سیبیریا
سیبیریا ناوچەیەکی جوگرافی فراوانە، ھەموو باکووری ئاسیا پێکدەھێنێت، لە چیاکانی ئۆڕاڵ لە ڕۆژاوا تا ئۆقیانووسی ئارام لە ڕۆژھەڵات.[١] لە نیوەی کۆتایی سەدەی شازدەھەمەوە بەشێکە لە ڕووسیا، دوای ئەوەی ڕووسەکان زەوییەکانیان لە ڕۆژھەڵاتی چیای ئۆرال داگیرکرد. سیبیریا فراوانە و دانیشتووانێکی کەمی تێدایە، ڕووبەرەکەی زیاتر لە ١٣٫١ ملیۆن کیلۆمەتر چوارگۆشەیە (٥١٠٠ ھەزار میل چوارگۆشە)، بەڵام تەنیا یەک لەسەر پێنجی دانیشتووانی ڕووسیای تێدایە. نۆڤۆسیبیرسک و ئۆمسک گەورەترین شارەکانی ناوچەکەن.
بەھۆی ئەوەی سیبیریا ناوچەیەکی جوگرافی و مێژوویییە و قەوارەیەکی ڕامیاری نییە، تاکە پێناسەیەکی ورد بۆ سنوورە خاکییەکانی نییە. بە شێوەیەکی نەریتی، سیبیریا بەرەو ڕۆژھەڵات لە چیای ئۆراڵەوە تا زەریای ھێمن درێژ دەبێتەوە، و زۆربەی حەوزی ئاوەڕۆی زەریای جەمسەری باکوور دەگرێتەوە. ڕووباری یەنیسی سیبیریا بەسەر دوو بەشدا دابەش دەکات، ڕۆژاوایی و ڕۆژھەڵات. سیبیریا لە زەریای جەمسەری باکوورەوە بەرەو باشوور درێژ دەبێتەوە تا گردەکانی باکووری ناوەڕاستی کازاخستان و تا بەشەکانی باکووری مۆنگۆلیا و چین.[٢][٣][١] بەشی ناوەڕاستی سیبیریا (ناوچە ئابوورییەکانی ڕۆژاوا و ڕۆژھەڵاتی سیبیریا) بە بەشێکی ناوەکی ناوچەکە لە یەکێتیی سۆڤیەت دادەنرا. لە دەرەوەی ناوەکی سیبیریا، بەشی ڕۆژاوای سیبیریا ھەندێک خاکی ناوچەی ئۆرال لەخۆدەگرێت و بەشی ڕۆژھەڵاتی دوور لە مێژوودا بە ڕۆژھەڵاتی دووری ڕووسیا ناوزەد کراوە.[١]
سیبیریا بە پلەی یەکەم بە زستانە درێژ و سەختەکانی لە سەرانسەری جیھاندا ناسراوە، کە تێکڕای پلەی گەرمی لە مانگی یەکدا -٢٥ پلەی سەدییە.[٤] لە ڕووی جوگرافییەوە لە ئاسیا ھەڵکەوتووە؛ بەڵام بەھۆی ئەوەی کە داگیر کراوە و لە ڕووسیا جێگیر کراوە، لە ڕووی دابوونەریت و ڕامیارییەوە بەشێکە لە ئەورووپا.[٥] کاریگەرییە کولتوورییەکانی ئەورووپا، بە تایبەتی ڕووسی، لە سەرانسەری ناوچەکەدا زاڵن، بەھۆی ئەوەی لە سەدەی ١٦ەوە کۆچی ڕووسی لە ئەورووپاوە ھەبووە، کە کۆمەڵەی ژێر نەتەوەیی ڕووسی سیبیریای پێکھێناوە.[٥] زیاتر لە ٨٥٪ی دانیشتووانی ناوچەکە بە ڕەچەڵەک ئەورووپین.[٦][٧]
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ^ ئ ا ب «Siberia». Encyclopædia Britannica Online. لە 2021-09-22 ھێنراوە.
- ^ Сибирь — Большая советская энциклопедия (The Great Soviet Encyclopedia, in Russian)
- ^ Сибирь- Словарь современных географических названий (in Russian)
- ^ «Arctic Oscillation and Polar Vortex Analysis and Forecasts». Atmospheric and Environmental Research, Verisk Analytics. لە ٢٠ی ئایاری ٢٠١٨ ھێنراوە.
- ^ ئ ا Haywood، A. J. (2010). Siberia: A Cultural History (بە ئینگلیزی). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-975418-2.
- ^ «ВПН-2010». Perepis-2010.ru (بە ڕووسی). لە ڕەسەنەکە لە ١٨ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣ی نیسانی ٢٠١٦ ھێنراوە.
- ^ «ВПН-2010». Gks.ru (بە ڕووسی). لە ڕەسەنەکە لە ٥ی حوزەیرانی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣ی نیسانی ٢٠١٦ ھێنراوە.
 |
کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە سیبیریا تێدایە. |
