بۆشایی (فەلەکناسی)

دابەشبوونی ماددە لە بەشێکی سێگۆشەی گەردووندا، پێکهاتەکانی ڕیشاڵی شین نوێنەرایەتی ماددە دەکەن (لە بنەڕەتدا مادەی تاریک، ٧ هێندەی ڕێژەی مادەی بینراو)، ناوچە بەتاڵەکانی نێوانیان نوێنەرایەتی بۆشایی گەردوونی دەکەن (زۆرێکیان نزیکەی ٥٠٠ ملیۆن ساڵی ڕووناکی درێژن، بەتاڵ و بێ گەلەئەستێرە). وەسفکردنی ئەم دواییەی دابەشبوونی ماددە لە گەردووندا وەک ئیسفەنجێک وایە.

بۆشایی لە فەلەکناسیدا (بە ئینگلیزی: Voids) بۆشایی زەبەلاحن لە گەردووندا کە خاڵی بوون لە ماددە (واتە بە دەگمەن ئەستێرە یان گەلەئەستێرەیان تێدایە) و بە گەلەئەستێرە و گروپی گەلەئەستێرە دەورە دراون، ئەمە پێکهاتەی گشتی گەردوونە، کە گەلەئەستێرەکان و کۆڵەکانیان لە تۆڕێکی جاڵجاڵۆکەدا چڕبوونەتەوە، بەدەوری بۆشاییە زەبەلاحەکاندا دابەشبوون و بە تارەکانی گەلەئەستێرەکان بەیەکەوە بەستراونەتەوە، ئەم بۆشاییانە هەندێکجار بە کەف دەچوێنرێن.

دابەشبوونی ماددە لە گەردووندا بەپێی چاودێریکردنی واقیعی هاوشێوەی ئەنجامی حیساباتی ھاوشێوەکردنە کە بە کۆمپیوتەری گەورە ئەنجام دەدرێن بەو پێیەی لە تۆڕی جاڵجاڵۆکە دەچێت، کە لە تارەکانی پێکەوە گرێدراوی کۆی ماددە پێکدێت و لە نێوانیاندا بۆشایی زەبەلاح ھەن کە ھەندێکیان ھەیە تیرەکەی نزیکەی ٥٠٠ ساڵی ڕووناکی دەبێت، کە ژمارەیەکی کەمی گەلەئەستێرە یان ماددە تێیدا هەن.

ئەو بۆشاییانەی تا ئێستا بینراون، تێکڕای تیرەکانیان نزیکەی ١٠٠ ملیۆن ساڵی ڕووناکی یە. گەورەترین لەو بۆشاییانە ئەو بۆشاییەیە کە پێی دەوترێت "بۆشایی ڕووبار" کە دەکەوێتە ئاراستەی ئەستێرەبۆشایی ڕووبارەکە و لە ساڵی ٢٠٠٧ دۆزرایەوە، تیرەکەی نزیکەی هەزار ساڵی ڕووناکییە، واتە قەبارەکەی ١٠ هێندە گەورەترە لە چاو ئاساییەکانی تر بۆشاییەکان.

فەلەکناسەکان هەوڵدەدەن ئەم پێکهاتەی گەردوون ڕوون بکەنەوە، و چۆن داینامیکییەکەی دوای تەقینەوە گەورەکە ڕوویداوە و پەنا بۆ ھاوشێوەکردنی ئەمە دەبەن بە حیسابکردنی مۆدێلی تەنۆلکەکان و کێشکردن و شتی تر بە شێوەیەکی ھاوشێوەکردن بە کۆمپیوتەرە زەبەلاحەکان.

وا بیر دەکرێتەوە کە بۆشاییەکان بەهۆی لەرزینە دەنگییەکانی باریۆنەکانەوە لە تەقینەوە گەورەکەدا دروست بوون، داڕمانی بارستە و دواتر تەقینەوەی ماددە باریۆنییە پاڵەپەستۆکراوەکان. لە نایەکسانی بچووکی هەڵاوسانی کوانتەم لە گەردوونی سەرەتاییدا دەست پێدەکات، نایەکسانی تەنۆلکە سەرەتاییەکان بە تێپەڕبوونی کات بە شێوەیەکی بەرفراوان گەشەی کردووە. ناوچە چڕی بەرزەکان لە ژێر کاریگەری هێزی کێشکردندا خێراتر داڕما، لە کۆتاییدا پێکهاتەی بەرفراوانی هاوشێوەی کەف و ئیسفەنجیی یان "تۆڕی گەردوونی" بۆشایی و تاڵەکانی گەلەئەستێرەکان دروستکرد کە ئەمڕۆ دەیبینین. بۆشاییەکان لە ژینگە چڕی بەرزەکاندا بچووکترن لە بۆشاییەکانی ناو بۆشاییە چڕییە نزمەکانی گەردوون.

پێدەچێت بۆشاییەکان پەیوەندییان بەو پلەیە هەبێت کە لە پاشخانی مایکرۆوەیڤی گەردوونی (CMB)دا بینراوە بەهۆی کاریگەری ساکس-وۆڵفەوە. ناوچە فێنکەکان پەیوەندییان بە بۆشاییەکانەوە هەیە و ناوچە گەرمەکان پەیوەندییان بە تارەکانەوە هەیە بەهۆی گۆڕانی سووری کێشکردنەوە. بەو پێیەی کاریگەری ساکس وۆڵف تەنها کاتێک گرنگە کە گەردوون بە تیشک یان وزەی تاریک زاڵ بێت، بوونی بۆشاییەکان گرنگە لە پێشکەشکردنی بەڵگەی فیزیکی بۆ بوونی وزەی تاریک.

بەستەری دەرەکی

• بینینی پێکهاتە گەورەکانی نزیک