محەممەد کوڕی توغلوق

محمد بن توغلوق
محمد بن توغلوق
فەخر مەلیک
	دراوی زێڕی ئیبن توغلوق لە ساڵی نز. 1325–1351
١٨ سوڵتانی دەھلی.
فەرمانڕەوایی	1ی شوباتی 1325 – 20ی ئازاری 1351
پێشوو	غیاس الدین توغلاق
جێگر	فیرۆز شا توغلاق
خانەدان	شانشینی توغلاق
باوک	غیاس الدین توغلاق
لەدایکبوون	داڕێژە:نزیکەی; دەلھی، ھیندستان
مردن	٢٠ی ئازار ١٣٥١
ناشتن	توغلاقاباد، دەلھی.
ئایین	ئیسلام

محەممەد کوڕی توغلوق (١٢٩٠ – ٢٠ی ئازاری ١٣٥١) ھەژدەھەمین سوڵتانی سوڵتانی دەلھی بوو، لە شوباتی ١٣٢٥ تا کۆچی دوایی حوکمڕانی کرد. کوڕە گەورەکەی غیات الدین توغلوق، دامەزرێنەری خانەڵاتی توغڵق بوو.^[٢] غیاس الدین محمدی لاوی نارد بۆ دێکان بۆ ھەڵمەتکردن دژی پاشا پراتاپارودرای خانەنشینی کاکاتیا کە پایتەختەکەی لە وارنگال بوو لە ساڵی ١٣٢١ و گەمارۆدانی وارانگاڵ، 1323.^[٣] محەمەد بە «ئیکسەنتریکێکی نامرۆڤانە» وەسف کراوە کە کارەکتەری سەیر و سەمەرەی ھەیە لەلایەن گێڕانەوەی سەردانکەرانەوە لە سەردەمی دەسەڵاتدارییەکەیدا،^[٤]دەوترێت فەرمانی کوشتنی ھەموو دانیشتوانی شاری ھیندۆسی کانناوجی داوە. .^[٥] ھەروەھا بە گۆڕانی سیاسەتی کێوی ناسراوە.^[٦]محەممەد لە ساڵی ١٣٢٥ لە کاتی مردنی باوکیدا سەرکەوتە سەر تەختی دەلھی. حەزی لە پزیشکی بووە و لە چەندین زماندا شارەزا بووە فارسی، ھینداوی عەرەبی، زمانی سانسکریت و تورکی.^[٧] ابن باتوتە، ڕێبوار و فەقیە بەناوبانگەکەی مەغریب، میوانی دەربارەکەی بووە و لە کتێبەکەیدا لەبارەی سەروەری خۆیەوە نووسیویەتی.^[٨]

سەرەتای ژیان

محمد بن توغلوق لە دایکبووی غیاث الدین توغلوق بووە، کە شانشینی توغلقی دامەزراندووە دوای ئەوەی کۆنترۆڵی سوڵتانی دەلھیی دامەزراندووە.^[٩] ھەروەھا بە شازادە فەخر مەلیک جەونا خان، ئولوغ خان ناسراوە.

سەرکەوتن بۆ سەر تەخت

محەمەدیدوای کۆچی دوایی باوکی کوڕی توغلاق لە شوباتی ساڵی ١٣٢٥ لەسەر تەختی شانشینی توغلاقی دەلھی سەرکەوت. لە سەردەمی حوکمڕانیدا، وارانگال (لە ئێستای تەلانگانا، ھیندستان)، مەعابار (کایالپاتنام) و مادورا (تامیل نادو، ھیندستانی داگیرکرد)، و ناوچەکان تا نوکی باشووری مۆدێرن لە ویلایەتی کارناتاکای ھیندستان. لە ناوچە داگیرکراوەکاندا، توغلوق کۆمەڵێک بەرپرسی نوێی داھاتی بۆ ھەڵسەنگاندنی لایەنە داراییەکانی ناوچەکە دروستکرد. حیساباتەکانیان یارمەتی وردبینییان لە ئۆفیسی وەزیر, غیاسەدین توغلاق^[١٠] ڕۆبێرت سیوێڵ لە گێڕانەوەی سەردانکەرانەوە دڕندەییەکانی سەردەمی حوکمڕانی محەمەد بن توغلوق دەھێنێتەوە. دەوترێت فەرمانی بە کۆمەڵکوژکردنی ھەموو دانیشتوانی شاری ھیندۆسی کاناوج داوە.^[٥]ھەروەھا بڕیاریدا پایتەختەکەی لە دەلھیەوە بگوازێتەوە بۆ دێڤاگیری کە ٦٠٠ میل لەیەکترەوە دوورن، پاشان فەرمانی بە خەڵکەکە کرد کە بگەڕێنەوە بۆ دەھلی. لە کاتی گەشتەکەدا ھەزاران کەس بە ژن و منداڵیشەوە گیانیان لەدەستداوە.^[٥] بەڵام محمد بن توغلوق بە لێبوردەیی لەگەڵ ئایینەکانی تریشدا ناسرابوو. چەندین مێژوونووس باس لەوە دەکەن کە سوڵتان لە ماوەی ساڵی ١٣٢٨دا ڕێزی لە دەروێشی جاینی جیناپرابا سوری گرتووە.^[١١]^[١٢]پیتەر جاکسۆن باس لەوە دەکات کە محەمەد تاکە سوڵتان بووە کە بەشداری ئاھەنگەکانی ھیندۆسی کردووە.^[١٣]

گواستنەوەی پایتەخت

لە ساڵی ١٣٢٧ توغلوق فەرمانی دا پایتەختەکەی لە دەھلیەوە بگوازێتەوە بۆ دەولاباد (بە دیڤاگیری ناسراوە) (لە ئێستادا ماھاراشترا) لە ناوچەی دێکانی ھیندستان. محەممەد بن توغلاق خۆی لە سەردەمی باوکیدا چەند ساڵێک وەک شازادەیەک لە ھەڵمەتی بانگەشەدا لە ویلایەتەکانی باشوور بەسەر بردبوو. ھەروەھا دەولە ئاباد لە شوێنێکی ناوەندیدا بوو بۆ ئەوبتوانرێتبتوانرێت و باکوور و باشوور بتوانرێت بتوانرێت.^[١٤] ھەموو ئاسانکارییەک بۆ دابین کرابووئەوانەی کە پێویست بوو کۆچ بکەن بۆ دەوڵەت ئاباد. پێدەچێت خەڵکی گشتی دەھلی لەگەڵ گواستنەوەی بنکەکە بۆ دەوڵەت ئاباد نەبوون.

ڕێگایەکی فراوان بۆ ئاسانکاری دروستکرا. لە ھەردوو دیوی ڕێگاکەدا نەمامی سێبەر چێندرابوو؛ وێستگەی وەستانی لە نێوان دوو میلدا دانا. ھەروەھا دابینکردنی خۆراک و ئاویش لە وێستگەکاندا بەردەست کرا. توغلوق لە ھەر یەکێک لەو وێستگانەدا خانقای دامەزراند کە لانیکەم یەک سۆفی پیرۆزی تێدا جێگیر بوو. خزمەتگوزاری پۆستی ئاسایی لە نێوان دەھلی و دەولە ئاباد دامەزرا. ھەروەھا لە ساڵی ١٣٢٩ دایکی بە یاوەری ئاغاکان دەچێتە دەولەت ئاباد. تا نزیکەی ھەمان ساڵ، توغلوق ھەموو کۆیلەکان، ئاغاکان، خزمەتکارەکان، ولەمەکان، سۆفیەکانی بانگھێشتی پایتەختی نوێ کرد. پایتەختی ئێستا دابەش بوو بەسەر بەشی کە پێیان دەگوترا مۆحەلا کە چارەکی جیاوازیان ھەبوو بۆ کەسانی جیاواز وەک سەرباز، شاعیر، دادوەر، ئاغاکان. ھەروەھا لە لایەن توغلوقەوە یارمەتییەکان بە کۆچبەران درا. ھەرچەندە ھاوڵاتیان کۆچیان کرد، بەڵام ناڕەزایەتی خۆیان نیشان دا. لە پرۆسەکەدا بەھۆی برسێتی و ماندوێتی زۆرێک لەسەر ڕێگاکە گیانیان لەدەستداوە. جگە لەوەش، ئەو دراوانەی کە لە دەولە ئاباد لە دەوروبەری ساڵی ١٣٣٣ داڕێژراون، دەریدەخەن کە دەولە ئاباد «پایتەختی دووەم» بووە^[١٥] لە ساڵی ١٣٣٤ لە مابار یاخیبوون ڕوویدا. لەکاتێکدا لە ڕێگای سەرکوتکردنی یاخیبوونەکەدا بوو، لە بیدار سەرھەڵدانی تاعونی بوبۆنی ڕوویدا کە بەھۆیەوە توغلوق خۆی نەخۆش کەوت، و زۆرێک لە سەربازەکانی گیانیان لەدەستدا. لە کاتێکدا پاشەکشەی دەکردەوە بۆ دەولە ئاباد، مابار و دوارسامودرا لە کۆنترۆڵی توغلوق جیابوونەوە. ئەمەش دوای ئەوە ڕاپەڕینێک لە بەنگال. لە ترسی ئەوەی سنوورەکانی باکوری سوڵتانییەت بەرەوڕووی ھێرشەکان ببنەوە، لە ساڵی ١٣٣٥ بڕیاریدا پایتەختەکە بگوازێتەوە بۆ دەھلی، بەمەش ھاووڵاتیان ڕێگەیان پێدا بگەڕێنەوە بۆ شارەکەی پێشوویان.^[١٠]

کاریگەری

لە کاتێکدا زۆربەی مێژوونووسانی سەدەی ناوەڕاست، لەوانەش بارانی و ئیبن باتوتە، مەیلیان ھەیە کە ئاماژەیان بەوە کردووە کە دەھلی بە تەواوی بەتاڵ بووە (وەک ئەوەی بەناوبانگە کە بارانی باسی دەکات کە سەگ و پشیلەیەک نەماوە)، بە گشتی پێی وایە ئەمە تەنھا زیادەڕەویکردنە. ئەم جۆرە گێڕانەوەیە زیادەڕەوییانە تەنیا ئەوە دەگەیەنن کە دەلھی تووشی دابەزین بووە لە باڵا و بازرگانییەکەیدا. جگە لەوەش پێیان وایە تەنھا دەسەڵاتدار و ئاغاکان تووشی سەختی بوون ئەگەر ھەبن. دوو نووسراوی سانسکریتی کە مێژووەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی ١٣٢٧ و ١٣٢٨ی زایینی ئەم بۆچوونە پشتڕاست دەکەنەوە و خۆشگوزەرانی ھیندۆسەکانی دەھلی و دەوروبەری لەو سەردەمەدا دادەمەزرێنن.^[٧] ھەرچەندە ئەم بڕیارە لای نوخبەی موسڵمانان جێی بایەخ نەبوو، بەڵام یەکێک لە کاریگەرییەکانی ئەم بڕیارە ئەوە بوو کە دەسەڵاتی ئیسلامی لە دەکان چەندین سەدە زیاتر لە دەسەڵاتی ناجێگیری دەھلی خۆی بەسەر باشووردا بەردەوام بوو. ئەگەر توغلاق نوخبەیەکی موسڵمانی لە دەولە ئاباد دروست نەبوایە، دەسەڵاتێکی سەقامگیری موسڵمان وەک ئیمپراتۆریەتی بەھمەن نەدەبوو بۆ پشکنینی دەسەڵاتی بەرزبوونەوەی ڤیجایانگارییەکانی ھیندۆسی.^[١٦]

گەشتەکان

دوای کۆچی دوایی جەنگیزخان، دێڕێک لە نەوەکانی کە خاناتی چاگاتای بوو، حوکمی تورکستان و ترانسۆکسیانا و لقێکی دیکەی هولاگو خانیان کرد. ئێران و عێراقی ئێستای داگیرکرد.^{[note ١]} بەڵام لە سەردەمی توغلاقدا هەردوو خانەدانەکە لە ڕووخاندا بوون، لەگەڵ بارودۆخی ترانسۆکسیانا کە دوای مردنی تارماشیرین ناجێگیر بوو.^[١٠]^[٧] ئەو خۆپەرست بوو بۆ لکاندنی ئەم شانشینییانە. ئاغا و سەرکردەی ئەو ناوچانە بانگهێشت دەکرد و یارمەتیی پێدەدان. بەشێکی بە یارمەتی ئەوان و بەشێکیش لە شانشینی خۆیەوە، توغلوق لە ساڵی ١٣٢٩دا سوپایەکی کۆکردەوە کە لەوانەیە بگاتە ٣٧٠ هەزار سەربازی ئەسپەکان. بە پێشەکی یەک ساڵ پارەیان پێدەدرا و دوای ئەوەی بۆ ماوەی ساڵێک بێکار بوون، توغلوق بەزەحمەت پارەیان پێدەدا. بۆیە لە ساڵی ١٣٢٩دا بڕیاری بڵاوەپێکردن و هەڵوەشاندنەوەی سەربازەکانی دا.^[١٠]

لە ساڵی ١٣٣٣ محمد بن توغلاق سەرکردایەتی گەشتی قەرەچیلی کرد بۆ ناوچەی کولو-کانگرای سەردەمی هیماچال پرادێش لە هیندستان. مێژوونووسانی وەک بەدەونی و فێریشتا نووسیویانە کە توغلوق لە بنەڕەتدا ویستویەتی هیمالایا ببڕێت و چین داگیر بکات. بەڵام لە هیماچال ڕووبەڕووی بەرخۆدانی ناوخۆیی بووەوە. پریثڤی چاند دووەم لە شانشینی هیندۆس راجپوت خێڵی کاتۆچ لە کانگرە سوپای محمد بن توغلاقی شکستی هێنا کە نەیتوانی لە گردەکاندا شەڕ بکات. نزیکەی هەموو ١٠٠ هەزار سەربازەکەی لەناوچوون و ناچار بوون پاشەکشە بکەن.^[١٠]

مردن و داڕمانی دواتری ئیمپراتۆریەت

محمد بن توغلاق لە ساڵی ١٣٥١ لە ڕێگای تاتا، سند، لە کاتێکدا لە سند هەڵمەتی هەڵمەتی دژی تاغی، هۆزێکی کۆیلەی تورکی دەکرد، کۆچی دوایی کرد. لە سەردەمی ئەودا بوو کە سوڵتانییەتی دەهلی بە بەرخۆدانی دوو قات ڕووخا. یەکێکیان لە ڕاجپوتەکانەوە بوو بە سەرۆکایەتی حەمیر سینگ لە مێوار,^[١٧] و ئەوی تریان لە هاریهارا و بوکای باشووری هیندستانەوە هاتووە. لە کاتێکدا رانا حەمیر سینگ دوای سەرکەوتن لە شەڕی سینگۆلی لە ساڵی ١٣٣٦، ستراتیژی راجپوتانای ڕزگار کرد،^[١٨] هاریهارا و بوکا ئیمپراتۆریەتێکی نوێیان بە ناوی ئیمپراتۆریەتی ڤیجایاناگارا دامەزراند، بە سەرەتا شکستهێنان و دواتر کۆتاییهێنان بە سوڵتانییەتی مادورا کە بەناوی سوڵتانییەتی دەهلیەوە حوکمڕانی بەشێکی سەرەکی باشووری هیندستانی دەکرد. هەروەها چەندین فەرمانڕەوای دیکەی باشووری هیندستان وەک و هتد بەشدارییان لە ڕووخانی سوڵتانییەتی ئیسلامی دەهلیدا کردووە. بۆ زیادکردنی ئازارەکانی توغلوق، ژەنەراڵەکانی خۆی لە دژی یاخی بوون. یەکێک لە ژەنەڕاڵەکانی دەچووە پێشەوە بۆ پێکهێنانی سوڵتانی بەحمانی لە دێکان.^[١٩]

تۆکن

مێژوونووس شێوە و قەبارەی جیاواز لەلایەن نەعناکانیەوە بەرهەم دەهات کە کامڵی هونەری دیزاین و تەواوکارییان نەبوو. لە ساڵی ١٣٣٠، دوای گەشتە شکستخواردووەکەی بۆ دیۆگیری، دراوی نیشانەی دەرکرد؛ واتە دراو لە مس و مس درووستکرابوون کە بەهاکەیان یەکسان بوو بە دراوی زێڕ و زیو. مێژوونووس زیاودین بارانی هەستی بەوە کرد کە ئەم هەنگاوە لەلایەن توغلوقەوە گرتووە چونکە دەیەوێت هەموو ئەو ناوچە نیشتەجێبووانەی جیهان بخاتە ژێر دەسەڵاتەوە کە خەزێنەیەکیان بۆ پارەی سوپا پێویست بوو. بارانی هەروەها نووسیبووی کە خەزێنەی سوڵتان بە کردەوەی بەخشینی پاداشت و دیاری بە زێڕ تەواو بووە. لە ناوچە گوندنشینەکان بەرپرسانی وەک موقەددامەکان داهاتەکەیان بە دراوی مس و مس دەدا و هەروەها هەمان دراویان بۆ کڕینی چەک و ئەسپ دایەدەنووسێت کە دراوی جیاواز لە .^[٢٠] لە ئەنجامدا بەهای دراوەکان دابەزی و بە وتەی ساتیش چاندرە، دراوەکان بوونە "وەک بەرد بێ بەها". هەروەها ئەمەش بازرگانی و بازرگانی پەکخست. دراوی نیشانە بە زمانی فارسی و عەرەبی نووسراوی لەسەر بوو کە نیشانەی بەکارهێنانی دراوی نوێ بوو لەبری مۆری شاهانە و بۆیە هاوڵاتیان نەیاندەتوانی جیاوازی بکەن لە نێوان دراوی فەرمی و دراوی ساختە. تۆمارەکان دەریدەخەن کە بەکارهێنانی دراوی نیشانە تا ساڵی ١٣٣٣ وەستابوو چونکە ئیبن بەتوتا کە لە ساڵی ١٣٣٤ هاتە دەلهی، گۆڤارێکی نووسی کە هیچ باسی ئەم دراوەی نەکرد.^[٢١]

سیاسەتی ئایینی

بۆچوونی دژبەیەک هەیە کە مێژوونووسان لەسەر لێبوردەیی ئایینی ئەو دەریدەبڕن. لە کاتێکدا سەردانکەران ئیبن بەتوتە و نونز و فیریستە باس لەوە دەکەن کە محەمەد بن توغلاق لێبوردەیی لەگەڵ ئایینەکانی تردا نیشانداوە،^[٥]بە پێچەوانەوە پیتەر جاکسۆن باس لەوە دەکات کە محەمەد تاکە سوڵتان بووە کە بەشداری لە ئاهەنگەکانی هیندۆسەکاندا کردووە. ^[١٣] باسئیبن بەتوتە لەوە دەکات کە پاشای چین (ئیمپراتۆری یوان) باڵیۆزخانەی ناردبوو بۆ محەمەد بۆ دووبارە بنیاتنانەوەی پەرستگایەکی دەرکراو لە سەمبال. بەڵام نێردراوەکان بەو لێدوانە ڕەتکرانەوە کە تەنها ئەو کەسانە ڕەتکرانەوە کە لە خاکێکی موسڵمانان دەژین کە پارەی جیزیایان داوە، دەتوانن ڕێگەیان پێبدرێت پەرستگایەک نۆژەن بکەنەوە. فیروز شا توغلاق ئیدیعای کردبوو کە پێش حوکمڕانییەکەی، بە پێچەوانەی شەریعەتەوە ڕێگەیان پێدراوە پەرستگاکانی بت دروست بکرێنەوە.^[٢٢]

دەسەڵاتدارانی هاوچەرخی جاینەکان پەیوەندی خۆشەویستی محەمەد لەگەڵ جاینەکان و زیاتر نیشاندانی ڕەزامەندی بۆ زانایانی جاینەکان دەسەلمێنن.^[٢٣]

کەسایەتی

توغلوق موسڵمانێکی توندوتۆڵ بوو، لە ماوەی ڕۆژێکدا پێنج نوێژی خۆی پاراستووە، لە ڕەمەزاندا بەڕۆژوو بووە. بەپێی سەدەی نۆزدەهەمی زایینی بەریتانیی مێژوونووس ستانلی لەین-پول، دیارە کۆرتیزانەکان ستایشی توغلوقیان کردبوو وەک "پیاوێکی زانست" و حەزیان لە بابەتەکانی وەک فەلسەفە، پزیشکی، بیرکاری، ئایین هەبووە ، شیعری فارسی و ئوردو/هیندستانی. لە "هیندستانی سەدەی ناوەڕاست"دا، "ئەو لە زانستە مرۆییەکانی سەردەمی خۆیدا تەواو بوو، خوێندکارێکی بەئەمەک بوو لە شیعری فارسی ... وەستایەکی ستایل بوو، لە سەردەمی ڕیتۆریکدا قسەخۆشێکی باڵا بوو، ئا فەیلەسوفێک کە لە بواری لۆژیک و میتافیزیکی یۆنانی ڕاهێنراوە، کە زانایان ترسیان لە مشتومڕ لەگەڵیدا هەبووە، بیرکار و خۆشەویستێکی زانست بووە. "^[٢٤] ^[٢٥] "گهەرچەندە باوەڕی بە عیرفان نەبووە، بەڵام چاندرە باس لەوە دەکات کە ڕێزی لە پیرۆزە سۆفیەکان گرتووە، ئەمەش لە ڕاستی دروستکردنی گۆڕستانی پیرۆز نیزامەدین عەولیا لە نیزامەدین دەرگادا دەردەکەوێت. ڕەخنەگران لە سروشتدا بە پەلە ناویان بردووە، بەهۆی شکستی زۆربەی تاقیکردنەوەکانی بەهۆی نەبوونی ئامادەکارییەوە. هەروەها ئیبن بەتوتە نووسیویەتی کە پشتی بە حوکمی خۆی بەستووە و بە دەگمەن ئامۆژگاری لە کەسانی دیکە وەردەگرێت و هەروەها ڕەخنەی لێ گرتووە لەسەر بەخشینی دیاری زیادەڕۆیی و "سزای توند".^[٢٦] بەناوبانگ بوو چونکە هەرکاتێک دیارییەکی پێ دەبەخشرا، بۆ ئەوەی باڵای خۆی نیشان بدات، بەهای سێ هێندەی بەهاکەی دیاریی دەدا.

سەرچاوەکان

^ بلر، ص. 383.
^ Douie، James M. (1916). The Panjab North-West Frontier Province and Kashmir. Cambridge, England: Cambridge University Press. p. 171.
^ Sen، Sailendra (2013). A Textbook of Medieval Indian History. Primus Books. pp. 91–97. ISBN 978-9-38060-734-4.
^ Sewell، Robert (1900). A Forgotten Empire (Vijayanagar). Swan Sonnenschein & Co. pp. 12–15.
^ ^ئ ^ا ^ب ^پ Sewell، Robert (1900). A Forgotten Empire (Vijayanagar). Swan Sonnenschen & Co. pp. 12–15.
^ Venkatesh، Karthik (١٨ی ئازاری ٢٠١٧). «Muhammad bin Tughlaq: The Sultan of Swing». Livemint (بە ئینگلیزی). لە ١٥ی ئایاری ٢٠٢٠ ھێنراوە.
^ ^ئ ^ا ^ب Lane-Poole، Stanley (2007). Medieval India (Under Mohammadan Rule A.D 712–1764). Lahore, Pakistan: Sang-e-Meel Publications. pp. 123–126. ISBN 978-969-35-2052-1.
^ Canetti، Elias (1984). Crowds and Power. New York: Farrar, Straus and Giroux. ISBN 0-374-51820-3.
^ Jamal Malik (2008). Islam in South Asia: A Short History. Brill Publishers. p. 104. ISBN 978-9004168596.
^ ^ئ ^ا ^ب ^پ ^ت {{Cite <nowiki> دا.book|last=Chandra|first=Satish|title=Medieval India: From Sultanate to the Mughals|publisher=Har-Anand Publications|year=1997|isbn=978-8124105221|location=New Delhi, India|pages=101–102}}
^ Majumdar، Ramesh Chandra, Majumdar A.K, Achut Dattatrya Pusalker, Dilip Kumar Ghose, Vishvanath Govind Dighe (1960). The History and Culture of the Indian People: The Delhi Sultante. -2d ed. Bharativa Vidya Bhavan. p. 86.{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ناوە فرەکان: authors list (بەستەر)
^ Chandramouli، Anuja (2019). Muhammad bin Tughlaq: Tale of a Tyrant. Penguin eBury Press. ISBN 978-0143446644.
^ ^ئ ^ا Jackson، Peter (April 1999). The Delhi Sultanate: A Political and Military History (Cambridge Studies in Islamic Civilization). Cambridge University Press. pp. 293. ISBN 0521404770.
^ «Biography of Muhammad-Bin-Tughluq (1325–1351)». History Discussion – Discuss Anything About History (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). ١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥. لە ١٧ی ئایاری ٢٠١٦ ھێنراوە.
^ چاندرا، ساتیش (١٩٩٧). سەدەی ناوەڕاستی ھیندستان: لە سوڵتانییەتەوە تا موغەکان. نیودەلھی، ھیندستان: بڵاوکراوەکانی ھەر ئاناند. لاپەڕە 101-102. شەبەک ٩٧٨–٨١٢٤١٠٥٢٢١.
^ P.M. Holt, Ann K.S. Lambton, Bernard Lewis (22 May 1977). The Cambridge History of Islam: Volume 2A. Cambridge University Press. p. 15. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ناوە فرەکان: authors list (بەستەر)
^ R. C. Majumdar، ed. (1960). The History and Culture of the Indian People: The Delhi Sultante (2nd ed.). Bharatiya Vidya Bhavan. p. 70.
^ R. C. Majumdar، ed. (1960). The History and Culture of the Indian People: The Delhi Sultanate (2nd ed.). Bharatiya Vidya Bhavan. p. 70.
^ Verma, D. C. History of Bijapur (New Delhi: Kumar Brothers, 1974) p. 1
^ Chandra 2004, p. 104.
^ Chandra 2004, p. 105.
^ Peter Jackson (16 October 2003). The Delhi Sultanate: A Political and Military History. Cambridge University Press. p. 288. ISBN 9780521543293. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
^ Iqtidar Alam Khan (2008). Historical Dictionary of Medieval India. Scarecrow Press. p. 101. ISBN 9780810864016. Muhammad bin Tughlaq (1325-1351) is mentioned in Jain texts as showing favour to Jain scholars
^ Lane-Poole, Stanley (2007). Medieval India (Under Mohammadan Rule A.D 712–1764). Lahore, Pakistan: Sang-e-Meel Publications. pp. 123–126. ISBN 978-969-35-2052- بارانی نووسیویەتی کە توغلوق ویستویەتی نەریتی ''[[نوبووا]]'' لە شانشینی خۆیدا پەیڕەو بکرێت..
^ Chandra, p. 98.
^ Chandra, p. 99.

^[١]

کتێبنامە

Blair، Sheila (2008). Islamic Calligraphy. Edinburgh University Press. ISBN 978-0748612123.
Elliot، H. M. (Henry Miers), Sir (1867). «15. Táríkh-i Fíroz Sháhí, of Ziauddin Barani». The History of India, as Told by Its Own Historians. The Muhammadan Period (Vol 3.). London: Trübner & Co.{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ناوە فرەکان: authors list (بەستەر)
Chandra، Satish (2004). Medieval India: From Sultanat to the Mughals-Delhi Sultanat (1206–1526) – Part One. Har-Anand Publications. ISBN 9788124110645.
Ahmed، Farooqui Salma (2011). A Comprehensive History of Medieval India: Twelfth to the Mid-Eighteenth Century. Pearson Education India. ISBN 9788131732021.

بەستەری دەرەکی

میدیای پەیوەندیدار بە Muhammad bin Tughluq لە ویکیمیدیا کۆمنز
ویکیوتە وتەی پەیوەندیدار بە محەممەد کوڕی توغلوقی تێدایە.
Encyclopædia Britannica – Muhammad ibn Tughluq

^ Renganathan، L. (26 January 2013). «Regal glorification for Lord Ranganatha at Srirangam». The Hindu. لە 12 July 2020 ھێنراوە – via www.thehindu.com. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)

ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگەکانی <ref> بۆ گرووپێک بەناوی «note» ھەن، بەڵام ھیچ تاگێکی ھاوتای <references group="note"/> نەدۆزرایەوە

[1] بلر، ص. 383.

[Doulie-2] Douie، James M. (1916). The Panjab North-West Frontier Province and Kashmir. Cambridge, England: Cambridge University Press. p. 171.

[sen2-3] Sen، Sailendra (2013). A Textbook of Medieval Indian History. Primus Books. pp. 91–97. ISBN 978-9-38060-734-4.

[4] Sewell، Robert (1900). A Forgotten Empire (Vijayanagar). Swan Sonnenschein & Co. pp. 12–15.

[:1-5] ئ ^ا ^ب ^پ Sewell، Robert (1900). A Forgotten Empire (Vijayanagar). Swan Sonnenschen & Co. pp. 12–15.

[6] Venkatesh، Karthik (١٨ی ئازاری ٢٠١٧). «Muhammad bin Tughlaq: The Sultan of Swing». Livemint (بە ئینگلیزی). لە ١٥ی ئایاری ٢٠٢٠ ھێنراوە.

[:0-7] ئ ^ا ^ب Lane-Poole، Stanley (2007). Medieval India (Under Mohammadan Rule A.D 712–1764). Lahore, Pakistan: Sang-e-Meel Publications. pp. 123–126. ISBN 978-969-35-2052-1.

[8] Canetti، Elias (1984). Crowds and Power. New York: Farrar, Straus and Giroux. ISBN 0-374-51820-3.

[malik-9] Jamal Malik (2008). Islam in South Asia: A Short History. Brill Publishers. p. 104. ISBN 978-9004168596.

[:2-10] ئ ^ا ^ب ^پ ^ت {{Cite <nowiki> دا.book|last=Chandra|first=Satish|title=Medieval India: From Sultanate to the Mughals|publisher=Har-Anand Publications|year=1997|isbn=978-8124105221|location=New Delhi, India|pages=101–102}}

[11] Majumdar، Ramesh Chandra, Majumdar A.K, Achut Dattatrya Pusalker, Dilip Kumar Ghose, Vishvanath Govind Dighe (1960). The History and Culture of the Indian People: The Delhi Sultante. -2d ed. Bharativa Vidya Bhavan. p. 86.{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ناوە فرەکان: authors list (بەستەر)

[12] Chandramouli، Anuja (2019). Muhammad bin Tughlaq: Tale of a Tyrant. Penguin eBury Press. ISBN 978-0143446644.

[:3-13] ئ ^ا Jackson، Peter (April 1999). The Delhi Sultanate: A Political and Military History (Cambridge Studies in Islamic Civilization). Cambridge University Press. pp. 293. ISBN 0521404770.

[14] «Biography of Muhammad-Bin-Tughluq (1325–1351)». History Discussion – Discuss Anything About History (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). ١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥. لە ١٧ی ئایاری ٢٠١٦ ھێنراوە.

[15] چاندرا، ساتیش (١٩٩٧). سەدەی ناوەڕاستی ھیندستان: لە سوڵتانییەتەوە تا موغەکان. نیودەلھی، ھیندستان: بڵاوکراوەکانی ھەر ئاناند. لاپەڕە 101-102. شەبەک ٩٧٨–٨١٢٤١٠٥٢٢١.

[16] P.M. Holt, Ann K.S. Lambton, Bernard Lewis (22 May 1977). The Cambridge History of Islam: Volume 2A. Cambridge University Press. p. 15. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ناوە فرەکان: authors list (بەستەر)

[18] R. C. Majumdar، ed. (1960). The History and Culture of the Indian People: The Delhi Sultante (2nd ed.). Bharatiya Vidya Bhavan. p. 70.

[19] R. C. Majumdar، ed. (1960). The History and Culture of the Indian People: The Delhi Sultanate (2nd ed.). Bharatiya Vidya Bhavan. p. 70.

[20] Verma, D. C. History of Bijapur (New Delhi: Kumar Brothers, 1974) p. 1

[FOOTNOTEChandra2004104-21] Chandra 2004, p. 104.

[FOOTNOTEChandra2004105-22] Chandra 2004, p. 105.

[23] Peter Jackson (16 October 2003). The Delhi Sultanate: A Political and Military History. Cambridge University Press. p. 288. ISBN 9780521543293. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)

[24] Iqtidar Alam Khan (2008). Historical Dictionary of Medieval India. Scarecrow Press. p. 101. ISBN 9780810864016. Muhammad bin Tughlaq (1325-1351) is mentioned in Jain texts as showing favour to Jain scholars

[25] Lane-Poole, Stanley (2007). Medieval India (Under Mohammadan Rule A.D 712–1764). Lahore, Pakistan: Sang-e-Meel Publications. pp. 123–126. ISBN 978-969-35-2052- بارانی نووسیویەتی کە توغلوق ویستویەتی نەریتی ''[[نوبووا]]'' لە شانشینی خۆیدا پەیڕەو بکرێت..

[FOOTNOTEChandra98-26] Chandra, p. 98.

[FOOTNOTEChandra99-27] Chandra, p. 99.

[28] Renganathan، L. (26 January 2013). «Regal glorification for Lord Ranganatha at Srirangam». The Hindu. لە 12 July 2020 ھێنراوە – via www.thehindu.com. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]

[١٠]

[١١]

[١٢]

[١٣]

[١٤]

[١٥]

[١٦]

[note ١]

[١٧]

[١٨]

[١٩]

[٢٠]

[٢١]

[٢٢]

[٢٣]

[٢٤]

[٢٥]

[٢٦]

[١]