پەیماننامەی نەھێشتنی ھەموو جۆرەکانی جیاکاری بەرامبەر ئافرەتان

کەسک: ئەندامەکانی پەیماننامە،
کەسکی تۆخ: ئەو ئەندامانەی کە ڕۆڵیان لە بەدیھێنانی پەیماننامەکە نەبووە،
زەرد: پەیماننامەکەیان واژۆ کردووە بەڵام لە پەرلەماندا پەسەند نەکردووەتەوە،
سوور: وڵاتەکانی نائەندام

پەیماننامەی نەھێشتنی ھەموو جۆرەکانی جیاکاری بەرامبەر ئافرەتان - Convention on the Elimination of all Forms of Discrimination Against Women  - CEDAW) بریتییە لە ڕێکەوتنامەیەکی نێودەوڵەتی کە لە ساڵی ١٩٧٩ دا لەلایەن (ئەنجوومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان - United Nations General Assembly)ەوە پەسەندکراوە. پێگەی سەرۆکی ئەنجوومەنەکە لەلایەن (ھیلاری گبیدێما)ەوە بەڕێوەدەبرێت.

ئەم پەیماننامەیە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بە یاسای مافەکانی ئافرەت ناسراوە و لەلایەن ١٨٩ وڵاتەوە دانی پێدانراوە. ٢ وڵاتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و کۆماری پالاو ڕێکەوتنامەکەیان واژۆ کردووە بەڵام دانیان پێدانەناوە، و ٤ وڵاتی (ئێران، سوودان، سۆماڵیا و تۆنگا)ش بە ھیچ جۆرێک واژۆکەری پەیماننامەکە نیین.

زمانە فەرمییەکانی ئەنجوومەنەکە بریتییە لە ئینگلیزی، عەرەبی، فەڕەنسی، ڕووسی و ئیسپانی کە ھەر لێدوان و بڵاوکراوەیەک بە ھەر زمانێکیان بڵاوبکرێتەوە ئەوا یەکسەر وەردەگێردرێتەوە سەر ھەر چوار زمانەکەی دیکە. ئەگەر وتەبێژێکی ئەنجوومەنەکە نەتوانێت بە یەکێک لەو زمانە فەرمیانە بدوێت ئەوا وەرگێرێکی بە ئەزموونی بۆ دادەنرێت. ھەموو بڕیار و بەڵگەنامەیەکی فەرمی کە لەلایەن ئەنجوومەنەکەوە دەردەچێت بە ھەر چوار زمانەکە بەردەست دەبێت. یاسای ڕێکارەکانی سەرەتا کە لەلایەن ئەنجوومەنەکەوە پەیڕەو دەکرا زمانی عەرەبی لەخۆنەدەگرت وەک زمانێکی فەرمی بەڵام دواتر لە کۆبوونەوەی دووەمی ئەنجوومەنەکەدا یاساکە ھەموارکرایەوە بۆ زیادکردنی زمانی عەرەبی.

بەشە و بەندەکانی پەیماننامەکە

پەیماننامەکە لەڕووی بنیادەوە ھاوشێوەی (ڕێکەوتنامەی نەھێشتنی ھەموو جۆرەکانی جیاکاری نەژادیی - Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination )ە، لە ھەردوو لایەنی مەودای پابەندییەکان و ڕێکارەکانی چاودێری کردنی نێودەوڵەتییەوە.^[٤] پەیماننامەکە لە شەش بەش پێکھاتووە و ٣٠ بەند لەخۆدەگرێت.

بەشەکان

بەشی ١ (بەندی ١-٦) جەخت دەخاتە سەر جیاکاری نەکردن، جۆرە نموونەییەکانی ڕەگەزیی و بازرگانی کردن بە سێکسەوە.

بەشی ٢ (بەندی ٧-٩) ھەڵدەستێت بە دیاریکردنی مافەکانی ئافرەتان لە ناوەندە گشتییەکان و جەخت کردنە سەر ژیانی سیاسی، نوێنەرایەتی کردن و مافە نەتەوەییەکان.

بەشی ٣ (بەندی ١٠-١٤) ھەڵدەستێت بە باسکردنی مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانی ئافرەتان و بەتایبەتی جەخت خستنە سەر پەروەردە، ھەلی کار و تەندروستی. بەشی ٣ بە ھەمان شێوە چەند پارێزگارییەکی تایبەتی لەخۆدەگرێت بۆ ئافرەتانی ناوچە گوندنشینەکان و ئەو کێشانەی ڕووبەروویان دەبێتەوە.

بەشی ٤ (بەندی ١٥ و ١٦) ھەڵدەستێت بە دەستنیشانکردنی مافەکانی ئافرەتان بۆ یەکسانی لە ژیانی ھاوسەرگیری و خێزانی دا لەگەڵ مافی یەکسانی لەبەردەم یاسادا.

بەشی ٥ (بەندیی ١٧-٢٢) ھەڵدەستێت بە دامەزراندنی (ئەنجوومەنی نەھێشتنی جیاکاری - Committee on the Elimination of Discrimination) بەرامبەر بە ئافرەتان لەگەڵ ڕێکارەکانی ھەواڵدانی وڵاتانی ئەندام.

بەشی ٦ (بەندی ٢٣-٣٠) ھەڵدەستێت بە باسکردنی کاریگەرییەکانی پەیماننامەکە لەسەر ڕێکەوتنەکانی دیکە، پابەندێتی وڵاتانی ئەندام و بەڕێوبەردنی پەیماننامەکە.

بەندەکان

بەندی ژمارە ١: ھەڵدەستێت بە پێناسەکردنی جیاکاری دژی ئافرەتان.

بەندی ژمارە ٢: ھەڵدەستێت بە پابەندکردنی وڵاتانی ئەندام کە یەکسانی ڕەگەزیی تێکەڵ بە یاسا ناوخۆییەکانی وڵاتەکانیان بکەن و ھەموو ھەمووارە جیاکاریخوازەکان لاببەن و ھەمواری نوێ دەربکەن دەربارەی پارێزگاریکردن دژی ئەنجامدانی جیاکاری بەرامبەر بە ئافرەتان.^[٥] ھەروەھا وڵاتانی ئەندام دەبێت ھەستن بە دامەزراندنی و ناوەندە دادوەری و گشتییەکان بۆ دڵنیابوونەوە لە کاریگەریی پارێزگارییەکان و ھەموو ڕێگایەک بگرنە بەر بەمەبەستی نەھێشتن و بنبڕکردنی ھەموو جۆرەکانی جیاکارییە ئەنجامدراوەکانی بەرامبەر ئافرەتان لەلایەن تاکەکەس، ڕێکخراو و دامەزراوەکانەوە.

بەندی ژمارە ٣: داوا دەکات لە وڵاتانی ئەندام ھەستن بە دڵنیابوونەوە لە مافە سەرەکییەکانی مرۆڤ و ئازادییە بنچینەییەکانی ئافرەتان لەسەر بنەمای یەکسانێتی لەگەڵ پیاوان لە بوارە سیاسی، کۆمەڵایەتی، ئابووری و کلتوورییەکانەوە.

بەندی ژمارە ٤: تێبینی دەکات کە جێبەجێکردنی ڕێکاری تایبەت کە ئامانجاکەی خێراکردنی یەکسانی نێوان ژن و پیاوان بێت بە جیاکاری دانانرێت و ھەروەھا پارێزگاری و گرنگی تایبەت بۆ ئافرەتانی دووگیان و دایکان بە جیاکاری ڕەگەزیی دانانرێت.

بەندی ژمارەی ٥: پێویستە لەسەر وڵاتانی ئەندام کە ھەستن بە گرتنەبەری ڕێوشوێنەکان بۆ لەناوبردنی ئەو پێشدادوەری و دیاردە باوانەی بۆچوونی باڵادەستی و کەم ئاستی ڕەگەزەکانیان تێدا ھەیە. ھەروەھا داوا لە وڵاتانی ئەندام دەکات ھەستن بە ناساندنی بەرپرسیارێتییەکانی ژنان و پیاوان لە بەخێوکردن و پەروەردەکردنی منداڵەکانیان دا.

بەندی ژمارە ٦: وڵاتانی ئەندام پابەند دەکات کە ھەستن بە گرتنەباری ھەموو ڕێکارێک بە ڕێکارە یاساییەکانیشەوە بۆ نەھێشتن و بنبڕکردنی تەواوەتی بازرگانی کردن بە ئافرەتان و سوودلێ بینینیان لە بارزگانی لەش فرۆشی دا.

بەندی ژمارە ٧: ھەڵدەستێت بە دڵنیابوونەوە لە یەکسانی بەرامبەر ئافرەتان لە ژیانی سیاسی و گشتی دا و ھەروەھا تیشک خستنە سەر یەکسانی لە (دەنگدان، بەژداری کردن لە حکومەت و بەژداری کردن لە ڕێکخراوە ناحکومی و ئەو دامەزراوانەی پەیوەستدارن بە ژیانی گشتی  و سیاسییەوە لە وڵاتەکەدا.

بەندی ژمارە ٨: دووپاتی دەکاتەوە کە وڵاتانی ئەندام دڵنیادەبنەوە لە یەکسانی ئافرەتان لە دەرفتەکانی نوێنەرایەتی کردنی حکومەت لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و بەژداری کردنیان لە ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان دا.

بەندی ژمارە ٩: وڵاتانی ئەندام پابەند دەکات کە ھەستن بە پێدانی مافی گۆرین یان ھێشتنەوەی ناسنامە نەتەوەییەکانیان شان بە شانی پیاوان و ھەروەھا پێدانی مافی یەکسانی نەتەوەیی بە منداڵەکانیان.

بەندی ژمارە ١٠: دەرفەتی یەکسانی پەروەردە بۆ خوێندکارانی کچ بە پێویست دەزانێت و ھانی پەروەردەی ھاوبەش دەدات لەگەڵ دابینکردنی بەدەستگەیشتنی یەکسان بە دەرماڵە خوێندن و کەم کردنەوەی رێژەکانی وازھێنانی خوێندکارانی کچ لە خوێندن.

بەندی ژمارە ١١: دەستنیشانکردنی مافی کارکردنی ئافرەتان وەک مافێکی مرۆڤی نەگۆراو و چەسپاو. بەندەکە داوای (داھاتی یەکسان بۆ کاری یەکسان، مافی دەستەبەری کۆمەڵایەتی، مۆڵەتی بەمووچە و مۆڵەتی دایکایەتی) دەکات. دەرکردن یان دوورخستنەوە لەسەر بنەمای دایکایەتی، دووگیانی یان بارودۆخی ھاوسەرگیری بە ھەموو شێوەیەک قەدەغەکراو دەبێت.

بەندی ژمارە ١٢: دامەزراندنی پابەندی وڵاتانی ئەندام بۆ گرتنەبەری ھەموو ڕێوشوێنێکی گونجاو بۆ نەھێشتنی جیاکاری دژی ژنان لە بواری خزمەتگوزاری تەندروستی دا بۆ دڵنیابوونەوە لە توانای ئافرەتان لە بەدەستگەیشتنی خزمەتگوزارییە پزیشکییەکان و بەرنامەسازی خێزانی.

بەندی ژمارە ١٣: دڵنیادەبێتەوە لە یەکسانی بۆ ئافرەتان لە بوارەکانی ژیانی کۆمەڵایەتی و ئابووری و بەتایبەتی مافی سوودە خێزانییەکان، مافی وەرگرتنی قەرزی بانکی، قەرزی خانووبەرە و قەرزە داراییەکانی دیکە لەگەڵ مافی بەژداریکردن لە چالاکییە خۆش ئامێز، وەرزش و ھەموو لایەنەکانی ژیانی کلتووریی.

بەندی ژمارەی ١٤: دابینکردنی پارێزگاری بۆ حافرەتانی گوندنشین و کێشە تایبەتییەکانیان و دڵنیابوونەوە لە مافی ئافرەتان بۆ بەژداریکردن لە بەرنامەکانی گەشەپێدەرەکان.

بەندی ژمارە ١٥: وڵاتانی ئەندام پابەند دەکات دڵنیاببنەوە لە یەکسانی ئافرەتان بەرامبەر بە پیاوان لە بەردەم یاسا دا و ھەبوونی ناسنامە و قەبارەی یاسایی ھاوشێوەی پیاوان. ھەروەھا جەختکردنەوە لەسەر مافی جوڵان و گەشتکردنی مرۆڤەکان و ئازادیی ھەڵبژاردەی شوێنی ژیان و ماڵەکانیان.

بەندی ژمارە ١٦: ھەڵدەستێت بە قەدەغەکردنی ھەموو جۆرەکانی جیاکاری ئافرەتان لە بابەتەکانی پەیوەندیدارن بە ھاوسەرگیری و خێزانەوە. ئەم بەندە بەتایبەتی مافی یەکسان بۆ ژنان و پیاون دابین دەکات بۆ ھەڵبژاردنی ئازادانەی ھاوسەری ژیان و ئەنجامدانی ھاوسەرگیری. ھەروەھا (ماف و بەرپرسیارێتی یەکسان لە کاتی ھاوسەرگیری یان جیابوونەوە، ھەمان ماف و بەرپرسیارێتی وەک بەخێوکەر، ھەمان ماف و بەرپسیارێتی لە ھەڵبژاردنی ئازادانەی ژمارە و مەودای نێوان منداڵەکانیان، ھەمان مافی تاکەکەسی وەک ژن و مێرد، مافی ھەڵبژاردنی نازناوی خێزانی و پیشە لەگەڵ ھەمان ماف بۆ ھەردوو ھاوسەر لە لایەنی خاوەندارێتی، بەدەستھێنان، بەڕێوبردن، چێژبینین و فرۆشتنی موڵکی خێزانەکە.)

بەندی ژمارە ١٧-٢٤: ئەم بەندانە پێناسی پێکھاتە و ڕێکارەکانی ئەنجوومەنی (CEDAW) دەکەن وەک (بنیادی ڕیزبەندی، یاسا و رێساکانی ڕێکاری پەیوەندی نێوان CEDAW و یاسا دەوڵەتی و نێودەوڵەتییەکان).

بەندی ژمارە ٢٥-٣٠: ئەم بەندانە پێناسەی ڕێکارە گشتییەکانی بەرێوبردنی ڕێکەوتنامەکە دەکەن کە پەیوەنددیان بەسەر جێبەجێکردن، پەسەندکردن و ھەبوونی دوودڵییەوە ھەیە لەلایەن وڵاتانەوە.