خشتەی خولی

وێنەی خشتەی خولی ستاندارت

خشتەی خولگەیی ( بە ئینگلیزی: Periodic Table ) پێکدێت لە خشتەی ١١٨ توخمی کیمیایی زانراو کە بە شێوازێکی سەرنج ڕاکێش ڕیزکراون بە پێی گەردیلە ژمارە و خاسیەتەکانیانەوە. توخمەکان ڕیزکراون بە پێی بەرزبوونەوەی گەردیلە ژمارە (Atomic Number) کە پێکهاتووە لە ژمارەی پرۆتۆنەکانی ناو ناوکی گەردیلە.

مێژوو

پشێوییەک ناوەندی کیمیاگەرانی سەدەی نۆزدەیەمی گرتەوە ، بە تایبەتی ساڵی (١٨٦٠) کە (٦٠) توخمی کیمیایی هەمەجۆر دۆزرانەوە. دەبوو ئەو کیمیاگەرانە ڕەوشتی ئەو توخمانە فێرببن ، سەرەڕای ڕەوشتی ئەو ئاوێتانەی کە پێکیان دێنن کە ئەویش ئیشێکی ئاسان نەبوو ، ئەوە بوو کە لەو کاتەدا ڕێگایەکی ورد نەبوو ، کە بارستەی گەردیلەی توخمەکانی پێ دیاری بکرێت یان ژمارەی گەردیلەکانی توخمێکی دیاریکراوی کە ئاوێتەیەکی کیمیاییدا پێ بدۆزرێتەوە سەرەڕای ئەوەی کیمیاگەران بارستەی گەردیلەی جیاوازیان بۆ هەمان توخم بەکاردەهێنا ، چونکە ڕێگایەکی یەکگرتووی پێوان نەبوو بەکاربهێنرێ ، کە بووە هۆی ئەوەی پێکهاتنی جیاواز بۆ ئاوێتەکانی ئەو توخمانە پێشنیاز بکەن و لێک تێگەیشتنی ئەنجامەکانی یەکتر ببێتە کارێکی نزیکە نەشیاو.

لە ئەیلوولی (١٨٦٠)دا چەند کیمیاگەرێک لە کۆنگرەیەکی جیهانیدا لە کارلسرۆی ئەڵمانیا کۆبوونەوە بۆ یەکلایکردنەوەی دۆزی بارستەی گەردیلەیی و هەندێ بابەتی تر کەڕای جیاوازیان هەبوو دەربارەیان. ستانیسلا و کانیزارۆی کیمیاگەری ئیتاڵی ، ڕێگەیەکی قایلکەری بۆ دیاریکردنی بارستەی ڕێژەیی توخمەکان پێشنیاز کرد ، کە دوای ئەوە بە ناوی خۆیەوە ناونرا ( ڕێگەی کانیزارۆ ). ئەم ڕێگەیە وای لە کیمیاگەران کرد پشت بە سەنگێک ببەستن بۆ بەهای پێوانەیی بارستە گەردیلەییەکان و ڕێگایشی خۆش کردبوو توێژینەوە لە پەیوەندیی نێوان بارستە گەردیلەییەکان و ڕەوشتی توخمە کیمیاییەکانی تر.

زانای ڕووسی مەندەلیڤ

دیمیتری مەندەلیف

ھەستا بە ڕیز کردنی توخمە ئاشکرا بووەکان لە سەردەمی خۆیدا کە ژمارەیان (٦٣) توخم بوون بە نزیکی بە پێی زیادی کێشی گەردی ھەروەھا (atomic weights) تێبینی کرد دووبارە بونەوەی ڕەوشتی ھاوشێوە بۆ توخمە خولیەکان بە ڕێک و پێکی لە ھەمان ساڵدا مایر گەیشتە ئەڵمانیا لە ھەمان خشتەدا بە نزیکی .

خشتەی مەندەلیف

لە ڕاستیدا ئەم خشتەیە پەیوەندی بە ناوی مەندەلیڤەوە چونکە توانی دیاری بکات رەوشتی ھەندێ توخمەکان کە نەدۆزرابوەوە لەو سەردەمەدا وە تەنیا توانی رەوشتی توخمەکان دیاری بکات جەرمانیۆم پێس دۆزینەوەی ناوی نا بە شێوەی سیلیکۆن ، بەڵام دەربارەی کەم و کوڕی ئەم خشتەیە لێرەدا بە ڕاستی دوو کەم و کوری ھەیە :

1. یۆد و تیلیریۆم لە جێگای گونجاودا دانەنراون بە پێی زیادی کێشی گەرد‌یلەیی.
2. شوێنی گونجاو دیاری نەکراوە لە خشتەکە بۆ توخمەکان کە شوێنیکی شیاو بێت .

پێکهاتەی خشتەی خولی

کۆمەڵە →	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18
خول ↓
1	1 H																	2 He
2	3 Li	4 Be											5 B	6 C	7 N	8 O	9 F	10 Ne
3	11 Na	12 Mg											13 Al	14 Si	15 P	16 S	17 Cl	18 Ar
4	19 K	20 Ca	21 Sc	22 Ti	23 V	24 Cr	25 Mn	26 Fe	27 Co	28 Ni	29 Cu	30 Zn	31 Ga	32 Ge	33 As	34 Se	35 Br	36 Kr
5	37 Rb	38 Sr	39 Y	40 Zr	41 Nb	42 Mo	43 Tc	44 Ru	45 Rh	46 Pd	47 Ag	48 Cd	49 In	50 Sn	51 Sb	52 Te	53 I	54 Xe
6	55 Cs	56 Ba	*	72 Hf	73 Ta	74 W	75 Re	76 Os	77 Ir	78 Pt	79 Au	80 Hg	81 Tl	82 Pb	83 Bi	84 Po	85 At	86 Rn
7	87 Fr	88 Ra	**	104 Rf	105 Db	106 Sg	107 Bh	108 Hs	109 Mt	110 Ds	111 Rg	112 Cn	113 Uut	114 Uuq	115 Uup	116 Uuh	117 Uus	118 Uuo
لانتانایدەکان *			57 La	58 Ce	59 Pr	60 Nd	61 Pm	62 Sm	63 Eu	64 Gd	65 Tb	66 Dy	67 Ho	68 Er	69 Tm	70 Yb	71 Lu
ئەکتینایدەکان **			89 Ac	90 Th	91 Pa	92 U	93 Np	94 Pu	95 Am	96 Cm	97 Bk	98 Cf	99 Es	100 Fm	101 Md	102 No	103 Lr

کۆمەڵێک توخم لە خشتەی خولگەییدا کانزاکان نیمچە کانزاکان نا کانزاکان خاسیەتە کیمیاییە نەزانراوەکان کانزا ئەلکییەکان کانزا ئەلکاییە زەمیینیەکان کانزا گواستراوە ناوەکییەکان کانزا گواستراوەکان کانزای تر نا کانزاکانی تر هالۆجینەکان گازە خانەدانەکان ئەثینیدەکان ئەکتیندەکان
ڕەنگەکان گەردیلە ژمارە و باری ماددەکان لە باری پێوانەیی (سفر پلەی سەدی و ١ atm) پیشان دەدات: ڕەقەکان شلەکان گازەکان نەزانراو	سنووری بوونی توخم لە سروشتدا ڕووندەکاتەوە: سەرەتاییەکان سروشتیەکان دروست کراوەکان

سەرچاوە

• http://en.wikipedia.org
• Holt : Modern Chemistry