جگەرە
- دوکەڵی سەرەکی
- مادەی پاڵاوتنی
- چەسپەکان
- کونەکانی ھەواگۆڕکێ
- ڕەنگ
- چەسپ
- دوکەڵی لایەنی
- فلتەرکردن
- کاغەزی ئامۆژگاری
- تووتن و پێکھاتەکانی
- کاغەز
- خاڵی سووتانەوە و خۆڵەمێش
جگەرە (بە ئینگلیزی: Cigarette) تووتنی پێچراو لە پەڕە کاغەزێکەوەیە کە ئاگر دەدرێ و دووکەڵەکەی دەکێشرێت. جگەرەکێشانی بەردەوام مرۆڤ ئاڵوودە دەکات، کە بەشێکی ئەم ئیعتیادە بەھۆی ماددەی نیکۆتینەوەیە. ھەروەھا کێشانی جگەرە مەترسیی تووشبوون بە نەخۆشیی دڵ و شێرپەنجە زیاتر دەکات.[١] جگەرەکێشان باوترین شێوازی خواردنەوەی جگەرەیە. زاراوەی جگەرە، وەک ئەوەی کە بە شێوەیەکی باو بەکاردێت، ئاماژەیە بۆ جگەرەی تووتن، بەڵام ھەندێک جار ئەم وشەیە بۆ ئاماژەکردن بە مادەی دیکە بەکاردەھێنرێت، وەک جگەرەی حەشیش یان جگەرەیەکی گیایی. جگەرە لە سیگار جیا دەکرێتەوە بەھۆی قەبارەی بەزۆری بچووکتر و بەکارھێنانی گەڵای پرۆسێس کراو و پێچانی کاغەز کە بە شێوەیەکی گشتی سپییە.[٢]
لە ساڵانی بیستەکانی سەدەی ڕابردووەوە زانایان و پزیشکان توانیویانە جگەرەکێشان بە نەخۆشییەکانی کۆئەندامی ھەناسەوە ببەستنەوە. توێژەران کاریگەرییە نەرێنییەکانی جگەرەکێشانیان لەسەر تەندروستی وەک شێرپەنجە، نەخۆشی درێژخایەنی ڕێگری سییەکان (COPD)، نەخۆشییەکانی دڵ و کێشە تەندروستییەکانی دیکەی پەیوەست بە نزیکەی ھەموو ئەندامەکانی جەستە دەستنیشانکردووە. نیکۆتین کە دەرمانی دەروونی چالاکە لە تووتندا، جگەرە زۆر ئالوودەت دەکات. نزیکەی نیوەی ئەو کەسانەی جگەرە دەکێشن بە نەخۆشیی پەیوەست بە تووتن دەمرن و بە تێکڕا ١٤ ساڵ تەمەنیان لەدەست دەدەن. ساڵانە جگەرەی تووتن زیاتر لە ٨ ملیۆن کەس لە جیھاندا دەکوژێت؛ لەگەڵ ١٫٢ ملیۆن کەس لەوانەی جگەرە ناکێشن لە ئەنجامی بەرکەوتنیان بە دووکەڵی دەستی دوو گیانیان لەدەستداوە. دووکەڵی دەستی دووی جگەرە زۆرێک لە ھەمان کێشەی تەندروستیی جگەرەکێشان بەدوای خۆیدا دەھێنێت، لەوانەش شێرپەنجە، ئەمەش بووەتە ھۆی ئەوەی یاسا و سیاسەتێک دەربچێت کە جگەرەکێشان لە زۆرێک لە شوێنی کار و شوێنە گشتییەکان قەدەغە بکات.[٣] دووکەڵی جگەرە زیاتر لە ٧ ھەزار پێکھاتەی کیمیایی تێدایە، لەوانە ئارسنیک، فۆرماڵدەھید، ھایدرۆجین سیانید، سرکە، یەکەم ئۆکسیدی کاربۆن، ئەکرۆلین و ماددە ژەھراوییەکانی تر. زیاتر لە ٧٠ لەوانە شێرپەنجەیی دروست دەکەن. زۆربەی جگەرە مۆدێرنەکان فلتەر دەکرێن، ھەرچەندە ئەمە وا ناکات ئەو دووکەڵەی لێی ھەڵدەمژرێت کەمتر مادەی شێرپەنجەیی و ماددە کیمیایییە زیانبەخشەکانی تێدا بێت. ھەروەھا دەرکەوتووە کە بەکارھێنانی جگەرە لەلایەن ژنانی دووگیانەوە دەبێتە ھۆی کەموکوڕی لەدایکبوون، لەوانە کەم کێشی لەدایکبوون، نائاساییبوونی کۆرپەلە و لەدایکبوونی پێشوەختە. ڕێژەی جگەرەکێشان بەگشتی لە وڵاتانی پێشکەوتوودا دابەزیوە، بەڵام لە ھەندێک لە وڵاتانی تازەپێگەیشتودا بەردەوامە لە بەرزبوونەوە.[٤]
مێژوو
[دەستکاری]کێشانی جگەرە و تووتن سەرەتا لە ناو خەڵکە خۆماڵییەکەی ئەمریکادا باو بووە. دواتر کە کۆلۆنیالیستە ئەورووپییەکان گەشتنە ئەمریکا، لەوانەوە فێری جگەرەکێشان بوون و لە سەدەی شازدەی زایینیدا تووتنیان بردووە بۆ ئەورووپا.[٥][٦]
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ^ «کوردستان ٢٤: دەربارەی: تووتن و زیانەکانی جگەرە لە دوا ڕاپۆرتی WHO».
- ^ Goodman, Jordan Elliot (1993). تووتن لە مێژوودا: کولتوورەکانی وابەستەیی. New York: Routledge. p. 97. ISBN 978-0-415-04963-4.
- ^ «پاتێنت بۆ داهێنانەکان. کورتکراوەی تایبەتمەندییەکان». ٢٩ی کانوونی یەکەمی ١٨٧٠ – via Google Books.
- ^ Google Books Ngram Viewer for cigaret vs. cigarette in US and British corpora
- ^ «ڕۆژان: مێژووی جگەرە کێشان». لە ڕەسەنەکە لە ٣٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە.
- ^ Durant, W. and Durant, A. (1989). “The Story of Civilization: Age of Reason Begins,” World Library, Inc. , USA.
 | ئەم وتارە کۆلکەیەکە. دەتوانیت بە فراوانکردنی یارمەتیی ویکیپیدیا بدەیت. |
 |
کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە جگەرە تێدایە. |
