حوسێن وەلیئۆغلو

حوسێن وەلیئۆغلو
لەدایکبوون	حوسێن دوورماز ١ی کانوونی دووەمی ١٩٥٢ باتمان، تورکیا
مەرگ	١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٠ (٤٨ ساڵ) بەیکۆز، ئەستەمبوڵ، تورکیا
ھۆکاری مەرگ	کوژران لەلایەن پۆلیسی تورکیاوە
حیزبوڵڵای کورد

حوسێن وەلیئۆغلو سەرکردەی حیزبوڵڵای کورد بوو، کە لە سەرەتای دەیەی ١٩٩٠ەوە سەرکردەی ئەو حیزبە ئیسلامییە کوردییە بوو. ئەو لە سەرەتای ساڵی ٢٠٠٠، بەیکۆزی ئەستەمبوڵ لەلایەن ھێزەکانی تورکیاوە کوژرا.

ژیانی

وەلیئۆغلو لە ١ی ژانویەی ١٩٥٢ لە گوندی خڕۆ لە ناحیەی کەرجۆس لە پارێزگای ئێڵح لە بنەماڵەیەکی کورد کورمانجیزمان، لە هۆزی حابەزبینی لەدایکبووە. لە دایک و باوکی عوسمان و فاتیمە دورماز وەک بچووکترینی ٥ منداڵ لەدایک بووە. دورمازی وەکو پاشناوی شەرعی خۆی نەدەبینی، بەڵکو وەکوو جێپەنجەی تورککردن لە سەردەمی یاسای پاشناوی تورکیادا سەیری دەکرد و لە ساڵی ١٩٧٨ بە شێوەیەکی یاسایی ناوی بنەماڵەی خۆی گۆڕی بۆ وەلیئۆغلو (بە واتای "کوڕی وەلی"). بنەماڵەکەی لە نێو کوردەکاندا بە "مەلا وەلی" ("ماڵی وەلی") ناسرابوون. وەلی باپیرەکەی بوو.

زیاتر ناسیۆنالیزمی گەورەتر بوو و تا لە توانایدا بوو دەستی کرد بە خوێندنەوەی مێژووی کورد. زانستی زۆری بەدەستهێناوە، بەتایبەتی لە بواری جوقرافیادا، وە بە ناسینی هەموو "شاخ، چەم، دارستان، جادە، گوند، و شوێنێکی مێژوویی" لە کوردستان و هەروەها هۆزە کوردەکان و شوێنی نیشتەجێبوونیان وەسف دەکرا. تەنانەت زمانەوانی کوردیی خوێندووە، زۆریشی لە زاراوە جۆراوجۆرەکانی کوردی و لە کوێ قسەی پێدەکرێت و مێژوویان دەزانی.

وەلیئۆغلو و عەبدوڵڵا ئۆجالان هاوپۆل بوون لە فاکەڵتی زانستە سیاسییەکانی زانکۆی ئەنقەرە. لە ساڵی ١٩٧٨ کە هێشتا خوێندکاری زانکۆ بوو، هاوسەرگیری کرد، و ٧ کوڕ و ٤ کچی بوو. لەو کاتەی وەلیئۆغلو لە زانکۆ بوو، لە ساڵی ١٩٧٨ پەیوەندی بە یەکێتی نەتەوەیی خوێندکارانی تورکیا (MTTB) کردووە، و لە ساڵی ١٩٨٠دا وازی لێهێنا. MTTB لە ساڵی 1946ەوە تا ساڵی 1960 ڕێکخراوێکی تورکپەروەر بوو، لە ماوەی شەستەکانی سەدەی ڕابردوودا ئیسلامی و تورکپەروەر بوو، لە ساڵی 1970 تا داخستنی دوای کودەتاکەی 1980 بە تەواوی ئیسلامی بوو.

وەلیئۆغلو بانگەشەی ئەوەی دەکرد کە جوداخوازی کورد مافێکی تەواوەتییە، نەک بزووتنەوەیەکی ناسیۆنالیستی ناڕەوا و بێ ئیستفزازی وەک ناسیۆنالیزمی تورکی یان عەرەبی. وێڕای پشتیوانی لە بزووتنەوە جوداخوازەکانی کورد لە هەر چوار وڵاتدا، بە شێوەیەکی سەرەکی سەرنجی لەسەر تورکیا بوو. بانگەشەی ئەوەشی کرد کە کورد پێویستی بە ناسیۆنالیستی هەیە و جوداخوازی لە پێشینەدا بێت، بەو پێیەی دوژمنانی کورد هەرگیز واز لە ناسیۆنالیزمی خۆیان ناهێنن، هەروەها بەردەوام دەبن لە ستەمکردن لە کورد. وەلیئۆغلو داوای کرد کورد ملکەچی تورک نەبێت و بە تورکی قسە نەکات و دڵسۆزی تورکیا نەبێت و باوەڕ بە هیچ قسەیەکی تورک نەکات. هەروەها بانگەشەی ئەوەی کرد کە دوژمنانی کورد موسڵمان بوون بە هەمان شێوە هۆکارێک نییە بۆ ئەوەی کورد تەسلیم بێت و دۆخەکەی قبوڵ بکات. هەروەها داوای کرد کوردستانی سەربەخۆ پەیوەندییەکی باش لەگەڵ دەوڵەتە موسڵمانەکان دابمەزرێنێت سەرەتا، ئینجا تیشک بخاتە سەر وڵاتانی ناموسڵمان.

لە سەردەمی سەرکردایەتیکردنی حزبوڵایدا، چەندین جار هەوڵی پێکهێنانی بەرەیەکی یەکگرتووی کورد لەگەڵ پەکەکە لە دژی تورکیا دابوو، هەرچەندە شکستی هێنابوو، زۆربەیان بەهۆی نەخوازیی پەکەکە و دژایەتی خۆیان بۆ حزبوڵا چونکە حزبوڵا ئیسلامیین. سەرەڕای ڕەتکردنەوەی شەڕی پەکەکە، دوای دووبارە هێرشەکانی پەکەکە دژی هەسەدە، ململانێکان دەستیپێکرد.ڕقی لە دوژمنایەتی نێوان پارتی و هەسەدە بوو، هەوڵی زۆری دا بۆ کۆتایی هێنان بەو ململانێیە، وەک فەرمانی بە حزبوڵڵا کرد کە تەنها بۆ خۆپاراستن شەڕی پەکەکە بکات و دوای هێرشەکانی پەکەکە بە دوای تۆڵەسەندنەوە نەگەڕێتەوە. ئیدیعای کرد کە ئەو ململانێیە تەنیا سوودی بۆ تورکیا هەبووە و دەبوو لێی دوور بخرێتەوە.بە وتەی بریکارێکی خانەنشینکراوی جیتەم، تورکیا پێشنیاری هاوکاریکردنی هەسەدە لە دژی پەکەکە کردبوو، هەرچەندە وەلیئۆغلو ڕەتیکردەوە و ڕق و کینەی خۆی بۆ تورکیا و گەشبینی خۆی بۆ ئاشتی نێوان هەسەدە و پەکەکە دووپاتکردەوە.شەڕ و پێکدادانەکانی نێوان هەسەدە و پەکەکە لە ساڵی ١٩٩٥ کۆتایی هات، هەرچەندە تا ساڵی ١٩٩٨ ئاگربەستی فەرمی نەبوو.

وەلیئۆغلو دوای دەستگیرکردنی عەبدوڵڵا ئۆجالان داواکراوترین کەس بوو لە تورکیا. وەلیئۆغلو ناسیۆنالیستی نەتەوەیی کورد بوو و بەدوای دەوڵەتێکی سەربەخۆی کوردیدا دەگەڕا، ئۆجالان دژایەتی ناسیۆنالیزمی دەکرد و بانگەشە بۆ کۆنفەدیرالیزمی دیمۆکراتیک (ئاپۆیزم)، فرەکولتووری، ئینتەرناسیۆنالیزم دەکرد و بەدوای ئۆتۆنۆمی لە چوارچێوەی تورکیادا دەگەڕا. هۆکاری سەرەکی ململانێی نێوان وەلیئۆغلو و ئۆجالان، ناکۆکی بوو لەسەر ئەوەی کێ سەرۆکی بزووتنەوەی کوردە لە تورکیا. وەلیئۆغلو و ئۆجالان دەستیان بە ئاشتبوونەوە کرد و لە نزیک کۆتایی ژیانی پیشەیی هەردووکیان، پەیوەندییەکی باشیان لەگەڵ یەکتردا هەبوو.

وەلیئۆغلو لە ساڵی ١٩٨٧ حزبوڵای کوردی دامەزراند و بە ئامانجی پێکهێنانی کوردستان وەک وڵاتێکی سەربەخۆ بەرەو پێشەوە دەچوو. وەلیئۆغلو جەختی لە گرنگی قسەکردن بە زمانی کوردی بۆ شوێنکەوتووانی خۆی کردەوە، هەروەها ئاماژەی بە ناوچەکەیان کرد بە "باکوری کوردستان" لە جیاتی "باشووری ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ". وەلیئۆغلو لە ژیانی ڕۆژانەیدا بە کوردی کرمانجی قسەی دەکرد، تەنانەت کاتێک هەڤاڵەکانی بە تورکی قسەیان لەگەڵ دەکرد، بە کوردی وەڵامی دەدایەوە. وەلیئۆغلو لە گەیشتن بە ئامانجەکانیدا زۆر توندڕەو بوو، تەنانەت وەک ڕێگەیەک بۆ پەروەردەکردنی نەوەیەکی تەواو کوردی زمان، قسەکردن بە تورکی بۆ ژنان قەدەغە کرد.

وەلیئۆغلو بە زۆر زیرەک ناسرابوو. سەرەڕای ئەوەی زۆرترین داواکراوی تورکیا بوو، بەڵام سەرکەوتووانە خۆی لە دەسەڵاتداران دەدزێتەوە و هەرگیز لەکاتی گەشتکردن بۆ وڵاتانی دیکە نەگیرا.

هەروەها وەلیئۆغلو زۆرجار سەفەری ئێرانی دەکرد. وەلیئۆغلو و ئێران لە ساڵی 1996 پەیوەندییەکانیان پچڕاند، کاتێک لەگەڵ عەلی خامنەیی لەسەر ئایین کەوتە مشتومڕەوە. وەلیئۆغلو بانگەشەی ئەوەی کرد کە خامنەیی زۆر پێداگری لەسەر ئەوە دەکرد کە بتوانێت ببێتە شیعی، کە وەلیئۆغلو ڕەتیکردەوە و دووپاتیکردەوە کە شافعییە. وەلیئۆغلو خۆی لە تائیفەگەری لە نێوان سوننە و شیعە بەدوور گرت و وت "ئێمە شیعەکان وەک موسڵمان و براکان دەناسین".

لە ساڵی 1998 وەلیئۆغلو سەفەری باشوور کرد و مەشقی سەربازی و سیاسی لە لایەن مامۆستا عوسمان سەرۆکی بزووتنەوەی ئیسلامی کوردستان وەرگرت. هەروەها وەلیئۆغلو لەگەڵ 300 چەکداری حیزبوڵڵای بۆ مەشق و ڕاهێنان لە لایەن ئەدهەم بارزانی گەیشتە شاری سۆران.

لە ١٧ی ژانویەی ٢٠٠٠، وەلیئۆغلو لە دەوروبەری کاتژمێر ١:٣٠ بەیانی لە خەو هەڵسا بۆ دوعاکردن، و بە ئاگا مایەوە. ئەندامانی دیکەی پلە باڵاکانی حیزبوڵڵا لەو ماڵەدا بوون. دوای ماوەیەکی کەم لە نوێژی عەسر، گوێیان لە لێدانی پۆلیسی تورکیا بوو لە دەرگاکە. وەلیئۆغلو بە هاوڕێکانی گوت تفەنگی کڵاشینکۆفەکانیان بگرن، ئەوانیش لە لای دەرگاکە ڕیز بوون و چاوەڕێی تەقەکردن لە پۆلیس بوون. وەلیئۆغلو لە پێشەوە بوو. کاتێک پۆلیس دەرگاکەیان شکاند، بە فیشەک پێشوازییان لێکرا و تەقەکردنەکە بەردەوام بوو تا وەلیئۆغلو و یەکێک لە هاوڕێکانی گیانیان لەدەستدا. دوای ئەوەی بینیان وەلیئۆغلو کوژراوە، پۆلیسەکە ڕۆیشت، پێش ئەوەی بەخێرایی بگەڕێتەوە و دوو ئەندامەکەی دیکەی هەسەدە دەستگیربکات. ئەدیب گوموش، دۆستێکی نزیکی وەلیئۆغلو، بانگەشەی ئەوە دەکات کە وەلیئۆغلو، پێش مردنی، زۆرجار دەیگوت "ئینشاڵڵا من لە دەستی دوژمن ساخ نابم". دکتۆرەکانی تورکیا ڕەتیانکردەوە تەرمەکەی ئامادەبکەن، بە جێهێڵراوی لە مۆرگەکەدا مایەوە، تاوەکو دوای 20 ڕۆژ بەخاک سپێردرا، کە تیایدا لە کاتی ناشتنیدا پێکدادان لەنێوان لایەنگرانی و پۆلیسی تورکیا ڕوویدا. وەلیئۆغلو لە ئێڵح بە خاک سپێردرا و زۆرجار گۆڕەکەی لەلایەن لایەنگرانییەوە سەردانی دەکرێت و لەوێ یادی دەکەنەوە و بە زمانی کوردی دروشم دەڵێنەوە. لایەنگرانی وەلیئۆغلو بە "شەهید ڕەهبەر" (بە کورمانجی بۆ "سەرۆکە شەهید") ناویان دەبرد.