ئۆڕۆڕا

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
ئەڕۆڕای باکووری

ئەڕۆڕا (بە ئینگلیزی: Aurora) دیاردەیەکی سروشتی سەرسوڕهێنەرە کە لە جەمسەرەکانی زەویدا ڕوودەدات. ئۆڕۆڕا بە شێوەی هەور و تیشکی ڕەنگاوڕەنگ کە بەدرێژاییی ئاسمان سەمادەکەن دەردەکەوێت.[١] و دوو جۆری هەیە: ئەڕۆڕای باکووری (Aurora borealis) کە لە جەمسەری باکووری زەوی بەدیاردەکەوێت و ئەڕۆڕای باشووری (Aurora australis). ئەمەشیان لە جەمسەری باشووری زەویدا بەدیار دەکەوێت.

ئەڕۆڕا لەو کاتەدا دروست دەبێت کە ئەو تەنۆچکە بارگاوییانەی کە لە خۆر دەردەچن قەڵغانی موگناتیسی زەوی دەبڕن و خۆیان بە گەرد و گەردیلەی نێو بەرگەهەوای زەوی دەکێشن. کە ئەوەش دەبێتە هۆی دەرپەڕینی ژمارەیەکی ئێگجار زۆری فۆتۆن، کە بە هەموویان ئۆڕۆڕا پێکدەهێنن.[٢]

هۆکار[دەستکاری]

سەرچاوەی وزەی ئۆڕۆڕا خۆرە. خۆر بە بەردەوامی تەنۆچکەی بارگاوی (بەزۆری پڕۆتۆن و ئەلێکتڕۆن) دەوەشێنێت، کە بەرهەمی کارلێکە ناوکییەکانی نێو خۆرن. ئەو تەنۆچکانە بەناو بۆشاییی ئاسماندا گەشت دەکەن بەرەو زەوی بە خێرایی ٣٠٠ بۆ ١٠٠٠ کم/چرکە. و نزیکەی دوو یان سێ ڕۆژیان پێ دەچێت بۆ ئەوەی بگەنە زەوی.[١]

کاتێک ئەو تەنۆچکانە دەگەنە زەوی، بواری موگناتیسی زەوی، یان ماگنێتۆسفێر، هەوڵی گەڕاندنەوەی ئەو تەنۆچکانە دەدات و بەمەش تەنۆچکەکان بەرەو جەمسەرەکانی زەوی ئاڕاستە دەکرێن، وەک چۆن کاتێک ئاوی ڕووبار دەگاتە بەردێک و بە دەوری بەردەکە دا دەڕوات، و دەبنە هۆی گۆڕینی شێوەی باری موگناتیسی زەوی.[١][٣]

هەندێک جار ئەو تەنۆچکانە بە نێو ماگنێتۆسفێردا تێپەڕدەبن و خۆیان بە گەرد و گەردیلەکانی نێو بەشی سەرەوەی بەرگەهەوای زەوی دەکێشن. کە تەنۆچکەکان خۆیان بە گەردیلەکاندا دەکێشن (بە زۆری O, N, N2)، وزەکانیان دەگوازرێتەوە بۆ گەردیلەکان و بەمەش گەردیلەکان دەورووژێن و فۆتۆنێک دەردەدەن بۆ ئەوەی بگەنەوە باری جێگیری خۆیان.[١]

Pictures of the aurora australis
چەند وێنەیەکی ئۆڕۆڕای باشووری و باکووری، کە هەندێکیان ڕووناکی دەگمەنی سوور و شینیان تێدایە.

کاتێک تەنۆچکەکان بەر گەردی ئۆکسجین دەکەون، ڕەنگی سەوز و سوور دروست دەبن و کاتێکیش بەر نایترۆجین دەکەون ڕەنگی شین و مۆر و پەمەیی درووست دەبێت.[١][٢][٣] سەوز باوترین ڕەنگی ئۆڕۆڕایە، لە دوای ئەویش پەمەیی، تێکەڵەیەکی سەوز و سووری کاڵ، سوور، زەرد و شین دێن.[٣]

کات[١][دەستکاری]

لە هەندێک شوێنی زەوی ئۆڕۆڕا بەنزیکەیی هەموو ڕۆژێک دەتواندرێت ببیندرێت، بەڵام ئەو هۆکارانە ئەگەری بینینی ئۆڕۆڕا زیاد دەکەن:

دەم: لەبەر ئەوەی تینی ڕووناکی ئۆڕۆڕا نزمە، تەنیا لەشەودا دەتواندرێت ببیندرێت. و هەروەها جوانترین نمایشەکانیش هەر بە شەو بەدیار دەکەون. بۆیە باشترین دەم بۆ بینی ئۆڕۆڕا لە ١١ی شەو تا ٢ی دوای نیوە شەوە.

وەرز: لە نیوەگۆی باکووری زەوی، باشترین وەرز بۆ بینینی ئۆڕۆڕا وەرزی زستانە، لە هاوینان زۆربەی کات دونیا ڕووناکە، بۆیە زۆر بەکەمی ئۆڕۆڕا بەدیار دەکەوێت.

چالاکیی خۆر: چەند خۆر چالاکتر بێت، ئۆڕۆڕا زۆرتر دەبیندرێت لەسەر زەوی.

شوێن[دەستکاری]

ئۆڕۆڕا زۆرتر لە جەمسەرەکانی زەوی دروست دەبێت. ئەو ناوچەیەی ئۆڕۆڕای تێدا دروست دەبێت، پانییەکەی لە ١٠ بۆ ١٠٠٠ کم دەگۆڕێت. وە دوورییەکەشی دەگاتە ٣٠٠٠ کم لە جەمسەری موگناتیسیی زەوی. و ئۆڕۆڕا لە بەرزی نێوان ٩٥ بۆ ١٠٠٠ کم دروست دەبێت، ئەمەش لەبەر ئەوەی لە بەرزایی خوار ٩٥ کیلۆمەتر بەرگەهەوا ئەوەندە چڕە کە خۆپێکداکێشانەکان لە نێوان تەنۆچکە بارگاوییەکان و گەردیلەکانی بەرگەهەوان ئەوەندە زۆر دەبێت کە لە کۆتاییدا لە جووڵە دەوەستن. و لە بەرزایی زۆرتر لە ١٠٠٠ کیلۆمەتریش بەرگەهەوا زۆر تەنکە، بۆیە بەپێی پێویست بەریەککەوتن ڕوونادات.[١]

کە چالاکیی خۆر زیاد دەکات نەک تەنها ڕووناکیی ئۆڕۆڕا زیاد دەکات، بەڵکو ئۆڕۆڕا لە ناوچەیەکی فراوانتریش دروست دەبن. باشترین شوێنیش بۆ بینینی ئۆڕۆڕا ناوچەکانی باکووری کەنەدا، باکووری ڕووسیا، سکاندیناڤیا، و ئالاسکان.[١]

هەسارەکانی دیکە[دەستکاری]

جگە لە زەوی، چەند هەسارەیەکی دیکەش ئۆڕۆڕایان لەسەر دروست دەبێت. هەسارەی هورمز و کەیوان ئۆڕۆڕایان لەسەر بینراوە کە هی ئەوان زۆر بەهێزترە لەوەی زەوی. هەروەها نێپتۆن و ئورانوس و ڤینوس و مەریخیش ئۆڕۆڕایان لەسەر ڕوودەدات.[٤]

پەراوێزەکان[دەستکاری]

سەرچاوەکان[دەستکاری]

  1. ^ ئ ا ب پ ت ج چ ح "ئۆڕۆڕای باکووری" ١٨ی ئازاری ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.. ئینسایکڵۆپیدیای زەوی
  2. ^ ئ ا "چۆن ئۆڕۆڕای باکووری درووست دەبێت" ١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.. سایتی Aurora Hunter
  3. ^ ئ ا ب "ئۆڕۆڕای باکووری و باشووری". ٣ی حوزەیرانی ٢٠١٥ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. سایتی Boundless
  4. ^ پۆڕتاڵی ١٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. دەزگای بۆشاییناسیی ئەورووپی (ESA)