مەم و زین
 گۆڕی مەم و زین لە جزیرەی بۆتان، ٢٠٠٨. | |
| نووسەر | ئەحمەدی خانی |
|---|---|
| زمان | کوردی |
| چەشن | مێژوویی، ڕۆمانسی، تراژیدی |
ڕێکەوتی بڵاوبوونەوە | ١٦٩٢ |
| جۆری کتێب | چاپ (ھاردباک و پەیپەرباک) و کتێبی دەنگی |
مەم و زین چیرۆکی ئەوینداریی دڵتەزێنی کوڕێک بە ناوی مەم و کچێک بە ناوی زینە کە ئەحمەدی خانی شاعیری کورد[١][٢][٣] لە ساڵی ١٦٩٢ لەسەر بنەمای چیرۆکێکی ڕاستیدا بە شێوەزاری کورمانجی کردوویەتی بە مەسنەوییەکی بەنرخ و درێژ. خانی ڕووداوەکانی ناو داستانەکەی سەر لەنوو بەزیاتر لە (٢٥٥٠) دێر ھۆنراوە داڕشتەوە. مەم و زینی ئەحمەدی خانی یەکێک لە بەرھەمە گرینگەکانی وێژەی کلاسیکی زمانی کوردییە. یەکەم جار لە ١٩١٩ لە ئەستەمبوڵ چاپ کراوە. ھەژار شاعیر و نووسەری کورد، ھەر بە ھۆنراوە وەریگێڕاوەتەوە بۆ زاری موکریانی.[٤]
لە ئێستادا گۆڕ و مەزارگەی مەم و زین لە بۆتان بووەتە شوێنێکی دیاری گەشتیاری لەو شارە.[٥]
فیلم
[دەستکاری]ساڵی ١٩٩١ لە تورکیا فیلمێک لەم چیرۆکە دروست کرا کە دەرھێنەری Ümit Elçi بوو[٦] و بەھۆی قەدەغە بوونی بەکارھێنانی کوردی لەو سەردەمەدا بە زمانی تورکی دروست کرا. ئەم فیلمە بە نیشاندانی ئێوارەیەکی نەورۆزەوە دەست پێدەکات کە پیرەپیاوێکی کورد خەریکە چیرۆکی مەم و زین دەگێڕێتەوە بۆ لاوانی گوندەکە. پاشان فیلمەکە دەگەڕێتەوە بۆ کاتی ڕوودانی چیرۆکەکە. ئەم فیلمە لە دووەمین فێستیڤاڵی فیلمی کوردی لە لەندەن لە ساڵی ٢٠٠٢ بەشداریی کرد.[٧]
لە ساڵی ٢٠٠٢، لە کەناڵی کوردستان تیڤی زنجیرەی تەلەڤیزیۆنی مەمی ئالان پەخشکرا کە لە چیرۆکی مەم و زین وەرگیرابوو، زنجیرەکە لەلایەن ناسر حەسەن کاری دەرھێنانی بۆ کرا.[٨]
لە ساڵی ٢٠٢١ تیمی ئەنیمەیشن ھێڵی بەرھەمھێنانی فیلمی سێ ڕەھەندی مەم و زەین لەژێر دەرھێنانی: فەردین زارعی _ دەرھێنەری ھونەر: دەلیر مەلەکی _ بەڕێوەبەری بەرھەمھێنان: خێ بات کەریمی بە کەڵک وەرگرتن لە بەرزترین تەکنەلۆجیای جیھان لە شاری سنە (سانێ) دەخەنە بازاڕەوە. پایتەختی پارێزگای کوردستان ئێران دەستی کردووە بە ناساندن و ناردنی ئەم بەرھەمە ئەدەبییە مەزنەی کوردی بۆ فێستیڤاڵە نێودەوڵەتییەکان.
پوختەی چیرۆک
[دەستکاری]زینەدین، میری بۆتان، دوو خوشکی ھەیە بە ناوەکانی «زین» و «ستی» (Sitî) کە لە جوانیدا بەناوبانگن. «تاجدین»یەکێک لە پیاوانی ژێردەستی میرە کە زۆر لای دا خۆشەویستە. تاجدین برادەرێکی ھەیە کە لە برا نزیکترە پێی و ناوی «مەم»ە. ئێوارەیەکی نەورۆز کە ھەموو خەڵکی گوندەکە لە دەرن و خەریکی جەژن و گۆبەندن مەم و تاجدین جلی کچانە لەبەر دەکەن.
| ئیللا کو تەنێ مەمۆ و تاجدین | وان دانە خوە دوختەرانە تەزیین | |
| یەعنی د دەما کو بوویە تەحویل | ئەو هەردو برا د جامە تەبدیل | |
| ئستەبرەق و سوندسن د بەردا | چەند معجەر و مەقرەمە ب سەردا | |
| کاکول کربوونە توررە هەرسوو | پەرچەم کربوونە زولف و گیسوو | |
| وان لەو کربوو لباس تەسریف | دا قەت نەبتن ل وان چو تەکلیف |
زین و ستیش جلی کوڕان لە بەردەکەن و…
| ئەو هەردو پوسەر وەکی دو پەیکەر | تابەندە ب شەکلێ شاهێ ئەختەر | |
| یەک هەیئەت و شەکل و یەک لباسن | ئەمما د وی شەهری ڕەنگ نەناسن | |
| سیرەت مەلەکن سوەر پەرینە | نە بائعن ئەو نە موشتەرینە | |
| ڤان هەردو بران کو ئەو دو ئۆباش | دیتن دل و جان وە دان ب شاباش | |
| ئەو ڕەنگ گەڕیان جونوون و والەھ | ئێدی قە نەبوون ژ عەقلی ئاگەھ | |
| نە فەهم و خرەد نە عەقل و نە هۆش | ..گێڕبوونە ل سەر زەمینێ مەدهووش | |
| في الجمله ژ عەقل و جانی تێر بوون | في الحالی ژ دوورڤە هەردو گێڕ بوون | |
| وان هەردو فریشتەئێ د کوببار | دلدارەنە لێ جگەر کەبابن |
تاجدین و مەم دەیانەوێ پێکەوە بڕۆنە داوای ستی و زین، بەڵام پێیان دەڵێن کە بەیەک جار دوو کچی ماڵێ بە شوو نادرێن. مەم و تاجدین بڕیار دەدەن کە سەرەتا تاجدین بڕواتە خوازبێنیی و پاشان مەم. میری بۆتان لە خوازبێنیی تاجدین خۆشحاڵ دەبێ و ستی و تاجدین زەماوەند دەکەن.
دوای دەمێک ڕۆژێک میر دەچێ بۆ ڕاو و بە ھەموو خەڵکی گوندەکە دەڵێ لەگەڵیدا بێنە دەرەوە. مەم و زینیش کە ماوەیەکە لە یەک دوور کەوتوون و لە عیشقی یەکدا دەسووتن، لە باخی میردا یەکتر دەبینن. ئێوارە کە میر و ڕاوکەران دێنەوە، بەسەریاندا دێن، کە بە ھێژایی تاجدینەوە، میر ئاگادار نابێ. بەڵام پاش ماوەیەک «بەکۆ» (بەکر) وەزیری زاڵم و دڵپیسی میر، ڕازەکە لای میر ئاشکرا دەکات.
| میر ڕابوو و دەست وپ ێ مەمێ بەست | تاجدین مرنا خوە وی دەمی خوەست | |
| أما چ بکەت ژ بۆ نە عارە | جەللاد ئەمیرە خوندکارە | |
| مەم گرت و شهاندە پێش سەرهەنگ | گۆ: حەبس بکن د قوللەیا تەنگ | |
| دیوانی و مەجلسی بەلاڤ بوون | بالجمله ژ بۆ مەمێ د مەحزوون | |
| دیوانە سفەت ب ئاھ و فەریاد | هەمیان دکرن ژ بۆ مەمێ داد |
ماوەیەک مەم لە گرتووخانە دەبێ. تاجدین و براکانی بۆ شفاعەت دەچن بۆ لای میر. میر دەڵێت:
| ئەو رۆستەم و گێوە لەندەهایە | گەنجینەمە ئەز ئەو ئە ژدەهایە | |
| بێژێ ب دلێ خوە من مەم و زین | هەردو ب حەلالی دانە تاجدین |
بەڵام پێش ئەوەی ھەواڵی بەخشینی میر بگات بە مەم، بەکۆ ژارئاوی پێدەدات. کاتێک زین ھەواڵەکە دێنێت بۆ مەم، مەم گیانی تیا نەماوە.
| زینێ وهە گۆتە وی بەدیهی: | قم یا جسداً نفخت فیە | |
| شەوقا خەبەرێ د ڤێ شەپالێ | بەربوویە سەرێ د وێ شەمالێ | |
| وێ دوویێ قەبەس ژ شەوقێ ڕاگرت | قەندیلێ قەفەس قەبەس کو داگرت |
مەم ئەوەندە نامێنێت و لە ئامێزی زیندا دەمرێ. زین بەزەیی بە بەکۆدا دێ و ئازاوی دەکات. زین لە شینی مەمدا خۆی دەکوژێ و تاجدینیش بەکۆ دەکوژێ. مەم و زین لەپاڵ یەکدا و بەکۆش لە خواری ئەواندا دەنێژن.
ڕوخساری مەم و زین
[دەستکاری]- ئەحمەدی خانی زۆرینەی مەم و زینی بە شێوەزاری کرمانجی ژووروو شێوەزاری بۆتانی نووسیوە گەر چی ھەوڵی ئەوەی داوە شێوەزاری تری زمانی کوردی بەکاربھێنێت
- خانی لە مەم و زیندا کێشی عەرووزی عەرەبی بەکارھێناوە
- جگە لە کوردی گەلێ وشەی بیانی لەزمانەکانی عەرەبی و فارسی و تورکی بەکارھێناوە.
- خانی لە یەکێتیی ھۆنراوەوە لای داوە و ھاتووەتە سەر قافیەی دێری مەسنەوێ یاخود جووت سەروا، کە پێشتر لە داستانە فارسییەکاندا بەکارھاتوە.
خانی لەمەم و زیندا
[دەستکاری]- لەسەرەتادا بە ستایشی خودا و پێغەمبەر دەستی پێکردووە
- خانی لە مەم و زیندا خۆی وەک فەیلەسووفێکدا دەنووێنێت ئەویش بە شیکردنەوەو جیاوزی کردنی لە فەلسەفەی ئیسلامی و یۆنانی
- خانی لە مەم و زیندا ھانی کوردی داوە بۆ بەرەنگاربوونەوە دژ بە داگیرکەران
- خانی مەمووزینی کردووەتە دوو عاشقی خواناس کە وا داناوە ئەوان گەیشتوونە پلەی فەنا بوون.
- خانی ویستی بووە کە بیرو ڕای خۆی دەرببڕێت
وەکو چۆن دەڵێت:
- شەرحا غەمێ دل بکەم فەسانە
- زین و مەمێ بکەم بەھانە.
خوێندنەوەی زۆرتر
[دەستکاری]- مەم و زین، ئەحمەدی خانی، پێشەکی و لەچاپدانەوە: نەجات عەبدوڵڵا، دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی ئاراس، ھەولێر، ٢٠٠٨
- ئەحمەدی خانی، ئەمادەکردن و پەراوێز نووسین: ھەژار، دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی ئاراس، ھەولێر
- شیعرەکان لە دەقی مەم و زین وەرگێڕاوی ھەژار گیراون، دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی ئاراس، ھەولێر
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ^ 'And a Thornbush Sprang Up Between Them': Studies on 'Mem U Zin', a Kurdish Romance ٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.، زانکۆی کالیفۆرنیا، ١٩٩١.
- ^ خوێندنەوەیەک بۆ کتێبی ناسیۆنالیزمی کوردی لە مەم و زینی ئەحمەدی خانیدا ١٦ی ئایاری ٢٠٢٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.، ماڵپەڕی خانەی کتابی کوردی، ٢٠٢٠ بڵاوکراوەتەوە.
- ^ «Titel des Vortrages». www.pen-kurd.org. لە ڕەسەنەکە لە ٤ی ئازاری ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٨ی ئازاری ٢٠٢٠ ھێنراوە.
- ^ وەرگێڕانی مەم و زین، ماڵپەڕی ڤەژین بووکس ٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.، ٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
- ^ «The Mausoleums of Mem and Zin are Restored». Bianet. لە ١٣ی تەممووزی ٢٠٢٠ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٧ی ئایاری ٢٠٢٠ ھێنراوە.
- ^ Ehmedê Xanî'den: Mem û Zîn، لە 2020-05-07 ھێنراوە
- ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٩ی ئابی ٢٠١٠ ھێنراوە. ٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٩ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ نزارسەلامی: ھیچ کارێک بە سەرکەوتووی دانانێم کە پێشتر نەمبینیبێت ٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.، ماڵپەڕی گوڵان میدیا، ١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٢ بڵاوکراوەتەوە.
بەستەرە دەرەکییەکان
[دەستکاری]
| نووسینەکان |
|  |
|---|---|---|
| وەرگێڕانەکان |
| |
| وتارە پەیوەندیدارەکان | ||
ئەحمەدی خانی (١٦٥٠-١٧٠٧) | ||
|---|---|---|
| بەرهەمەکان |  | |
| سەبارەت | ||
