شاپوور بەختیار

شاپوور بەختیار
Şapur Bəxtiyar 1978-ci ildə.
شاپور بختیار
لەدایکبوون	١٩١٤  ئەسفەھان
مەرگ	٦ی ئابی ١٩٩١  (بە تەمەنی ٧٧ ) Suresnes
گۆڕ	Montparnasse Cemetery
پەروەردە	Doktor Nauk in Political Science
زانکۆ	زانکۆی پاریس
پیشە	سیاسەتوان
حیزب	بەرەی نەتەوەییی ئێران، National Resistance Movement of Iran
واژوو
پلە	سەرۆک وەزیرانی ئێران

شاپوور بەختیار (بە فارسی: شاپور بختیار، گوێ بگرە ؛ ٢٦ی حوزەیرانی ١٩١٤ – ٦ی ئابی ١٩٩١) سیاسەتوانێکی ئێرانی بوو کە وەکوو کۆتا سەرۆک وەزیرانی ئێران لە حکوومەتی پەھلەوەیدا خزمەتی کرد. بەختیار لە نزیکی پاریس لەلایەن کەسانێکی سەر بە کۆماری ئیسلامی تیرۆر کرا.

ژیانی سەرەتایی

بەختیار لە ٢٦ی حوزەیرانی ١٩١٤ لە باشووری ڕۆژاوای ئێران لەدایکبووە، لە بنەماڵەیەکی خانەدانی ھۆزەکیی ئێرانیدا، کە بنەماڵەی سەرکردە باڵاکانی ھۆزی بەختیاریی بەھێزی ئەو کاتە بوون. باوکی، محەممەد ڕەزا خان (سەردار-فاتیح)، و دایکی، ناز-بەیگووم، ھەردووکیان لوڕ و بەختیاری بوون. باپیرە گەورەی بەختیار لە لای دایکییەوە، نەجەف-قولی خان سەمام ئەلسەڵتەنە، دوو جار وەک سەرۆک وەزیران دەستنیشان کرابوو، لە ساڵانی ١٩١٢ و ١٩١٨.

دایکی بەختیار کاتێک ئەو تەمەنی حەوت ساڵان بوو کۆچی دوایی کرد. باوکی لە ساڵی ١٩٣٤ لەلایەن ڕەزا شاوە لەسێدارە درا، لەکاتێکدا شاپوور لە پاریس دەیخوێند.

خوێندن

قوتابخانەی سەرەتایی لە شاری کورد تەواو کردووە و پاشان قۆناغی ناوەندی، سەرەتا لە ئەسفەھان و دواتر لە بەیرووت، کە بڕوانامەی دواناوەندی لە قوتابخانەیەکی فەرەنسی بەدەستھێناوە. بۆ ماوەی دوو ساڵ لە زانکۆی بەیرووت خوێندوویەتی. پاشان ئەو و ئامۆزاکەی، تەیموور بەختیار، بۆ خوێندنی باڵای زانکۆیی لە کۆلێژی یاسا چوونە پاریس. لەوێ، لە کۆلێژی زانستە سیاسییەکان خوێندوویەتی.

وەک دژبەرێکی سەرسەختی دەسەڵاتی تۆتالیتار، لە شەڕی ناوخۆی ئیسپانیادا چالاک بوو لە بەرەی کۆماری دووەمی ئیسپانیا دژی ناسیۆنالیستە فاشیستەکانی ژەنەراڵ فرانسیسکۆ فرانکۆ. لە ساڵی ١٩٤٠، خۆبەخشانە چووە ناو سوپای فەرەنسا - نەک لەشکری بیانیی فەرەنسی - و لە کەتیبەی ٣٠ی تۆپخانەی ئۆرلینز شەڕی کرد. بەختیار ١٨ مانگ خزمەتی سەربازیی کرد. لە کاتی ژیانی لە سانت-نیکۆلاس-دوو-پێلێم، لەگەڵ بەرخۆدانی فەرەنسیدا دژی داگیرکاریی ئەڵمانیا شەڕی کرد. لە ساڵی ١٩٤٥، بڕوانامەی دکتۆرای لە زانستە سیاسییەکاندا بەدەستھێنا، ھەروەھا بڕوانامەی لە یاسا لە فاکەڵتیی یاسای پاریس و فەلسەفە لە سۆربۆن وەرگرت.

کاروانی سیاسی

بەختیار لە ساڵی ١٩٤٦ گەڕایەوە ئێران و لە ساڵی ١٩٤٩ چووە ناو پارتی سۆسیال دیموکراتی ئێران و سەرکردایەتیی ڕێکخراوی گەنجانی دەکرد. لە ساڵی ١٩٥١ لەلایەن وەزارەتی کارەوە وەک بەڕێوەبەری بەشی کار لە پارێزگای ئەسفەھان دەستنیشان کرا. دواتر ھەمان پۆستی لە خوزستان وەرگرت، کە ناوەندی پیشەسازیی نەوت بوو. لە ساڵی ١٩٥١ محەممەد موسەددیق لە ئێران دەسەڵاتی گرتبووە دەست. لە سەردەمی سەرۆک وەزیرایەتیی ئەودا، بەختیار وەک جێگری وەزیری کار لە ساڵی ١٩٥٣ دەستنیشان کرا. دوای ئەوەی شا بە کودەتایەکی بەریتانی-ئەمریکی گەڕێنرایەوە سەر دەسەڵات، بەختیار وەک ڕەخنەگرێکی دەسەڵاتەکەی مایەوە.

لە ناوەڕاستی ساڵانی ١٩٥٠دا، تێوەگلا لە چالاکیی ژێرزەمینی دژی ڕژێمی شا، داوای دەکرد ھەڵبژاردنەکانی مەجلیسی ١٩٥٤ ئازاد و دادپەروەرانە بن و ھەوڵی زیندووکردنەوەی بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی دەدا. لە ساڵی ١٩٦٠، بەرەی نیشتمانیی دووەم پێکھێنرا. بەختیار ڕۆڵێکی گرنگی لە چالاکییەکانی ڕێکخراوە نوێیەکەدا گێڕا وەک سەرۆکی دەستەی چالاکوانانی خوێندکاری بەرە. ئەو و ھاوکارەکانی لەگەڵ زۆربەی دژبەرانی حکوومەت جیاواز بوون لەوەی کە زۆر میانڕەو بوون، چالاکییەکانیان تەنھا لە ناڕەزایەتیی ئاشتیانەدا قەتیس کردبوو و تەنھا داوای گەڕاندنەوەی مافە دیموکراسییەکانیان دەکرد لە چوارچێوەی پاشایەتیی دەستووریدا. شا ڕەتیکردەوە ھاوکاری بکات و بەرەکەی قەدەغە کرد و دیارترین لیبراڵەکانی زیندانی کرد. لە ساڵی ١٩٦٤ تا ١٩٧٧، ڕژێمی ئیمپراتۆری ڕێگەی بە ھیچ جۆرە چالاکییەکی ئۆپۆزسیۆن نەدا، تەنانەت لە لیبراڵە میانڕەوەکانی وەک بەختیاریش. لە ساڵانی دواتردا بەختیار چەندین جار زیندانی کرا، بە گشتی بۆ ماوەی شەش ساڵ، بەھۆی دژایەتیکردنی شاوە. ھەروەھا یەکێک بوو لە ئەندامە دیارەکانی ئەنجومەنی ناوەندیی بەرەی نیشتمانیی چوارەمی نایاسایی لە کۆتایییەکانی ساڵی ١٩٧٧دا، کاتێک گرووپەکە وەک یەکێتیی ھێزەکانی بەرەی نیشتمانی دووبارە پێکھێنرایەوە و بەختیار وەک سەرۆکی پارتی ئێران (گەورەترین گرووپ لە بەرەکەدا) دەستنیشان کرا.

لە کۆتایییەکانی ساڵی ١٩٧٨دا، کاتێک دەسەڵاتی شا بەرەو لەناوچوون دەچوو، بەختیار ھەڵبژێردرا بۆ یارمەتیدان لە پێکھێنانی حکوومەتێکی مەدەنی بۆ جێگرتنەوەی حکوومەتی سەربازیی ئەوکات. لەلایەن شاوە وەک سەرۆک وەزیران دەستنیشان کرا، وەک سازشێک بۆ دژبەرەکانی، بەتایبەتی لایەنگرانی ئایەتوڵڵا ڕووحوڵڵا خومەینی. ھەرچەندە ئەمە بووە ھۆی دەرکردنی لە بەرەی نیشتمانی، بەڵام پۆستەکەی قبووڵ کرد، چونکە ترسی لە شۆڕشێک ھەبوو کە کۆمۆنیستەکان و مەلاکان دەسەڵات بگرنە دەست، کە پێیوابوو ئێرانی وێران دەکرد.

لە ماوەی ٣٦ ڕۆژی سەرۆک وەزیرایەتییەکەیدا لە ئێران، بەختیار فەرمانی ئازادکردنی ھەموو زیندانییە سیاسییەکانی دەرکرد، سانسۆری سەر ڕۆژنامەکانی ھەڵگرت (کە کارمەندەکانیان تا ئەو کاتە مانگرتنیان کردبوو)، باری سەربازیی سووک کرد، فەرمانی ھەڵوەشاندنەوەی ساواک (پۆلیسی نھێنیی ڕژێم)ی دەرکرد و داوای لە ئۆپۆزسیۆن کرد کە سێ مانگی پێبدەن بۆ ئەنجامدانی ھەڵبژاردن بۆ ئەنجومەنی دامەزرێنەران کە چارەنووسی پاشایەتی و شێوازی داھاتووی حکوومەت بۆ ئێران دیاری بکات. سەرەڕای ھەنگاوە ئاشتەوایییەکانی، خومەینی ڕەتیکردەوە ھاوکاریی بەختیار بکات و سەرۆک وەزیرانی وەک خائینێک شەرمەزار کرد بۆ لایەنگیریکردنی شا، حکوومەتەکەشی بە «ناشەرعی» و «نایاسایی» ناوبرد و داوای ڕووخاندنی پاشایەتیی کرد. بەختیار بەوە تۆمەتبار کراوە کە لە ماوەی سەرۆک وەزیرایەتییەکەیدا ھەڵەی کردووە، وەک ڕێگەدان بە خومەینی بۆ گەڕانەوە بۆ ئێران. لە کۆتاییدا، نەیتوانی تەنانەت ھاوکارە پێشووەکانی خۆی لە بەرەی نیشتمانیشدا کۆبکاتەوە.

حکوومەتەکەی بە زۆرینەیەکی ڕەھا لەلایەن جەماوەرەوە ڕەتکرایەوە، جگە لە ژمارەیەکی زۆر کەمی لایەنگرانی وەفاداری شا و چەند کەسێکی کەمی توخمە دیموکراتیخوازە میانڕەوەکان. ئۆپۆزسیۆن ئامادەی سازش نەبوو. شا ناچار بوو لە مانگی یەکی ١٩٧٩دا وڵات بەجێبھێڵێت؛ بەختیار لە مانگی نیسانی ھەمان ساڵدا دیسان ئێرانی بەرەو فەرەنسا بەجێھێشت.

دوورخستنەوە بۆ فەڕەنسا و زنجیرە ھەوڵێکی تیرۆرکردن

کەمێک دوای شۆڕش، ئایەتوڵڵا سادق خەڵخاڵی، دادوەرێکی ئایینی و دواتر سەرۆکی دادگای شۆڕش، بە ڕۆژنامەنووسانی ڕاگەیاند کە سزای لەسێدارەدان بۆ ئەندامانی بنەماڵەی پەھلەوی و بەرپرسانی پێشووی شا، بە بەختیاریشەوە، دەرچووە.

لە تەممووزی ١٩٧٩دا، بەختیار لە پاریس دەرکەوت. لەوێ مافی پەنابەریی سیاسیی پێدرا. لە بنکەکەیەوە لە پاریس، سەرکردایەتیی بزووتنەوەی خۆڕاگریی نیشتمانیی ئێرانی دەکرد، کە لە ناوخۆی وڵاتەوە دژی کۆماری ئیسلامی دەجەنگا. لە نێوان ٩ و ١٠ی تەممووزی ١٩٨٠، بەختیار یارمەتیی ڕێکخستنی ھەوڵێکی کودەتای ناسراو بە پیلانی کودەتای نۆژەی دا، ئەمەش وای کرد کۆماری ئیسلامی سزای لەسێدارەدانی بەسەردا بسەپێنێت.

لە ١٨ی تەممووزی ١٩٨٠، لە ھەوڵێکی تیرۆرکردن لەلایەن گرووپێکی سێ کەسییەوە لە ماڵەکەیدا لە نویی-سوور-سێن، کە گەڕەکێکی پاریسە، ڕزگاری بوو، کە تێیدا پۆلیسێک و دراوسێیەک کوژران. تیمی تیرۆرکردنە پێنج کەسییەکە کە پەیوەندییان بە کۆماری ئیسلامیی تازە دامەزراوەوە ھەبوو، بە سەرکردایەتیی ئەنیس نەقاش، شۆڕشگێڕێکی لوبنانی، دەستگیر کران. سزای زیندانیی ھەتاھەتاییان بەسەردا سەپێنرا، بەڵام سەرۆکی فەرەنسا فرانسوا میتێران لە تەممووزی ١٩٩٠ لێیانی خۆشبوو. ئەوان ڕەوانەی تاران کرانەوە.

مردن

لە ٦ی ئابی ١٩٩١، بەختیار لەگەڵ سکرتێرەکەیدا، سرووش کەتێبە، لەلایەن سێ بکوژەوە لە ماڵەکەیدا لە گەڕەکی سوورێنسی پاریس کوژرا. ھەردووکیان بە چەقۆی چێشتخانە کوژران. تەرمەکانیان تا لایەنی کەم ٣٦ کاتژمێر دوای مردنیان نەدۆزرایەوە، سەرەڕای ئەوەی بەختیار پارێزگاریی قورسی پۆلیسی ھەبوو و بکوژەکانی بەڵگەنامەی ناسنامەیان لای پاسەوانی ماڵەکەی بەجێھێشتبوو.

دادگاییکردن

دووان لە بکوژەکان بۆ ئێران ھەڵاتن. سێیەمیان، عەلی وەکیلی ڕاد، لە سویسرا دەستگیر کرا، لەگەڵ ھاوکارێکی گومانلێکراودا، زەینەلعابدین سەرحەدی، کە خزمێکی دووری ھاشمی ڕەفسەنجانی، سەرۆکی ئەوکاتی ئێران، بوو. ھەردووکیان بۆ دادگاییکردن ڕادەستی فەرەنسا کرانەوە. وەکیلی ڕاد لە کانوونی یەکەمی ١٩٩٤دا سزای زیندانیی ھەتاھەتایی بەسەردا سەپێنرا، بەڵام سەرحەدی بێتاوان دەرچوو. ڕاد لە ١٩ی ئایاری ٢٠١٠دا، دوای ١٦ ساڵ لە سزاکەی، بە مەرج ئازاد کرا. لەلایەن بەرپرسانی کۆماری ئیسلامییەوە وەک پاڵەوان پێشوازیی لێکرا.

دوای ڕووداوەکان

ئازادکردنی وەکیلی ڕاد تەنھا دوو ڕۆژ دوای ئەوە ڕوویدا کە تاران کلۆتیلد ڕیس، خوێندکارێکی فەرەنسی کە لەلایەن ڕژێمی ئیسلامییەوە بە سیخوڕی تۆمەتبار کرابوو، ئازاد کرد. ھەردوو حکوومەتی فەرەنسی و ئێرانی نکوڵییان لەوە کرد کە دوو دۆسیەکە پەیوەندییان بەیەکەوە ھەبێت.

کاتژمێرێک دوای تیرۆرکردنی بەختیار، بارمتەیەکی بەریتانی لە لوبنان ئازاد کرا، کە وا دادەنرا لەلایەن حیزبوڵڵاوە گیرابوو، بەڵام بارمتەیەکی فەرەنسی گیرابوو. ھەرچەندە زۆرێک لە کۆمەڵگەی دوورخراوەی ئێران گومانیان لە ھاوکاریی فەرمیی فەرەنسا لە کوشتنی بەختیاردا ھەبوو، بەڵام ڕفاندنی دووەم گومان لەسەر ئەو بیردۆزانە دروست دەکات. وا دەرناکەوێت فەرەنسییەکان پشتیوانیی ئۆپەراسیۆنێک بکەن کە ڕفاندنی بارمتەیەکی تری فەرەنسی لە لوبنان لەخۆبگرێت، و ھیچ پەیوەندییەکی ئاشکرا لەنێوان دوو ڕووداوەکەدا نییە.

سەرچاوەکان

• بەشداربووانی ویکیپیدیا، «Shapour Bakhtiar»، ویکیپیدیای ئینگلیزی. سەردان لە ١٥ی حوزەیرانی ٢٠٢١.

بەستەرە دەرەکییەکان

بەشداربووانی ویکیپیدیا، «Shapour Bakhtiar»، ویکیپیدیای ئینگلیزی. سەردان لە ٧ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٥\١٦ی خەزەڵوەری ٢٧٢٥.