ئەلێکساندەر ڤۆن ھومبۆڵت

فریدریش ویلھێلم ھاینریچ ئەلێکساندەر ڤۆن ھومبۆڵت (بە ئەڵمانی: Alexander von Humboldt ١٤ی ئەیلوولی ١٧٦٩ - ٦ی ئایاری ١٨٥٩) نووسەرێکی فەرھەنگی، جوگرافیناس، مێژوونووسی سروشتی، دۆزەرەوە، و لایەنگرێکی کاریگەر بوو لە فەلسەفە و زانستی ڕۆمانسی. برا بچووکی وەزیر و فەیلەسوف و زمانزان ویلھێلم ڤۆن ھومبۆڵت (١٧٦٧-١٨٣٥)ی پڕووسی بووە. کارە چەندایەتییەکەی ھومبۆڵت لەسەر جوگرافیای ڕووەک بناغەی زانستەکانی جوگرافیای زیندەوەری دانا. داکۆکیکردنی ھومبۆڵت بۆ پێوانە جیۆفیزیکییە درێژخایەن و بەرنامەییەکان، بنەمای زانستی موگناتیسی و کەشناسی نوێ بوو. ^[١] ^[٢] ^[٢] ^[٣] ^[٤] ^[٥]

ھومبۆڵت لە نێوان ساڵانی ١٧٩٩ بۆ ١٨٠٤ بە شێوەیەکی بەرفراوان گەشتێکی زۆری لە ئەمریکادا کرد و بە یەکەم کەس دادەنرێت کە لە ڕووانگەی زانستی نوێوە لێکۆڵینەوە و وەسفیان کردووە. گێڕانەوەی ئەو سەبارەت بەو گەشتە لە کۆمەڵە بەرگێکی گەورەدا لە ماوەی ٢١ ساڵدا نووسراوە و بڵاوکراوەتەوە. ھومبۆڵت یەکێک بوو لە یەکەم کەسەکان کە پێشنیاری کرد ئەو زەویانەی ھاوسنوورن لەگەڵ زەریای ئەتڵەسی (ئەمریکای باشوور و ئەفریقا بە تایبەتی) سەردەمانێک یەک بوون. ھومبۆڵت بەکارھێنانی وشەی گەردوونی لە فەلسەفەی یۆنانی کۆنەوە زیندوو کردەوە، و لە خستنەڕوویەکی فرە بەرگی خۆیدا ھێنایە ناو خستنەڕووی (گەردوون)ەوە، کە تێیدا ھەوڵی یەکخستنی لقە جۆراوجۆرەکانی زانست و کولتوورەکانی زانستی دەدا. ھەروەھا ئەم کارە گرنگە چەمکێکی گشتگیری بۆ گەردوون وەک یەک بوونێکی کارلێککار ھان دا. ھومبۆڵت بە یەکەم کەس دادەنرێت کە باس لە دیاردە و ھۆکاری گۆڕانی کەشوھەوا دەکات کە بەھۆی مرۆڤەوە دروست دەبێت، بە پشتبەستن بەو تێبینیانەی کە لە کاتی گەشتەکانیدا لە ساڵی ١٨٠٠ و دیسانەوە لە ساڵی ١٨٣١دا کە کردوونی. ^[٦] ^[٧] ^[٨] ^[٩]

سەرچاوەکان

^ «Magnetic monitoring of Earth and space» (PDF). Physics Today. February (2). 2008. Bibcode:2008PhT....61b..31H. doi:10.1063/1.2883907. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٨ی تەممووزی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە 29 June 2015 ھێنراوە. {{cite journal}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)
^ ^ئ ^ا Von Humboldt and the establishment of geomagnetic observatories، 2009 {{citation}}: |first= missing |last= (یارمەتی)
^ «Alexander von Humboldt and the General Physics of the Earth» (PDF). Vol. 324. Science. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٢ی نیسانی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣١ی ئازاری ٢٠٢٣ ھێنراوە. {{cite news}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی)
^ «'The Invention of Nature', by Andrea Wulf». New York Times. September 2015.
^ Malcolm Nicolson, "Alexander von Humboldt and the Geography of Vegetation", in: A. Cunningham and N. Jardine (eds.), Romanticism and the Sciences, Cambridge University Press, 1990, pp. 169–188; Michael Dettelbach, "Romanticism and Resistance: Humboldt and "German" Natural Philosophy in Natural Philosophy in Napoleonic France", in: Robert M. Brain, Robert S. Cohen, Ole Knudsen (eds.), Hans Christian Ørsted and the Romantic Legacy in Science: Ideas, Disciplines, Practices, Springer, 2007; Maurizio Esposito, Romantic Biology, 1890–1945, Routledge, 2015, p. 31.
^ «Introducing Humboldt's Cosmos». Minding Nature. August 2009.
^ كتاب دروداون: the most comprehensive plan ever proposed to reverse global warming. Worldcat.org. 2017-04-18. p. 24. ISBN 9781524704650. OCLC 973159818.
^ «The Forgotten Father of Environmentalism». ٢٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥. لە ١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
^ «Humboldt's legacy». Nature Ecology & Evolution. 3 (9). 2019-08-29. doi:10.1038/s41559-019-0980-5. ISSN 2397-334X.

[1] «Magnetic monitoring of Earth and space» (PDF). Physics Today. February (2). 2008. Bibcode:2008PhT....61b..31H. doi:10.1063/1.2883907. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٨ی تەممووزی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە 29 June 2015 ھێنراوە. {{cite journal}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)

[مولد_تلقائيا1-2] ئ ^ا Von Humboldt and the establishment of geomagnetic observatories، 2009 {{citation}}: |first= missing |last= (یارمەتی)

[3] «Alexander von Humboldt and the General Physics of the Earth» (PDF). Vol. 324. Science. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٢ی نیسانی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣١ی ئازاری ٢٠٢٣ ھێنراوە. {{cite news}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی)

[4] «'The Invention of Nature', by Andrea Wulf». New York Times. September 2015.

[5] Malcolm Nicolson, "Alexander von Humboldt and the Geography of Vegetation", in: A. Cunningham and N. Jardine (eds.), Romanticism and the Sciences, Cambridge University Press, 1990, pp. 169–188; Michael Dettelbach, "Romanticism and Resistance: Humboldt and "German" Natural Philosophy in Natural Philosophy in Napoleonic France", in: Robert M. Brain, Robert S. Cohen, Ole Knudsen (eds.), Hans Christian Ørsted and the Romantic Legacy in Science: Ideas, Disciplines, Practices, Springer, 2007; Maurizio Esposito, Romantic Biology, 1890–1945, Routledge, 2015, p. 31.

[Walls_2009_3–15-6] «Introducing Humboldt's Cosmos». Minding Nature. August 2009.

[:0-7] كتاب دروداون: the most comprehensive plan ever proposed to reverse global warming. Worldcat.org. 2017-04-18. p. 24. ISBN 9781524704650. OCLC 973159818.

[8] «The Forgotten Father of Environmentalism». ٢٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥. لە ١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠ ھێنراوە.

[9] «Humboldt's legacy». Nature Ecology & Evolution. 3 (9). 2019-08-29. doi:10.1038/s41559-019-0980-5. ISSN 2397-334X.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]