محەمەد شا گۆڕکانی
ناسرالدین ڕۆشان ئەختار ناسراو بە محمد شا گورکانی (١٧٤٨-١٧٠٢ز) یەکێک بوو لە پاشاکانی سەردەمی مەغۆلی بچووک لە ئیمپراتۆریەتی گورکان لە هیندستان. لە تەمەنی حەڤدە ساڵیدا سەرکەوتە سەر تەختی پاشایەتی و لە نێوان ساڵانی ١٧١٩ بۆ ١٧٤٨ فەرمانڕەوایی کردووە.
| محەمەد شا گۆڕکانی | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 محەمەد شا | |||||
| دوانزەهەم ئیمپراتۆری گورکانی هیندستان. | |||||
| فەرمانڕەوایی | ٢٧ی ئەیلوولی ١٧١٩ - ٢٩ی نیسانی ١٧٤٨ | ||||
| تاج لەسەر نان | ٢٩ی ئەیلوولی ١٧١٩ لە قەڵای سوور. | ||||
| پێشوو | شاجەهانی دووەم | ||||
| جێگر | ئەحمەد شا بەهادور | ||||
| Regent | برایانی سەید (١٧١٩-١٧٢٠) | ||||
| هاوسەرەکان | بەدشا بەگم | ||||
| کوین کۆنسۆرت | ساحیبە مەحاڵ، قودسیە بەگم، فاتحپوری مەحاڵ | ||||
| منداڵ(ەکان) | شەهریار شا بەهادور، ئەحمەد شا بەهادور، تاج محەممەد، بەدشا بێگم، جەهانفرۆز بەنۆ بێگم، حەزرەت بێگم | ||||
| |||||
| خێزان | شانشینی تیمور | ||||
| باوک | جیهانشا | ||||
| دایک | ڕۆشانئابادی مەحاڵ | ||||
| لەدایکبوون | ناسر الدین (ناسر الدین) محمد شا ٧ی ئابی ١٧٠٢ غەزنی، ئەفغانستان. | ||||
| مردن | ١٦ی نیسانی ١٧٤٨ (٤٥ ساڵ) دەلهی، هیندستان | ||||
| ناشتن | دەلهی، هیندستان | ||||
| ئایین | ئیسلام | ||||
ڕۆشان ئەختار کە دواتر لە ژێر ناوی محمد شادا سەرکەوتە سەر تەختی پاشایەتی، کوڕی خوجەستە ئەختار جەهان شا بوو، کوڕی چوارەم و بچووکی بەهادور شای یەکەم (نەوەوی ئاورەنگزێب ئالامگیر، دوایین ئیمپراتۆری گورکان یان موغی گەورە).
محەممەد شا پاڵپشتێکی گەورەی هونەر بوو، لەوانە مۆسیقا و ڕۆشنبیری و پێشکەوتنە ئیداریەکان. پیاوێکی خۆشویست بوو و ناوی قەڵەمەکەی "سادا ڕەنگیلا" بوو کە بە واتای "هەمیشە دڵخۆش" دێت. بۆیە زۆرجار پێی دەوترێت "محەمەد شا ڕەنگیلە"، هەندێکجاریش بە ناوی بەهادور شای یەکەمی باپیرەیەوە پێی دەوترێت "بەهادور شا ڕەنگیلە".[١]
حکومەت
[دەستکاری]
باوکی ڕۆشان ئەختار، جەھان شا، ساڵی ١٧١٢ کوژرا، وە لەگەڵ کۆچی دوایی بەھادور شای باپیری، ململانێی یەک لە دوای یەک بۆ جێنشینی لە نێوان ڕزگاربووەکاندا ڕوویدا و دواجار فاروخسیر (١٧١٣-١٩ کۆچی)، ئامۆزای ڕۆشان ئەختار، سەرکەوتنی بەدەستھێنا. لە سەرەتای ساڵی ١٧١٩، فەروخسیر لەلایەن برا بەھێزەکانی سەید - سید عەبدوڵڵا و سید حوسێن عەلی زیندانی کرا و دواتر کوژرا. لە مانگی ئەیلولدا، دوای مردنی خێرا (بەھۆی نەخۆشی) دوو کەسی دیکە کە لەلایەن ئەو برایانەوە دانرابوونە سەر تەختی پاشایەتی، شانشینی ڕۆشان ئەختاریان لەژێر نازناوی "محەممەد شا" ڕاگەیاند.لە ساڵی ١٧٢٠ بە تیرۆرکردنی حوسێن عەلی و شکستی عەبدوڵڵا لە شەڕی حەسەنپور (باشووری ڕۆژئاوای دەھلی)، محەمەد شا لە ژێر کۆنترۆڵی کاریگەرانەی برایانی سەید ڕزگاری بوو. لە ساڵی ١٧٢١ لەگەڵ کچی فارۆخسیر ھاوسەرگیری دەکات. لە ساڵی ١٧٢٤دا، دوای ئەوەی نیزامولملک ئاسیف جاھ کە وەزیری دانرابوو لەلایەن دادگاوە، بە بێزارییەوە دادگای بەجێھێشت، پارێزگایەک لەدوای یەک پارێزگایەک لەژێر دەسەڵاتی شانشینیدا کەوتنە دەرەوە و بە شێوەیەکی کاریگەر سادات عەلی خان، نەواب ئۆدە (ئێستا ئایۆدیا)، جێگەی خۆی گرتەوە. ھۆزەکانی ڕۆھیلای ئەفغانستان خۆیان بە خاوەنی ڕۆھیلکەند (باشووری ڕۆژھەڵاتی دەھلی) ناودەبرد، تەنھا بەنگال ساڵانە باجی دەدا بە دەھلی، فەرمانڕەواکانی ماراتاکان، لە سەردەمی پیشوا باجی ڕاو، خۆیان بە خاوەنی گوجارات، ماڵوا و بوندێلکەند و لە ساڵی ١٧٣٧ ھێرشیان کردە سەر دەھلی.[٢]
پێشھاتە کولتوورییەکان
[دەستکاری]لەکاتێکدا زمانی ئوردو پێش سەردەمی محەممەد شا بەکارھاتووە، لە سەردەمی ئەودا بوو کە ئەم زمانە لە نێو خەڵکدا زیاتر بەناوبانگ بوو و ناوی لێنا زمانی دەربار و جێگەی زمانی فارسی گرتەوە. ڕاگەیەندرا. لە سەردەمی محمد شادا، قەولی دیسانەوە گەڕایەوە بۆ دەرباری ئیمپراتۆری گورکانییەکان و بە خێرایی لە سەرانسەری باشووری ئاسیادا بڵاوبووەوە. محەممەد شا بە فراوانکردنی دامەزراوە ئایینییەکانیش بۆ پەروەردە وەک قوتابخانە ناسراوە. لە سەردەمی حوکمی ئەودا بۆ یەکەمجار قورئان وەرگێڕدرا بۆ سەر زمانی سادەی فارسی و ئوردو. ھەروەھا لە سەردەمی ئەودا شروانی جێگەی جل و بەرگی فەرمی تورکی گرتەوە، کە بەزۆری لەلایەن ئاغای باڵای گۆرکانییەوە لەبەر دەکرا و لە سەمەرکەندەوە سەرچاوەی گرتبوو.
محەمەد شا پاڵپشتی ھونەرە نمایشییەکانی دەکرد، نزیک بوو زەمینە بۆ ھەڵوەشاندنەوەی حکوومەت دابنێت بەھۆی ئەولەوییەتەکانی جێبەجێکردنی لە خەرجییە کولتوورییەکان. لەکاتێکدا دەسەڵاتی سیاسی گورکان لە سەردەمی حوکمڕانیدا داڕما، بەردەوام بوو لە پشتیوانی ھونەر، ھانی ھونەرمەندان و وەستاکانی وەک نیدا مال (چالاک ١٧٣٥–٧٥) و چیتارمان، کە تابلۆی سۆزداری دیمەنەکانی ژیانیان بەرھەمھێنا، ئەوان دەربارەکە وێنا دەکەن، وەک فێستیڤاڵی ھۆلی، ڕاوکردن لەگەڵ پەپوولە.[٣]لەو سەردەمەدا، دەرباری گۆرکانی موزیکژەنی وەک نێعمەت خان ناسراو بە سەدەڕەنگ و فیرۆزخانی کوڕەزای (ئازارەنگ)ی ھەبوو، کە گۆرانییەکانیان فۆڕمی مۆسیقای خەیالی بەناوبانگ کرد. نیعمەت خان ئاوازی خیالی بۆ قوتابییەکانی داناوە، بەڵام ھەرگیز خەیاڵی نەکردووە.[٤]ئەم پێکھاتە سەرەکییە مۆسیقای نەریتی ھیندی گەشەی کرد و پەرەی سەند و لە دەرباری محەمەد شادا پاڵپشتی کرا.[٥]محمد شا خۆی یەکێک بووە لە خەتنووس و خۆشنووسەکانی ھیندستان و دوو پارچە لە بەرھەمەکانی لە مۆزەخانەی شوێنەواری دەھلی بەردەستە.
پێشهاتە زانستییەکان
[دەستکاری]لە سەردەمی محمد شادا، بەرهەمێکی زانستی گرنگ بە ناوی زەیج محمد شاهی لەلایەن جەی سینگی دووەمی سەردەمی ئەمبرەوە لە نێوان ساڵانی ١٧٢٧ بۆ ١٧٣٥ تەواو بووە کە لە ٤٠٠ لاپەڕە پێکهاتووە.[٦]
ھێرشی نادر شا و کەوتنی دەھلی
[دەستکاری]![[[نادر شا]] دوای بردنەوەی [[شەڕی کارناڵ]] و داگیرکردنی دەھلی](/wiki/%D9%BE%DB%95%DA%95%DA%AF%DB%95:Nadir_Shah_at_the_sack_of_Delhi_-_Battle_scene_with_Nader_Shah_on_horseback,_possibly_by_Muhammad_Ali_ibn_Abd_al-Bayg_ibn_Ali_Quli_Jabbadar,_mid-18th_century,_Museum_of_Fine_Arts,_Boston.jpg)
ساڵی ١٧٣٩ز نادرشا ئەفشار پاشای ئێران ھێرشی کردە سەر ھیندستان. نادر شا پشتگوێخستنی ناوچە سنوورییەکانی باکووری ڕۆژاوای دەھلی بەکارھێنا (ئێستا لە پاکستان) بۆ شکستپێھێنانیان لە کارناڵ لە باکووری ھیندستان و دەھلی خستە ژێر داگیرکارییەکەیەوە بەھۆی لاوازی تاکتیک، محمد شا بە سادەیی شکستی ھێنا و نادر بە سەرکەوتوویی ھاتە ناو دەلھی و تەنھا دوای مانگێک خوتبەی بە ناوی خۆیەوە لەوێ دا. زیاتر لە ٣٠ ھەزار ھیندی کوژران، محمد شا داوای سەلامەتی کرد، لە بەرامبەردا نادر شا قبووڵی کرد کە لە بەرامبەر وەرگرتنی کلیلی خەزێنەی شاھانە بکشێتەوە. جێگای شای ھیندستان کەڵکی وەرگرتووە، کە بۆ شا جەھان دروست کراوە و بە عەرشی تاووس ناسرابوو، لەگەڵ گەوھەرەکانی شاخی ڕووناکی، دەریای ڕووناکی و کۆرە. گەوھەرەکانی ھێنایە ئێران، و تاجی شاھانەی لەسەر سەری محەمەد شا بەجێھێشت.
کاتێک فەرماندەی موغەکان، قەمەرەدین خان، لە ئاڵوگۆڕێکی زوودا بە تۆپخانە کوژرا، کوڕەکەی، موینولمولک، هەروەها ناسراو بە میر مانو، بەردەوام بوو لە شەڕەکە. سەربازە ئەفغانییەکانی ئەحمەد شا لایەنی ڕاجپوتیان بە لایەکدا ڕشت[٧] و هەڵیانکوتایە سەر شەمەندەفەری جانتاکانیان بەڵام ئاگرێک کە لە عەرەبانەیەکی موشەکی گیراوەوە دەستی پێکرد، بەردەوام بوو بۆ ئەوەی کۆگای تۆپخانەکانی دورانی ئاگر تێبەردا ، برژاندنی هەزاران سەرباز بە زیندووی و ناچارکردنی پاشەکشەی ئەحمەد شا دورانی.[٨]
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ^ «Sitar - گه‌ڕانی Google». www.google.com.pk. لە ١٣ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی
<ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەریToolAutoGenRef1نەدراوە - ^ Princes and Painters in Mughal Delhi, 1707–1857, Asia Society exhibition
- ^ Susheela Misra (1991). Musical Heritage of Lucknow. Harman Publishing House.
- ^ The life of music in north India: the organization of an artistic tradition, Daniel M. Neuman
- ^ Pollock، Sheldon (١٤ی ئازاری ٢٠١١). «Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800». Duke University Press – via Google Books.
- ^ Gupta، Hari Ram (1978) [1937]. مێژووی سیخەکان: پەرەسەندنی کۆنفیدڕاڵییە سیخەکان (1707-1769) (3rd ed.). منشیرام مۆتیلال بڵاوکەرەوەکان. p. 85. ISBN 978-8121502481.
- ^ مێژووی ئیسلام، پ. 509، لە پەرتووکەکانی گووگڵ
ھەڵەی لوا لە package.lua لە ڕیزی 80:module 'Module:Portal/images/ه' not found.
 |
کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە محەمەد شا گۆڕکانی تێدایە. |