جاڕنامەی بالفۆر
| جاڕنامەی بالفۆر | |
|---|---|
 | |
| کەسێکی دیار | لیۆنێل واڵتەر دی ڕۆتشیڵد، دەیڤید لۆید جۆرج |
| ناونراوە لەدوای | ئارسەر بالفۆر، ئارسەر بالفۆر |
| بابەتی سەرەکی | نیشتمانی گەلی جوولەکە |
| دانەر | ئارسەر بالفۆر، لیۆنێل واڵتەر دی ڕۆتشیڵد، لیۆ ئەمێری، ئەلفڕێد میلنەر |
| کاتی ڕوودان | ٢ی تشرینی دووەمی ١٩١٧ |
| دەبێتە ھۆکاری | ململانێی ئیسرائیل و فەلەستین |
| ھۆکاری بەشداربوو بۆ | ژێرفەرمانی بەریتانیی بۆ سەر فەلەستین، فەرمانڕەوایی بەریتانیا لەسەر فەلەستین، زایۆنیزم، ئیسرائیل |
| واژووکاران | ئارسەر بالفۆر |
جاڕنامەی بالفۆر بەیاننامەیەکی گشتی بوو کە حکوومەتی بەریتانیا لەکاتی جەنگی جیھانیی یەکەمدا بڵاویکردبووەوە و پشتگیری لە دامەزراندنی «وڵاتێکی نیشتمانیی بۆ گەلی جوولەکە» لە فەلەستین ڕاگەیاند، کە خاکێکی عوسمانی بوو و کەمینەیەکی جوولەکەی تێدابوو (نزیکەی ٣-٥٪ی کۆی دانیشتووان). دەقەکەی (وەرگێڕدراوە بۆ زمانی کوردی):
ئەم بەڵێنە لە نامەیەکدا لە بەرواری ٢ی تشرینی دووەمی ١٩١٧دا ھاتبوو، کە لەلایەن وەزیری دەرەوەی بەریتانیا ئارسەر بالفۆرەوە ئاراستەی لۆرد لیۆنێل دی ڕۆتشیڵد، یەکێک لە کەسایەتییە دیارەکانی کۆمەڵگەی جوولەکەکانی بەریتانیا کردبوو، بۆ گواستنەوەی بۆ فیدراسیۆنی زایۆنیست لە بەریتانیا و ئێرلەندا. دەقی بەڵێنەکە (یان بەیاننامەکە) لە ٩ی تشرینی دووەمی ١٩١٧ لە ڕۆژنامەکاندا بڵاوکرایەوە.
دوای ئەوەی شانشینی یەکگرتوو لە تشرینی دووەمی ساڵی ١٩١٤ شەڕی دژی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی ڕاگەیاند، دەستبەجێ کابینەی جەنگی بەریتانیا دەستی کرد بە بیرکردنەوە لە داھاتووی فەلەستین. تا کۆتایی ساڵی ١٩١٧، پێش جاڕنامەی بالفۆر، جەنگی جیھانی یەکەم گەیشتبووە بنبەست، چونکە دوو ھاوپەیمانەکەی بەریتانیا بە تەواوی بەشداری شەڕەکەیان نەکرد. ئەمریکا زیانێکی زۆری پێ نەگەیشت لەو شەڕە و ڕووسەکان لە ناوەڕاستی شۆڕشی ساڵی ١٩١٧دا بوون، چەقبەستوویی باشووری فەلەستین بەھۆی شەڕی بیری سەبع لە ٣١ی تشرینی یەکەمی ١٩١٧دا شکێندرا.[١]
ساڵانی (١٩٣٠–١٩٤٨)
[دەستکاری]لە نێوان ساڵانی ١٩٣٠ بۆ ١٩٤٨، فەلەستین شایەتی گۆڕانکاری گەورە بوو لەسەر ئاستی سیاسی و کۆمەڵایەتی لە ئەنجامی ململانێی نێوان عەرەب و جوولەکەکان، و کاریگەریی ژێرفەرمانیی بەریتانیا. ئەمانەی خوارەوە دیارترین ڕووداوەکانن کە لەم ماوەیەدا ڕوویانداوە:
یەکەم: ڕاپەڕینی گەورەی فەلەستین (١٩٣٦–١٩۳۹)
[دەستکاری]ھۆکارەکان: پەرەسەندنی کۆچی جوولەکەکان بۆ فەلەستین و زیادبوونی نیشتەجێبوونی جوولەکەکان لەژێر چاودێری ژێرفەرمانیی بەریتانیادا، ئەمەش نیگەرانییەکانی فەڵەستینییەکانی لێکەوتەوە. ھەروەھا تێکچوونی بارودۆخی ئابووری و سیاسی فەلەستینییەکان وای لێکردن داوای کۆتاییھێنان بە کۆچبەری جوولەکەکان و سەربەخۆیی فەلەستین بکەن.
شۆڕش بە زنجیرەیەک مانگرتن و ناڕەزایەتی فەلەستینییەکان دەستی پێکرد، پاشان پەرەی سەند و بوو بە بەرخۆدانی چەکداری لە دژی دەسەڵاتدارانی بەریتانیا و گرووپە چەکدارەکانی جوولەکە. شۆڕشەکە بە سەرکوتکردنی توندی ھێزەکانی بەریتانیا، و کوشتن و دەستگیرکردنی ھەزاران فەلەستینی کۆتایی ھات.
شۆڕش بووە ھۆی لاوازبوونی بزووتنەوەی نەتەوەیی فەلەستین بەھۆی ئەو زیانە زۆرانەی کە تووشی بوو، لە کاتێکدا جوولەکەکان سوودیان لە پشتیوانی بەریتانیا وەرگرت بۆ بەھێزکردنی پێگەی سیاسی و سەربازی خۆیان.
دووەم: لیژنەی شاھانەی بەریتانیا (لیژنەی پیل) ۱۹۳۷
[دەستکاری]دوای سەرھەڵدانی شۆڕشی فەلەستین، بەریتانیا لیژنەیەکی نارد بۆ لێکۆڵینەوە لە ھۆکارەکانی نائارامییەکان. لیژنەکە پێشنیازی دابەشکردنی فەلەستین دەکات بۆ دوو دەوڵەت، یەکێکیان جوولەکە و ئەوی دیکەیان بۆ عەرەب و قودس بخرێتە ژێر چاودێری نێونەتەوەییەوە. ئەم ڕاسپاردەیە لەلایەن عەرەبەکانەوە ڕەتکرایەوە، لەکاتێکدا بە ڕەخنەگرتن لەلایەن جوولەکەکانەوە وەرگیرا.
سێیەم: نووسراوی سپی ساڵی ١٩٣٩
[دەستکاری]دوای شکستی پلانی دابەشکردن کە لەلایەن لیژنەی پیلەوە پێشنیازکرابوو، بەریتانیا نووسراوی سپی دەرکرد، کە سەقفێکی بۆ کۆچی جوولەکەکان بۆ فەلەستین دانا (٧٥ ھەزار کۆچبەر لە ماوەی پێنج ساڵدا) و بەڵێنیدا لە ماوەی دە ساڵدا دەوڵەتی فەلەستینی دابمەزرێنێت. ئەم نووسراوە نە ئەو جوولەکانەی کە کۆچی بێسنووریان دەویست، نە ئەو عەرەبانەی کە ھەستیان دەکرد بەڵێنەکانی بۆ کۆتاییھێنان بە کۆچی جوولەکەکان جێبەجێ ناکات، ڕازی نەکرد.
چوارەم: جەنگی جیھانیی دووەم (١٩٣٩–١٩٤٥)
[دەستکاری]لە جەنگی جیھانیی دووەمدا گرووپە جوولەکەکان لە فەلەستین ھاوکاری بەریتانیایان کرد دژی نازیزم، عەرەبەکان لە نێوان لایەنگران و نەیارانی ھاوکاری لەگەڵ ھاوپەیمانان دابەش بوون. لە کۆتایی شەڕەکەدا پرسی فەلەستین بە زیادبوونی کۆچی نایاسایی جوولەکەکان بۆ فەلەستین و پەرەسەندنی چالاکیی گرووپە چەکدارەکانی زایۆنیستی ئاڵۆزتر بوو.
پێنجەم: دوای جەنگی جیھانی دووەم (١٩٤٥–١٩٤٨)
[دەستکاری]دوای کۆتایی ھاتنی جەنگی جیھانیی دووەم و سەرھەڵدانی ھۆلۆکۆست، فشارە نێونەتەوەیییەکان لەسەر بەریتانیا زیاتر بوو بۆ ئەوەی ڕێگە بە کۆچی جوولەکەکان بدات بۆ فەلەستین. لە ھەمان کاتدا توندی ململانێی نێوان عەرەب و جوولەکە توندتر بوو و چالاکیی چەکداریی میلیشیا زایۆنیستییەکانی وەک ھاگانا و ئیرگۆن پەرەی سەند.
١٩٤٧: نەتەوە یەکگرتووەکان بڕیارنامەی دابەشکردنی ژمارە ١٨١ی دەرکرد، کە پێشنیازی دابەشکردنی فەلەستین دەکات بۆ دوو دەوڵەت، یەکێکیان عەرەبی و ئەوی تر جوولەکە، لەگەڵ ئەوەی قودس خرایە ژێر ئیدارەی نێونەتەوەییەوە. عەرەبەکان ئەم بڕیارەیان ڕەتکردەوە، لە کاتێکدا بزووتنەوەی زایۆنی بەو بڕیارە ڕازی بوو.
شەشەم: جاڕنامەی دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل (١٩٤٨)
[دەستکاری]لە ١٤ی ئایاری ساڵی ١٩٤٨، پێش کۆتایی ھاتنی ئەرکی بەریتانیا لەسەر فەلەستین، دەیڤید بن گوریۆن دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیلی ڕاگەیاند. ئەمەش بووە ھۆی ھەڵگیرسانی یەکەمین جەنگی عەرەب و ئیسرائیل (جەنگی ١٩٤٨)، کە بە کۆنتڕۆڵکردنی زۆربەی ئەو زەوییە فەلەستینانەی ئیسرائیل کۆتایی ھات کە بەپێی بڕیاری دابەشکردن بۆ دەوڵەتی جوولەکە تەرخانکرابوون، ئەمە جگە لە بەشێک لەو زەویانەی کە بۆیان تەرخانکرابوون دەوڵەتی عەرەبی.
دیارترین ئەنجامەکان تا ساڵی ١٩٤٨
[دەستکاری]دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل: یەکێک لە دەرەنجامە ھەرە دیارەکانی ئەو قۆناغە، ڕاگەیاندنی دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل بوو لە ساڵی ١٩٤٨.
نەکبە: کۆچکردن و ئاوارەبوونی سەدان ھەزار فەلەستینی، کە بووە ھۆی سەرھەڵدانی قەیرانی پەنابەرانی فەلەستینی کە تا ئێستاش بوونی ھەیە.
کۆتایی ھاتنی ژێرفەرمانیی بەریتانیا: ژێرفەرمانیی بەریتانیا لەسەر فەلەستین لە ١٥ی ئایاری ١٩٤٨ کۆتایی ھات، بۆ ئەوەی جێگەی بگرێتەوە بە واقیعێکی نوێی ململانێی نێوان دەوڵەتە عەرەبییە سەرھەڵداوەکان و ئیسرائیل.
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- "التاريخ الفلسطيني الحديث" للمؤرخ رشيد الخالدي
- "تاريخ فلسطين الحديث" لـ إيلي خوري
- "الكتاب الأبيض لعام 1939" (White Paper)
- "قرار التقسيم 181" الصادر عن الأمم المتحدة عام 1947
- المكتبة الرقمية الفلسطينية
- "النكبة: فلسطين 1948 وبزوغ القضية الفلسطينية" لـ إلياس صنبر
 |
کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە جاڕنامەی بالفۆر تێدایە. |
