکێک لەو گەشتە جەنگییانەدا، خانمە ئاغاکە کە دووگیان بوو، تووشی ئازار و ماندوێتییەکی زۆر بوو. شاجهان یەکسەر لێی نزیک بووەوە. مومتاز مەحاڵ پێش مردنی داوای لە مێردەکەی کردووە ژنێک بە دوای نەبات و گۆڕێکی بۆ دروست بکات تا هەتا هەتایە بژی. شا جیهان بە دڵ و گیان هەردوو وەسیەتنامەکەی جێبەجێ کرد. نووسراوە چڕی خۆشەویستی شاجەهان بۆ هاوسەرەکەی بەجۆرێک بووە کە دوای دوو ساڵ هەموو قژی سپی بووەتەوە.

تەلارسازێکی ئیمپراتۆر

ناو و نازناوەکانی جەهان شا

شەهادەتین و مانگی ئازەر

سکە ئەشرەفی هیندستان لە سەردەمی شاجەهان

تاج مەحاڵ کە شاجهان دروستی کردووە.

شاجهان زیاتر بەناوبانگە بە دروستکردنی گۆڕی بەناوبانگی تاج مەحاڵ " بینای مەڕمەڕیی خۆشەویستی"، کە بە یادی و وەسیەتنامەی مومتاز مەحاڵی هاوسەری دروستی کردووە. لەم بینایەدا کە بە یەکێک لە حەوت سەرسوڕهێنەرە نوێیەکان ناسراوە، کاریگەریی تەلارسازی ئیسلامی و بە تایبەتی تەلارسازی ئێرانی بە باشی دیارە و شێوازی هیندی کەمتر هەستی پێدەکرێت. هەرچەندە لە بینای ئەم بینایەدا بەرهەمی هونەرمەندانی ئێرانی وەک ئامانت خان شیرازی و محەمەد خان شیرازی دەبینرێت، و تەلارساز و هونەرمەندی جۆراوجۆری ئێرانی و هیندی و عوسمانییان بەکارهێناوە، بەڵام خودی شاجهان ڕۆڵی هەبووە لە دیزاین و تەلارسازی ئەم بینایە، سزا دراوە. مزگەوتی گەورەی دەلهی کە یەکێک بوو لە گەورەترین مزگەوتەکان جیهانی ئیسلامی لە سەردەمی خۆیدا و بۆ ماوەیەکی زۆر، هەروەها بە فەرمانی شاجەهان دروستکراوە. هەروەها بیناکانی قەڵای سوور لە دەلهی، بەشێکی زۆری قەڵای ئاگرا، مزگەوتی وەزیرخان لە لاهور، باخچەی سالیمار لە لاهور، بەشێک لە قەڵای لاهور، گۆڕستانی جەهانگیر باوکی، مزگەوتی شاجهان) لە تەهتێ پاکستان. لە سەردەمی ئەودا دروستکراون.

ئیمپراتۆری هونەر

دادگای شاجهان

شاهجەهان پیاوێکی هونەردۆست و هونەردۆست بوو، لە سەردەمی ئەویشدا جۆرەها پیشەسازی و هونەر لە هیندستان گەشەیان کرد و گەیشتنە کامڵبوون. لە سەردەمی ئەودا تێکەڵکردنی هونەری ئێرانی و هیندستان و تەکنیکە ئێرانییەکان لە هیندستان بووە جێی بایەخ و یەکێک لە دەرکەوتەکانی تێکەڵبوونی ئەم دوو شارستانییەتە لە تاج مەحاڵدا دەبینرێت، لە تازکیرەکاندا ئەم پاشای گۆرکانی لە نێو ئەو... خەتنووسان.ئەو ئەوەندە حەزی لە خۆشنووسییەکەی بوو کە دەڵێن: هەرکەسێک پارچەیەک لە خەتخەتی میر پێشکەشی شاجەهان بکات، ئەوا پۆستێک و پارەی "سەد" وەردەگرێت. وە تەنانەت دوای کوشتنی میر، بەشێک لە قوتابیەکانی بە ناوەکانی عبدالرشید دەیلمی، سید عەلی خان تەبریزی و عبدالباغی تەبریزی کۆچیان کرد بۆ دەرباری شاجەهان و نازناوی "گەوهەری قەڵەم"یان لێنرا " و "یاقوت قەلام" و هتد بەخشرا.پیشەسازی زەڕەنگەری و زەڕەنگەری لە سەردەمی شاجەهان گەیشتە بناغەی خۆی، کە تەختێکی شاهانەی چەسپاوی بە ناوی عەرشی تاووس (دەگمەن) و لە ئاهەنگی نۆروز لە ساڵی... ١٦٣٥ لەبیرت بێت١٠٤٤ی کۆچی لەسەر ئەو تەختە دانیشت. ئەم تەختە، کە شاکارێکی سەردەمی خۆیەتی و لەلایەن مێژوونووس و شاعیرانی بەناوبانگی ئەو سەردەمەوە و دواتریش لەلایەن نادر شا وەک ئا غەنیمەت بۆ ئێران هێنرا.شاجهان و مومتەزمەحاڵی هاوسەری هەردووکیان سەلیقەی ئەدەبییان هەبووە و بەهۆی ژینگەی شیعر و ئەدەب بەتایبەت فارسی کە لە دەربارەکەیدا هەبووە، چیرۆک و حیکایەت و خوێندنەوەی گونجاو و ئیمپرۆڤیزەیشن دەگێڕنەوە، کە کامڵبوونی تام و... کولتوری ئەم پاشا و شاژنە.دەگەیەنێت لە ئەنجامی چاندن و سەلیقەی هونەری شاجەهان، شاعیرانی دیاری ئێرانی کۆچیان کرد بۆ دەرباری هیندستان. لە نێویاندا سائیب تەبریزی هەیە، کە شیعرەکەی لە دەرباری شاجەهان ڕێزی لێگیرا و نزیک بوو، هەروەها ئۆدێکی لەسەر مێژووی دەسەڵاتی شاجەهان نووسیوە. هەروەها ئەبو تالیب کالیم حەمدانی یان کاشانی لە چاوی شاجەهان و دەربارەکەیدا پێگەیەکی بەرزی هەبوو. محەمەد قولی سەلیم تارانی لە سەردەمی ئەم پاشایەدا لە ئێرانەوە کۆچی کردووە بۆ هیندستان و لەگەڵ نەواب ئیسلامی خان سەرۆک وەزیرانی بەڕێز و ڕێزدار ژیاوە. قودسی مەشهەدی کە نازناوی پادشای شاجانی شاجانی هەبوو. دەرباری شاجهان زەمینەیەکی زۆر بەپیت بوو بۆ گەشەسەندنی زمان و ئەدەبی فارسی، لە سەردەمی ئەم شادا، تێکەڵاوبوون و گرێدانی هەردوو زمانی هیندی و فارسی کە لە لاهور لە سەدەی چوارەمدا دەستی پێکردبوو لە هیجری، لە سەدەی یازدەهەمدا گەیشتە کامڵی خۆی. زۆر چیرۆک سەبارەت بە خۆشەویستی نێوان پاشا و شاژن بە زمانی فارسی گێڕدراوەتەوە، لەوانە ئەوەی کە شاجهان جارێک ئەم بڕگەیەی وتووە:

ئاو لە هەواوە دێتە سەرت لە فرسنگ ها

وە شاژن مومتاز یەکسەر وەڵامی دایەوە:

سەرسامی شاجەهان بەر بەردەکان دەکەوێت

بەهەمان شێوە منداڵی شاجهان، شازادە محەمەد دارا شێکوێ و جیهان-ئارا بێگم و ڕۆشان-ئارا بێگم، کە لەژێر کاریگەری ژینگەی شیعر و ئەدەبیاتی فارسی... دەربارەکە، شاعیر و هونەرمەند و پەروەردەکاری هونەری بەڕێز بوون لە ژمارەی خەتنووسان کە لە دێ باسکراون هاتووە.

لابردنی تەخت و مردن

شاهجەهان و چوار کوڕەکەی، لەلایەن نیگارکێشی هۆڵەندی ویلم شلینکس، کۆتایی سەدەی ١٧.

شاجهان چوار کوڕی هەبوو بە ناوەکانی دارا شێکۆه، شا شۆجە]، موراد بەخش و ئاورەنگزێب. لە ساڵی ١٦٥٨ بە سەختی نەخۆش کەوت و پێشبڕکێیەکی خوێناوی لە نێوان منداڵەکانیدا بۆ وەرگرتنی تەختی پاشایەتی سەریهەڵدا. دەرەشکۆ، کوڕە گەورەکە، بە سروشتی خۆی بە جێنشینی باوک دادەنرا. بەڵام دوای ململانێی زۆر، ئاورەنگزێب بەسەر براکاندا کەوت و شاجەهانی کە چاکبووبووەوە، لە قەڵای ئاگرە گەمارۆ و زیندانی کرد و دواتر لەبری باوکی تەختی پاشایەتی گرتە دەست. ئاورەنگزێب کە براکانی سەرکەوت، کوشتیان و بە تەواوی نەریتی لێبوردەییی پێشێل کرد کە لەلایەن ئەکبەر شا دامەزرا و پێداگری لەسەر دامەزراندنی یاساکانی شەرعی کرد.

شاجهان لە مانگی یەکی ساڵی ١٦٦٦ دوای ٨ ساڵ زیندانی و نەخۆشی لە ماڵەوە کۆچی دوایی کرد، کە لەلایەن کچەکەی جەهانارا بێگمەوە شیری پێدەدرا؛  وە لە تەنیشت خانمە ڕێزدارەکە و لە تاج مەحاڵدا بە خاک سپێردرا.