میر (کتێب)

میر یان شالیار (بە ئیتالی: Il principe) کتێبی نیکۆلۆ مەکیاڤێلی بیرمەند و مێژوونووسی ئیتاڵییە. ئەو کتێبە لە ساڵی ١٥١٣ نووسراوە، بەڵام ١٥٣٢ ئەوجا بڵاو کرایەوە. لە «میر»دا نووسەر بە وردی خەتوخالی فەرمانڕەوایی دادەڕێژێت، شاڕێی ھەم سەرکەوتن و ھەم شکەستی فەرمانڕەوایەتی پیشان دەدات. لەم بوارەدا «میر» بە شرۆڤەکارییەوە دەربارەی ھێز و ھۆکاری ملکەچبوونی خەڵک بۆ دەسەڵات دەدوێ و بۆ دەسەڵاتیشی ڕوون دەکاتەوە چۆن ئەو ملکەچییەی گەل دابین بکەن.

مەکیاڤێللی لەم بەرھەمەدا پەنا دەباتە بەر نموونەی مێژووکرد، ھەم کۆن و ھەم ھاوچەرخ، بۆ نەخشاندنی تابلۆی میری نموونەیی: میر دەبێ دڕندە بێت بەڵام تەنھا ئەو کاتەی ھیچ چارەیەکی دیکەی نییە، بەڵام ھەرگیز نابێت میھرەبانی و بەخشەندەیی خۆی لەدەست بدات.^[١]

نموونەی مێژوویی

میر لە چاپتەری چوارەمدا، بەدەم ڕوون کردنەوەی ھونەری فەرمانڕەوایی، ئاماژە بە سێ نموونە دەکات دووانیان پەیوەندی بە دونیای کوردستانەوە ھەیە. سەردێڕی چاپتەری چوارەمی «میر» دەڵێ:^[٢]

«ھۆکار چییە وەڵاتی داریۆش، کە ئەسکەندەر داگیری کردبوو، پاش مردنی ئەسکەندەر، بەڕووی جێنشینەکانیدا ڕانەپەڕی؟».^[٣]

دوو جۆر فەرمانڕەوایی

لێرەدا مەکیاڤێللی بۆ شرۆڤەی ئەم دیاردەی نەبزاوتنی میللەتی داگیرکراو، دیدی خۆی بەم جۆرە ڕوون دەکاتەوە: بەگشتی دوو جۆر فەرمانڕەوایی ھەیە، جۆری یەکەم بریتییە لەوەی میر تاکڕەوانە فەرمانڕەوایی میللەتێکی ژێردەستە دەکات و بۆ جێبەجێکردنی ئەم ئەرکەش میر خۆی چەند وەزیر و فەرمانبەرێک دیاری دەکات.

داگیرکردنی وڵاتێک خاوەن فەرمانڕەوایی جۆری یەکەم، کارێکی سەختە چونکە گشت پێگەداری ئەو وەڵاتە کەسانی فەرمانبەرن و گوێڕایەڵی میرن؛ بەڵام پاش لەنێو بردنی ئەو میرە و داگیرکردنی وڵات، خۆسەپاندن و بەردەوامبوونی دەسەڵاتی نوێ ئاسانە، دیسان چونکە وڵات کەسی دیکەی تێدا نییە شکۆمەند و سەردار. جۆری دووەم، میر لە ڕێی چەند سەردارێکی شکۆمەندەوە فەرمانڕەوایی دەکات کە سەرچاوەی پێگەیان ناگەڕێتەوە بۆ خێری میر، بەڵکوو بۆ خودی خۆیان. ئەم سەردارانە خاوەن بنگە و پەیڕەوانی وەھان خۆڕسکانە سەردارەتیان لێ دەسەلمێنن.

جۆری دووەم داگیرکردنی ئاسانە چونکە سەردارانی جودا، خاوەنی بەرژەوەندی و خواستی جودان و دەکرێ دۆست و لایەنگیریان لە نێودا پەیدا بکەیت؛ بەڵام پاش داگیر کردن، خۆسەپاندن و بەردەوامبوون کارێکی سەختە، چونکە سەرداری خاوەن شکۆ، ھەڵوێست، ویست و خواستی خۆی ھەیە، چە ھاوکار بووبێت لە نەمانی دەسەڵاتی کۆندا، چە نەیار. بنەبڕ کردنی دەسەڵاتداری کۆنیش سوودی نییە، چونکە ھەر سەردارێک بۆ خۆی سەروەرە.

دارای ھەخامەنشی

بۆ باشتر ڕوون کردنەوەی ئەم بۆچوونە، مەکیاڤێللی دێت فەرمانڕەوایی «دارای ھەخامەنشی» دەکاتە سەرەباس. بە کوشتنی دارا، سەرلەبەری وڵات بۆ ئەسکەندەر و پاشان بۆ جێنشینانی ئەسکەندەر تەخت دەبێت. دارای ھەخامەنشی لە فەرمانڕەوایی خۆیدا کارێکی نەکردبوو میللەت لە داگیرکەری نوێ ڕاپەڕن، پێگەداری سەروەری تێدا نەھێشتبوو.

مەکیاڤێللی بەدەم شرۆڤەکارییەوە دەوڵەتی تورک - مەبەست دەوڵەتی عوسمانییە بەڵام مەکیاڤێللی ھەر بە تورک ناوی دەبات- دەکاتە نموونەیەک لە جۆری یەکەمی فەرمانڕەوایی، واتە خونکاری تاکڕەو و فەرمانبەری نۆکەر. بۆ جۆری دووەم - واتە فەرمانڕەوایی میر و دەستەی سەرداران - پەنا دەباتە بەر وڵاتی فەڕەنسای ئەو دەمە.

سوڵتانی عوسمانی

سوڵتانی عوسمانی وڵاتەکەی کردووەتە چەندین «سەنجەق» و ھەریەکەیانی داوەتە دەست فەرمانبەرێکی گوێڕایەڵ و خزمەتچیی خۆی. زاڵبوون بەسەر ئەمانەدا سەختە، چونکە گشتیان بە یەک فەرمان و یەک ئاڕاستە دەبزوێن؛ بەڵام پاش بنەبڕ کردنی بنەماڵەی سوڵتان، فەرمانبەری کۆیلە ویست و توانای ڕاپەڕینی نییە. گەر دەسەڵاتی کۆن ڕما، بە ئاسانی جڵەوی دەکێشرێت.

فەرمانڕەوایی فرانسە

وڵاتانی وەک فرانسە سازمانیان جودایە. بە ئاسانی دەگیرێن، چونکە سەرداری دەسەڵاتداری زۆرن، بەڵام پاش داگیرکردن دەسەڵات جێگیر نابێت چونکە ھەر یەک لەم سەردارانە داکۆکی لە ویست و بەرژەوەندیی خۆی دەکات. ڕاپەڕینی بەردەوامی فرانسە، ئیسپانیا و یۆنان بەرامبەر ڕۆمانییەکان دەگەڕێتەوە بۆ ھەموو ئەو میرنشینانەی لەو وڵاتانەدا ھەبوون.

وەرگێڕان بە کوردی

کتێبی میری مەکیاڤێللی دوو جار بە کوردیی سۆرانی وەرگێڕاوەتە و بە ناونیشانی خوارەوە چاپ و بڵاو کراوەتەوە:

میر، وەرگێڕان لە عەرەبییەوە حسێن عارف، لەگەڵ لێکۆڵێنەوەیەک لە کەمال مەزھەر ئەحمەد، بەغدا: چاپخانەی سەمیرامیس، ١٩٨٢.
شالیار، وەرگێڕان لە ئیتاڵییەوە جەمال زەندی، سنە: مادیار، ٢٠٢١.