بۆ ناوەڕۆک بازبدە

ئامار

دەستکاریی گرێدانەکان
لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە

ئامار یان ئامارزانی (بە ئینگلیزی: Statistics) بە زانستی پلانداڕشتنی لێکۆڵینەوە و تاقیکردنەوەکان ھەژمار دەکرێت، کە لە ڕێگای کۆکردنەوەی پێدراوەکان (داتا)، دواتر ڕێکخستن، کورتکردن، پێشاندان، شیکردنەوە، لێکدانەوە، بەدیھێنانی ئەنجامەکان بە پشتبەستن بە دراوە کۆکراوەکان، بۆ ئەوەی باشترین بڕیار بدرێت لەسەر ئەو لێکۆلینەوە یان تاقیکردنەوەدا.[١]

ڕیشەناسی

[دەستکاری]

بە باوەڕی زمانەوانی کورد جەمال نەبەز، ئامار واتە ھەژمار. لە بنەڕەتدا ھامار و ھەمار و ھەژمار بووە. ھەژمار دوو پاژە: ھەژ + مار؛ ھەژ ھەرئەو ھش و ھۆشەیە. مار ژی دەچێتەوە سەر وشەی ئاڤێستاییی «مەر» کە بە واتای «شتێک لە بیری خۆدا ھێشتنەوە» دێتەوە. سەرنجی وشەکانی merken و merkbar لە زمانی ئەڵمانیاییدا بدە، کە یەکەمیان مانای سەردەرچوون لە شتێک و دووھەمیان مانای شتێک بەئاسانی لە بیردا بمێنێتەوە دەدا؛ ھەروەھاشە وشەی لاتینیی memoria کە مانای بیرەوەری دەدا.[٢]

مێژوو

[دەستکاری]

کۆنترین نووسینەکان دەربارەی ئەگەر و ئامار دەگەڕێتەوە بۆ زانایانی بیرکاری و زانایانی کریپتۆگرافی عەرەب، لە سەردەمی زێڕینی ئیسلامیدا لە نێوان سەدەی ھەشتەم و سێزدەھەم. خەلیل کوڕی ئەحمەدی فەراھیدی (٧١٧–٧٨٦) کتێبی «نامەکانی کریپتۆگرافی» نووسی، کە یەکەم بەکارھێنانی گۆڕین و تێکەڵکردنی تێدابوو، بۆ پێڕستکردنی ھەموو وشە عەرەبییە ئەگەرییەکان بە بزوێن و بێ بزوێن.[٣] کۆنترین کتێب دەربارەی ئامار، تێزی سەدەی نۆیەمی «دەربارەی شیکردنەوەی نامە کۆدکراوەکان»ە، کە لەلایەن زانای عەرەب ئەلکەندی (٨٠١–٨٧٣) نووسراوە. ئەلکندی لە کتێبەکەیدا وەسفێکی وردی چۆنییەتی بەکارھێنانی ئامار و شیکاریی فرێکوێنسی بۆ شیکردنەوەی نامە کۆدکراوەکان خستووەتەڕوو. ئەم دەقە بناغەکانی ئامار و شیکاریی کۆدی دانا.[٤][٥] ھەروەھا ئەلکندی یەکەم بەکارھێنانی ناسراوی بۆ دەرئەنجامگیریی ئاماری کرد، لەکاتێکدا ئەو و دیزاینەرانی تری کۆدی عەرەب، میتۆدە سەرەتایییەکانی ئاماریان بۆ شیکردنەوەی نامە کۆدکراوەکان پەرەپێدا. دواتر ئیبن عەلدان (١١٨٧–١٢٦٨) بەشدارییەکی گرنگی کرد، لە بەکارھێنانی قەبارەی نموونە لە شیکاریی فرێکوێنسیدا.[٦]

مێژووی کۆنترین نووسینە ئەورووپییەکان دەربارەی ئامار دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٦٦٣، لەگەڵ بڵاوکردنەوەی «تێبینییە سروشتی و سیاسییەکان لەسەر پسوڵەکانی مردن»ی جۆن گراونت.[٧] کارپێکردنە سەرەتایییەکانی بیرکردنەوەی ئاماری لە دەوری پێویستییەکانی دەوڵەتان بوو بۆ دانانی سیاسەتیان لەسەر بنەمای داتای دیمۆگرافی و ئابووری، و لێرەوە زانستی ئامار سەریھەڵدا. بواری پسپۆڕی ئامار لە سەرەتای سەدەی نۆزدەھەمدا فراوان بوو بۆ کۆکردنەوە و شیکردنەوەی داتا بە گشتی. ئەمڕۆ، ئامار بە شێوەیەکی بەرفراوان لە حکوومەت، بازرگانی، و زانستە سروشتی و کۆمەڵایەتییەکاندا بەکاردەھێنرێت.

بناغە بیرکارییەکانی ئاماری مۆدێرن لە سەدەی حەڤدەھەمدا لەگەڵ پەرەپێدانی تیۆریی ئەگەرەکان لەلایەن جیرۆلامۆ کاردانۆ، بلێز پاسکال و پییەر دی فێرما دانران. تیۆریی ئەگەری بیرکاری لە لێکۆڵینەوەی یارییەکانی بەختەوە سەریھەڵدا، ھەرچەندە چەمکی ئەگەر پێشتر لە یاسای سەدەکانی ناوەڕاستدا و لەلایەن فەیلەسووفانی وەک خوان کاراموێلەوە تاوتوێ کرابوو.[٨] ڕێگای کەمترین دووجاکان بۆ یەکەمجار لەلایەن ئادریان-ماری لۆژاندرەوە لە ساڵی ١٨٠٥دا وەسفکرا.

بواری ئاماری مۆدێرن لە کۆتایییەکانی سەدەی نۆزدەھەم و سەرەتای سەدەی بیستەمدا لە سێ قۆناغدا دەرکەوت.[٩] شەپۆلی یەکەم، لە سەرەتای سەدەکەدا، بە ڕابەرایەتی کارەکانی فرانسیس گالتۆن و کارڵ پیرسۆن بوو، کە ئاماریان گۆڕی بۆ سیستەمێکی بیرکاریی توندوتۆڵ کە لە شیکاری دا بەکاردەھێنرا، نەک تەنھا لە زانستدا، بەڵکو لە پیشەسازی و سیاسەتیشدا. بەشدارییەکانی گالتۆن بریتی بوون لە ناساندنی چەمکەکانی لادانی ستاندارد، پەیوەندی و شیکاریی پاشەکشە و جێبەجێکردنی ئەم میتۆدانە لە لێکۆڵینەوەی تایبەتمەندییە جۆراوجۆرەکانی مرۆڤدا وەک باڵا، کێش، درێژیی برژانگ و شتی تر.[١٠] پیرسۆن ھاوکۆلکەی پەیوەندیی پیرسۆنی پەرەپێدا، کە بە «ساتەوەختی بەرھەم» پێناسە دەکرێت،[١١] و ڕێگای ساتەوەختەکان بۆ گونجاندنی دابەشبوونەکان لەگەڵ نموونەکان و دابەشبوونی پیرسۆن، لەنێو شتی زۆری تردا.[١٢] گالتۆن و پیرسۆن «بایۆمێتریکا»یان وەک یەکەم گۆڤاری ئاماری بیرکاری و ئاماری بایۆلۆجی (کە ئەوکات پێی دەگوترا زانستی پێوانەی بایۆلۆجی) دامەزراند، و دووەمیان یەکەم بەشی ئاماری زانکۆیی لە جیھاندا لە کۆلێژی زانکۆی لەندەن دامەزراند.[١٣]

ڕۆناڵد فیشەر زاراوەی گریمانەی پووچەڵی داڕشت لە کاتی تاقیکردنەوەی چای خواردنەوەی خانمێکدا، کە «ھەرگیز نەسەلمێنراوە و نەسەلمێنراوە، بەڵام لەوانەیە لە کاتی تاقیکردنەوەدا بەدرۆبخرێتەوە».[١٤][١٥]

ویلیام سیلی گۆسێت شەپۆلی دووەمی لە دەیەی یەکەمی سەدەی بیستەمەوە دەستپێکرد، و گەیشتە لووتکە لە تێڕوانینەکانی ڕۆناڵد فیشەردا، کە کتێبی دەرسیی نووسی کە بڕیار بوو دیسپلینی ئەکادیمی لە زانکۆکانی جیھاندا پێناسە بکەن. گرنگترین بڵاوکراوەکانی فیشەر، توێژینەوە بنەڕەتییەکەی ساڵی ١٩١٨ بوو بە ناونیشانی «پەیوەندی نێوان خزمەکان لەسەر گریمانەی میراتی مەندەلی» (کە یەکەم کەس بوو زاراوەی ئاماری، «ھەمەجۆری» بەکاربھێنێت)، و کارە کلاسیکەکەی ساڵی ١٩٢٥، «ڕێگا ئامارییەکان بۆ کرێکارانی توێژینەوە»، و ساڵی ١٩٣٥ «دیزاینی تاقیکردنەوەکان»،[١٦][١٧][١٨] کە تێیدا دیزاینێکی توندوتۆڵی بۆ مۆدێلی تاقیکارییەکان پەرەپێدا. ئەو چەمکەکانی بەس بوون، ئاماری یارمەتیدەر، شیکاریی جیاکاریی ھێڵی و زانیاریی فیشەری داھێنا.[١٩] لە کتێبەکەیدا «تیۆریی بۆماوەیی ھەڵبژاردنی سروشتی» ساڵی ١٩٣٠، ئاماری لەسەر چەمکە بایۆلۆجییە جیاوازەکان وەک پرەنسیپی فیشەر[٢٠] (کە ئەنتۆنی ئێدوارد ناوی نا «لەوانەیە بەناوبانگترین بەڵگە لە بایۆلۆجیای پەرەسەندندا») و «ڕاکردنی فیشەری»[٢١][٢٢][٢٣][٢٤][٢٥][٢٦] کە چەمکێکە لە ھەڵبژاردنی سێکسیدا دەربارەی کاریگەریی کاردانەوەی ئەرێنیی ھەڵەشە کە لە پەرەسەندندا بوونی ھەیە، جێبەجێ کرد.

شەپۆلی کۆتایی، کە بە شێوەیەکی سەرەکی پاڵاوتن و فراوانکردنی پێشکەوتنەکانی پێشووی بەخۆیەوە بینی، لە کاری ھاوبەشی نێوان ئیگۆن پیرسۆن و جێرجی نێیمان لە سییەکانی سەدەی ڕابردوودا سەریھەڵدا. ئەوان چەمکەکانی ھەڵەی «جۆری دووەم»، ھێزی تاقیکردنەوە و ماوەی متمانەیان ناساند. جێرجی نێیمان لە ساڵی ١٩٣٤دا نیشانی دا کە نموونەوەرگرتنی ھەڕەمەکیی چین چین بە گشتی ڕێگایەکی باشترە بۆ خەمڵاندن لە نموونەوەرگرتنی مەبەستدار (پشک).[٢٧]

ئەمڕۆ، میتۆدە ئامارییەکان لە ھەموو ئەو بوارانەدا جێبەجێ دەکرێن کە بڕیاردان لەخۆدەگرن، بۆ ئەنجامدانی دەرئەنجامی ورد لە کۆمەڵەیەکی کۆکراوەی داتا و بۆ بڕیاردان لە ڕووبەڕووبوونەوەی نادڵنیاییدا لەسەر بنەمای میتۆدۆلۆژیای ئاماری. بەکارھێنانی کۆمپیوتەرە مۆدێرنەکان پرۆسە ژمێریارییە ئامارییەکانی لەسەر ئاستێکی بەرفراوان خێراتر کردووە، و ھەروەھا ڕێگەی داوە بە بەکارھێنانی میتۆدی نوێ کە ئەنجامدانیان بە دەست کردەیی نییە. ئامار ھێشتا بوارێکی توێژینەوەی چالاکە بۆ نموونە لەسەر کێشەی چۆنییەتی شیکردنەوەی داتا گەورەکان.[٢٨]

سەرچاوەکان

[دەستکاری]
  1. ↑ دڵشاد شاکر بۆتانی، ئامارزانی، کوردستان، چاپخانەی ڕۆکسانا، 2015
  2. ↑ جەمال نەبەز؛ وشەنامەی ئێتیمۆلۆژیای زمانی کوردی.
  3. ↑ Ibrahim A. Al-Kadi (April 1992), "The origins of cryptology: The Arab contributions", Cryptologia 16 (2): 97–126
  4. ↑ Broemeling, Lyle D. (1 November 2011). "An Account of Early Statistical Inference in Arab Cryptology". The American Statistician. 65 (4): 255–257.
  5. ↑ Singh, Simon (2000). The Code Book: The Science of Secrecy from Ancient Egypt to Quantum Cryptography. Anchor. ISBN 978-0-385-49532-5.
  6. ↑ Ibrahim A. Al-Kadi (April 1992), "The origins of cryptology: The Arab contributions", Cryptologia 16 (2): 97–126
  7. ↑ Willcox, Walter (1938) "The Founder of Statistics". Review of the International Statistical Institute 5(4):321–328.
  8. ↑ J. Franklin, The Science of Conjecture: Evidence and Probability Before Pascal, Johns Hopkins Univ Pr 2002
  9. ↑ Helen Mary Walker (1975). Studies in the history of statistical method. Arno Press. ISBN 978-0-405-06628-3.
  10. ↑ Galton, F. (1989). "Co-relations and their measurement, chiefly from anthropometric data". Proceedings of the Royal Society of London. 45: 135–145.
  11. ↑ Stigler, S. M. (1989). "Francis Galton's Account of the Invention of Correlation". Statistical Science. 4 (2): 73–79.
  12. ↑ The Uncrowned King of the Interest Rate Published by the Federal Reserve Bank of Minneapolis, June 2007
  13. ↑ "Karl Pearson (1857–1936)". Department of Statistical Science – University College London.
  14. ↑ Fisher, R. A. (1971). The Design of Experiments (9th ed.). Macmillan. ISBN 0-02-844690-9.
  15. ↑ OED quote: 1935 R. A. Fisher, Design of Experiments ii. 19, "We may speak of this hypothesis as the 'null hypothesis', and it should be noted that the null hypothesis is never proved or established, but is possibly disproved, in the course of experimentation."
  16. ↑ Box, Joan Fisher (1978). R. A. Fisher: The Life of a Scientist. New York: Wiley. ISBN 978-0-471-09300-8.
  17. ↑ Yates, F (1964). "Sir Ronald Aylmer Fisher. 1890-1962". Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society. 9: 91–120.
  18. ↑ Edwards, A. W. F. (2005). "R. A. Fisher, statistical methods for research workers, 1925". In Grattan-Guinness, I. (ed.). Landmark Writings in Western Mathematics 1640–1940. Elsevier. pp. 856–870. ISBN 978-0-444-50871-3.
  19. ↑ Agresti, Alan; David B. Hichcock (2005). "Bayesian Inference for Categorical Data Analysis". Statistical Methods & Applications. 14 (14): 298.
  20. ↑ Edwards, A.W.F. (1998). "Natural Selection and the Sex Ratio: Fisher's Sources". American Naturalist. 151 (6): 564–569.
  21. ↑ Fisher, R.A. (1915) The evolution of sexual preference. Eugenics Review (7) 184:192
  22. ↑ Fisher, R.A. (1930) The Genetical Theory of Natural Selection. ISBN 0-19-850440-3
  23. ↑ Edwards, A.W.F. (2000) Perspectives: Anecdotal, Historical and Critical Commentaries on Genetics. The Genetics Society of America (154) 1419:1426
  24. ↑ Andersson, M. (1994) Sexual selection. ISBN 0-691-00057-3
  25. ↑ Andersson, M. and Simmons, L.W. (2006) Sexual selection and mate choice. Trends, Ecology and Evolution (21) 296:302
  26. ↑ Gayon, J. (2010) Sexual selection: Another Darwinian process. Comptes Rendus Biologies (333) 134:144
  27. ↑ Neyman, J. (1934). "On the two different aspects of the representative method: The method of stratified sampling and the method of purposive selection". Journal of the Royal Statistical Society. 97 (4): 558–625.
  28. ↑ "Science in a Flood of Data". The Economist. 3 February 2010.

[١]

  1. ↑ ئامار. «راپۆرت لەسەر (ئامار)». ماڵپه‌ڕی خوێندگه (بە عەرەبی). لە ڕەسەنەکە لە ٢٠ی ئایاری ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=ئامار&oldid=1468026»