بۆ ناوەڕۆک بازبدە

ڕەخنەگرتن لە دینی زەردەشتی

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە

ڕەخنەگرتن لە ئایینی زەردەشتی (بە زمانی ئینگلیزی: Criticism of Zoroastrianism ) بەدرێژایی چەندین سەدە نەک تەنیا لە لایەنگرانی ئایینەکانی دیکەوە، بەڵکو لە نێو ئەو زەردەشتیانەی کە وازیان لە ئایینەکە هێناوە و ئەو زەردەشتیانەی کە بەدوای چاکسازی لە ئایینی زەردەشتیدا دەگەڕان، ڕوویانداوە.

زەردەشت

[دەستکاری]

لە سەدەی نۆزدەهەمدا، پیاۆی بریتانی کە لە هیندستان نیشتەجێیە، جۆن ویلسۆن، کە لەگەڵ کۆمەڵگەی پارسی زەردەشتی هیندستان کۆبووەتەوە، ئیدیعای کردووە کە زەردەشت هەرگیز ئەرکێکی خودایی ڕاستەقینەی نەبووە و هەرگیز بانگەشەی ئەوەی نەکردووە کە ئەرکێکی خودایی هەیە،[١] و زەردەشت هەرگیز موعجیزە نەکردووە، یان پێشبینی نەکردووە و چیرۆکی ژیانی "تەنها کۆمەڵێک ئەفسانە و خەیاڵی مۆدێرن"ە.[٢][٣] هەندێکی تر جەخت لەوە دەکەنەوە کە هەموو ئەو سەرچاوە زەردەشتیانەی کە لەبەردەستدان سەبارەت بە زەردەشت تەنها ڕاستی تێکەڵاو لەبارەی زەردەشتەوە دەخەنە ڕوو و ناتوانن لەسەر یەکێک ڕێکبکەون،[٤] بە تایبەتی لە نێوان سەرچاوەکانی پێشوو و دواتر.[٥]

خوداوەندەکان

[دەستکاری]

یەشتلە ڕوانگەی وشەییەوە هەمان ڕیشەی وشەی یەسن هەیە و مانای وشەیی عیبادەت و نوێژکردنە. یەشتەکان ئەو گۆرانیانەن کە بە گشتی تەرخانکراون بۆ ستایشکردنی خوداوەندە کۆنەکانی ئێران وەک مێهر، ناهید، تیشتار و هتد. هەموو یەختەکان لە ڕووی تەمەنەوە وەک یەک نین.[٦]

(Y. 1-8 ) بە شێوەی ژماردن نووسراون: خوداوەندەکان بانگهێشت دەکرێن بۆ قوربانیکردن (1)، بەخشین و بارəsman پێشکەشیان دەکرێت (2)، پاشان پێشکەشکردنەکانی تر (3-8: Srōš darūn) . Y. 56 بانگەوازی خوداوەندەکان دەکات بۆ سەرنجدان. سیرۆزا "سی ڕۆژ" ئەو خوداوەندانە دەژمێرێت کە سی ڕۆژی مانگەکە پاڵپشتی دەکەن. بە دوو شێوە بوونی هەیە، “بچووک” . V. یاشتەکان (Yt.) سروودگەلێکن کە ئاراستەی خوداوەندە سەرەکییەکان دەکرێن. Yt. 5 (132 ئایەت) سروودێکی گرنگە کە ئاراستەی Arəduuī Sūrā Anāhitā، خوداوەندی ئاوەکان کراوە.[٧]

ڕەخنەگران بە شێوەیەکی باو بانگەشەی ئەوە دەکەن کە زەردەشتیەکان پەرستنی خوداوەند و توخمەکانی تری سروشتن، وەک ئاگر، بە یەک دوعا، لیتانی بۆ ئاگر (عەتاش نیاش)[٨]کە دەڵێت: "بانگهێشت دەکەم، (پەرستن) تۆ، ئاگر، ئەی کوڕی ئاهورا مەزدا لەگەڵ هەموو ئاگرەکان و میترادا ئەنجام دەدەم.".[٩]هەندێک لە ڕەخنەگران زەردەشتییەکانیان بە شوێنکەوتووی دووانەیی تۆمەتبار کردووە، کە تەنیا لە سەردەمی مۆدێرندا بانگەشەی ئەوەیان کردووە کە شوێنکەوتووی یەکتاپەرستین بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی کاریگەرییە بەهێزەکانی بیری مەسیحی و ڕۆژئاوایی کە "یەکتاپەرستی وەک باڵاترین پۆلی لاهووت ستایشی دەکرد".[١٠]

گۆڕاوە بەردەوامەکان لە ئاییندا

[دەستکاری]

زورڤانیزم

[دەستکاری]

زورڤانیزم بزووتنەوەیەکی ئایینی فاتالیستی زەردەشتییە کە تیایدا خودایی زورڤان بنەمایەکی یەکەمە (خودای دروستکەری سەرەتایی) کە دوانەیەکی یەکسان-بەڵام دژبەیەک، ئاهورا مەزدا و ئەنگرە ماینوی لەدایک کردووە. زورڤانیزم بە "زەردەشتیی زورڤانی"یش ناسراوە، و ڕەنگە لەگەڵ ئایینی مەزدادا بەراورد بکرێت.

لە زورڤانیزمدا زورڤان وەک خوداوەندی کات و فەزای بێکۆتایی هەست پێدەکرا و بە "یەک" یان "تەنیا"ش ناسراوە. زورڤان وەک خودایەکی زاڵ و بێلایەن و بێ سۆز وێنا دەکرا؛ کەسێک کە بۆی جیاوازی لە نێوان چاکە و خراپەدا نەبوو. ناوی زورڤان وەرگێڕانێکی ئاسایی وشەکەیە، کە لە فارسی ناوەڕاستدا وەک یان زورڤان، زروڤان یان زەرڤان دەردەکەوێت. ناوی فارسی ناوەڕاست لە ئاڤێستانییەوە وەرگیراوە (ئاڤێستان: 𐬰𐬭𐬎𐬎𐬥، ڕۆمانی: zruuān، lit. 'کات'، ناوێکی بێلایەن لە ڕووی ڕێزمانییەوە).

دیارنەمانی.

[دەستکاری]
کۆنگرەی ئیلاهیاتی نێودەوڵەتی داهاتووی ئایین، ئایینی توکۆ، ژمارەی پێکهاتە

پرسیارێکی سەرلێشێواو هەیە، ئەویش ئەوەیە:بۆچی کولتوری زورڤان لەناوچوو، لە کاتێکدا مەزدایزم نەما، هێشتا پرسێکی مشتومڕی زانستی دەمێنێتەوە. ئارسەر کریستینسن، یەکێک لە یەکەم لایەنگرانی ئەو تیۆرییەی کە زورڤانیزم ئایینی دەوڵەتی ساسانییەکانە، پێشنیاری کرد کە ڕەتکردنەوەی زورڤانیزم لە سەردەمی دوای فەتحکردندا وەڵام و کاردانەوەیەک بوو بەرامبەر بەو دەسەڵاتە نوێیەی یەکتاپەرستی ئیسلامی کە بە ئەنقەست هێنایە ئاراوە چاکسازی لە ئایینی زەردەشتی کە ئامانجی دامەزراندنی ئۆرتۆدۆکسییەکی بەهێزتر بوو.[١١]

بۆچوونی ڕۆبێرت چارڵز زاینەر کە قەشەی زورڤانی "ئۆرتۆدۆکسییەکی توندی هەبوو کە کەم کەس بەرگەی بگرێت. جگە لەوەش پەیامی پێغەمبەریان هێندە دووانەیی لێکدەدایەوە کە خوداکەیان وایان لێکرا کە زۆر کەمتر لە هەموو هێز و هەموو ژیر دەربکەوێت. بەقەد ئەو مەعقولانە." ڕەنگە لە ڕوانگەیەکی تەنیا فیکرییەوە دەرکەوتبێت، دووانەییەکی ڕەهای لەو جۆرە نە سەرنجڕاکێشیی یەکتاپەرستییەکی ڕاستەقینەی هەبووە و نە هیچ توخمێکی عیرفانیی هەبووە کە ژیانی ناوەوەی پێی خۆراک بدات.[١٢]

ڕوونکردنەوەیەکی دیکەی ئەگەری کە بۆیس گریمانە دەکات، ئەوەیە کە مەزدایزم و زورڤانیزم لە ڕووی ناوچەییەوە دابەش بوون، واتە مەزدایزم مەیلی باڵادەست بووە لە ناوچەکانی باکوور و ڕۆژهەڵات، باکتریا، مارجیانە و ساتراپیەکانی دیکە کە نزیکترینن لە زێدی زەردەشتەوە، لە کاتێکدا زورڤانیزم مەیلی باڵادەست بووە دیارە لە ناوچەکانی باشوور و ڕۆژئاوا ،نزیکتر لە کاریگەری بابلی و یۆنانی و ئەمەش پشتگیری دەکرێت بە بەڵگەی مانیچییەکان کە ئاماژە بەوە دەکەن کە سەدەی سێیەمی زەردەشتی مەزدە قەڵای خۆی لە پارتیا هەبووە، لە باکووری ڕۆژهەڵات. دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی فارس، باشوور و ڕۆژئاوا تاڕادەیەک بە خێرایی لە ژێر ئاڵای ئیسلامدا ئاسمیلە کران، لە کاتێکدا باکوور و ڕۆژهەڵات بۆ ماوەیەک سەربەخۆ مانەوە پێش ئەوەی ئەم ناوچانەش هەڵبمژرێن، ئەمەش دەتوانێت ئەوەش ڕوون بکاتەوە کە بۆچی تێبینییەکانی ئەرمەنی-سوریایی ئاشکرای دەکەن کە ئا بە شێوەیەکی دیار زەردەشتی زورڤانی و بە پێچەوانەوە دەتوانێت کاریگەری بەهێزی یۆنانی و بابلی لەسەر زورڤانی ڕوون بکاتەوە.[١٣]

ئەسکەندەری گەورە

[دەستکاری]

ئینسایکلۆپیدیای بریتانیکا ئاماژە بەوە دەکات کە ئایینێکی یۆنانی کاریگەری لەسەر ئایینی زەردەشتی هەبووە.

لە ئەنجامی فەتحی ئەسکەندەردا، ئایینی ئێران نزیکەی بە تەواوی لە ژێر شەپۆلی هێلینیزمدا نوقم بوو. بۆ نموونە لە سوسە کە پێشتر یەکێک بووە لە پایتەختەکانی هەخامەنییەکان بەڵام کە ئایینی ئاورامزدا ڕەسەن نەبووە، دراوی سەردەمی سێلۆسی و ئەرساسید نوێنەرایەتی یەک خوداوەندی ئێرانی ناکات. پاشان وردە وردە دینی ئێران سەری هەڵدایەوە. لە کتێبی (کۆماجین) لە ناوەڕاستی سەدەی یەکەمی پێش زایین، خوداوەندەکان هەڵگری تێکەڵەیەک لە ناوی یۆنانی و ئێرانی بوون: زیوس ئۆرۆمازدێس، ئەپۆلۆ میترا، هێلیۆس هێرمێس، ئارتاگنێس هێراکلێس ئارێس. یەکەم بەڵگەی بەکارهێنانی ساڵنامەیەکی زەردەشتی کە ئاماژەیە بۆ ناساندنی فەرمی بە ئایینی زەردەشتی، نزیکەی ٤٠ ساڵ پێشتر لە نیسا (نزیک ئەشگاباتی مۆدێرن لە تورکمانستان) دەدۆزرێتەوە. تا ئەو کاتە دەبێ جۆرێک لە ئۆرتۆدۆکسی دامەزرابێت کە ئاورامزدا و بوونەکان (هێزەکانی دەوروبەری) بە خوداوەندەکانی دیکەی وەک میترا و خۆر و مانگەوە لکێنراون.[١٤]

لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتی سێلۆسیدا

[دەستکاری]

لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتی سێلۆسیدەوە، لە سەردەمی ئەنتیکۆسی سێیەم بەدواوە، پەرستشێکی دەوڵەتی ناوەندی پاشا و شاژنە خوداندراوەکان بە دامەزراوەیی کرا. بنەماڵەی سێلۆسید ئیدیعای ڕەچەڵەکیان لە خوداوەندی ڕزگارکەر ئەپۆلۆ دەکرد. لە پێناو ڕەعیەتەکانی غەیرە یۆنانی، ئەپۆلۆ و خوشکە دووانەکەی ئارتەمیس هاوتا کران لەگەڵ خوداوەندە جیاوازەکانی خۆر و مانگ کە لە ئیمپراتۆریەتی فرەخواپەرستیدا دەپەرستران. لە سەردەمی ئەنتیۆکۆسی چوارەمەوە دەستی پێکرد، سێلۆسیدەکان دەسەڵاتی خۆیان بە پاشایەتی گەردوونی زیوسەوە گرێدا، کە بە هەمان شێوە دەتوانرێت لەگەڵ خوداوەندەکانی ئاسمانی غەیرە یۆنانی بناسرێتەوە.[١٥]

زەردەشتی لە ئەرمینیا

[دەستکاری]
.

ئارامازد خوداوەندی سەرەکی و خوڵقێنەرە لە وەشانی ئەرمەنی ئایینی زەردەشتیدا[١٦]ئارامەزد وەک خودایەکی خێرخوازی بەخێوکردن و باران و زۆری سەیر دەکرا، هەروەها باوکی خوداوەندەکانی دیکەش بوو لەوانە ئاناهیت و میهر و نانی. ئارامازد وەک ئاهورا مەزدا وەک باوکی خوداوەندەکانی تر سەیر دەکرا، و بە دەگمەن ژنێکی هەبوو، هەرچەندە هەندێک جار هاوسەری ئاناهیت یان سپاندرامیت بوو. ئارامەزد شێوەی البارثي ئاهورا مەزد بوو[١٧]

زەردەشتیی ئەرمەنی زۆر نهێنی بوو و لە نێویدا سێبەری خوداوەندەکانی ئەرمەنی لەخۆگرتبوو، کە لە ئایینی زەردەشتیدا ڕۆڵی یازاتایان گرتە ئەستۆ، زەردەشتییەک لە ئەرمەنستان باسی لە تایبەتمەندییەکانی ئایینی زەردەشتی دەکرد، نامەیەکیش لە قەشەیەکی زەردەشتییەوە هەیە کە تیایدا دەڵێت:

ئێمە وەک تۆ ساڵانی زەوی و خۆر و مانگ و با و ئاگر ناپەرستین[١٨]

لە سەدەی ١٤دا مخیتار ئاپارانتسی لەبارەی کۆمەڵێک کەسەوە نووسیویەتی کە خۆریان دەپەرست، بە زمانی ئەرمەنی ناویان لێنراوە (Արևորդիներ)، زەردەشتیش باسی لەوە کردووە:[١٩]

هەندێک ئەرمەنی هەن کە بە زمانی ئەرمەنی قسە دەکەن و خۆر دەپەرستن و پێیان دەوترێت "ئارێڤۆردی". ئەوان نە نامەیان هەیە و نە نووسین، دایک و باوکیش منداڵەکانیان بە پێی ئەو ئەفسانە پەروەردە دەکەن کە باوباپیرانیان لە جادووگەری زەردەشت، سەرۆکی پەرستگاکە فێری بوون. خۆر دەپەرستن، ڕوخساریان بۆی دەگەڕێننەوە و ڕێز لە درەختەکە دەگرن - چنار و لە نێو گوڵەکاندا - سوسن و کۆتون و هتد، کە هەمیشە ڕوو لە خۆر دەکات. ئەوان خۆیان بە وەک ئەوان [گوڵەکان] دەزانن لە ئیمان و کردەوەیەکی بەرز و بۆنخۆشدا، قوربانیش دەکەن [بۆ ڕزگارکردنی ڕۆحی] مردووەکان و هەموو باجەکانی [کەنیسەکە] دەهێننە لای قەشە ئەرمەنییەکان. سەرکردەکەیان پێی دەوترێت ئازاراپێت و ساڵانە دوو جار یان زیاتر هەموویان- ژن و پیاو، کوڕ و کچ- لە کاتێکی زۆر تاریکدا لە شوێنێکی شاراوەدا بە ڕووتی کۆدەبنەوە و ئازاراپێت [دەزگیران] و ئەڵقەکانیان بۆ دەخوێنرێتەوە.

زەردەشت خورگان

[دەستکاری]
تابلۆیەکی زەردەشتی خوراگنا

لە سەردەمی ساسانیەکان زەردەشت خوراغان مەزهەبێکی نوێی دامەزراند بە ناوی دار الدین یان زەردەشتی بە ناوی خۆیەوە. ئاشنای کتێبە فەلسەفییە یۆنانیەکان بوو، لەوانەش کۆماری ئەفلاتون و کاریگەری یۆتۆپیاکەی ئەفلاتونی لەسەر بوو. بیرۆکەی زەردەشتی خوراغان کە زۆربەیان ئابووری و کۆمەڵایەتی بوون، لە ڕێگەی مەزداکی خوێندکارەکەیەوە بۆ کۆمەڵگای فارس گواستراونەتەوە. مەلالاس دەگێڕێتەوە کە لە سەردەمی دیۆکلیتیاندا، دوو سەد ساڵ لەمەوبەر، پیاوێکی مانیکی بە ناوی بۆندوسی مازداک لە ڕۆما دەرکەوت، لەگەڵ بیرۆکەی نوێ و دژایەتیکردنی ئایینی فەرمی مانی. لە ووتەکانی بۆدیس: (خودای چاکە شەڕی کرد و شکستی بە خودای خراپە هێنا، بۆیە لێرەدا پێویستە خودا بپەرستین). زەردەشت لە ڕاستیدا تیۆریست و دامەزرێنەری نەریتێک بوو کە ئامانجی گەڕانەوە بوو بۆ ڕەسەنایەتی و یەکتاپەرستی (بەپێی تێگەیشتنی خۆی لە مانای یەکتاپەرستی کە خودای چاکە و خودای خراپ بوو)، پێغەمبەری گەورەی ئێرانی کۆن، و پادشاکانی ساسانی هان دا کە ئەم نەریتە پەیڕەو بکەن، چونکە لەو ڕۆژانەدا کە ئەو دوو بنەمایە لێکدانەوە و لێکدانەوەی جیاوازیان بۆ ئایینی زەردەشتی هەبوو، خەڵک تێکچوو و سەریان لێ شێوا[٢٠]

دراوی زێڕی کاڤادی یەکەم، کە لەوانەیە لە سوسا دروستکرابێت، لە ساڵی ٥٢٩ یان ٥٣٠.

مازداک

[دەستکاری]

مەزداک موباد (قەشە) و ڕیفۆرمخوازێکی ئایینی زەردەشتی ئێرانی بووە و لە سەردەمی کاوەدی یەکەم ئیمپراتۆری ساسانییەکان کاریگەریی پەیدا کردووە، ئیدیعای پێغەمبەری ئاهورا مەزدای کردووە و بەرنامەی چاودێری کۆمەڵایەتی دامەزراندووە.

بەپێی سەرچاوە کلاسیکییەکان، ماوەیەکی زۆر نەبوو دوای لەسێدارەدانی سوخرا، مۆبادێک (قەشە)یەک بە

ناوی مەزداک سەرنجی کاڤادی ڕاکێشا. مەزداک نوێنەری سەرەکی بزووتنەوەیەکی ئایینی و فەلسەفی بوو بە ناوی مەزداکیزم. نەک هەر لە فێرکاریی ئیلاهیات پێکهاتبوو، بەڵکو بانگەشە بۆ چاکسازی سیاسی و کۆمەڵایەتی دەکرد کە کاریگەری لەسەر ئاغا و پیاوانی ئایینی هەبێت.

فەتحکردنی ئیسلامی لە فارس

[دەستکاری]
ئارسەر ئیمانوێل کریستینسن.

ڕۆژهەڵاتناس ئارسەر کریستینسن لە کتێبی “ئێران لە سەردەمی ساسانیدا” باس لەوە دەکات کە ئەو سەرچاوانەی کە دەگەڕێنەوە بۆ سەردەمی دەوڵەتی ساسانی لە زمانی فارسی کۆن کە ئاماژە بە باوەڕی زەردەشتی دەکەن، لەگەڵ ئەو سەرچاوانەی دوای داڕمانی ئەو دەوڵەتە دەرکەوتوون، ناگونجێت ، وەک سەرچاوەی پەهلەوی و ئەوانی تر، و هۆکارەکەشی ئەوەیە کە بە هۆی ڕووخانی دەوڵەتەوە بووە، پیاوانی ئایینی زەردەشتی ساسانی هەوڵیان داوە ئایینەکەیان لە لەناوچوون ڕزگار بکەن بە دەستکاریکردنی بۆ ئەوەی لە ئایینی موسڵمانان بچێت بۆ ئەوەی شوێنکەوتووانی لە ئایینی زەردەشتیدا بمێنێتەوە. [٢١]

غێراردۆ گنۆلی سەرنجی ئەوە دەدات کە فەتحی ئیسلامی بۆ سەر فارس کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر عەقیدەی زەردەشتی دروست کرد.

دوای فەتحی ئیسلامی لە فارس و کۆچی زۆرێک لە زەردەشتیەکان بۆ هیندستان و دوای بەرکەوتنیان بە پڕوپاگەندەی ئیسلامی و مەسیحی، زەردەشتیەکان و بەتایبەت پارسیەکان لە هیندستان، ئەوەندەیان ڕۆیشتن کە نکۆڵی لە دووانەیی بکەن و خۆیان بە تەواوەتی یەکتاپەرست دەزانن. دوای چەندین گۆڕانکاری و پێشکەوتن، یەکێک لە تایبەتمەندییە جیاوازەکانی ئایینی زەردەشتی وردە وردە کاڵ بووەوە و نزیک بوو لە زەردەشتیی مۆدێرن نەمێنێت[٢٢]

ئینسایکلۆپیدیای کاسۆلیکی دەڵێت؛

ئینسایکلۆپیدیای کاسۆلیکی؛ بەرهەمێکی ئاماژەی نێودەوڵەتی

دارمستێتێر دەڵێت ئەگەر ئەمە وابێت، ئەوا دەبێت دۆخەکە پێچەوانە بکەینەوە و فریشتەکانی زەردەشتی بگەڕێنینەوە بۆ کاریگەریی کتێبی پیرۆز و فیلۆ. جەخت لەسەر لێکچوونی نێوان "حەوت کە لەبەردەم خودادا وەستاون" لە کتێبی پیرۆزدا و حەوت ئەمیشا-سپێنتا لە زێند-ئاڤێستادا جەختی لەسەر کراوەتەوە. بەڵام دەبێت ئاماژە بەوە بکەین کە ئەم دواهەمینانە لە ڕاستیدا شەشن و ژمارەی حەوت تەنیا بە ژماردنی "باوکیان، ئاهورا-مەزدا" لە نێوانیاندا وەک سەرۆکەکەیان بەدەست دێت. جگە لەوەش ئەم فریشتە زەردەشتییانە زیاتر ئەبستراکتن نەک کۆنکرێت؛ ئەوان تاکێک نین کە وەک لە کتێبی پیرۆزدا ئەرکی گەورەیان پێ سپێردراوە.[٢٣]

بە بڕوای بێرنارد لویس، دابەزینی ئایینی زەردەشتی بەهۆی پەیوەندییەکی نزیکی پیاوانی ئایینی زەردەشتی بە پێکهاتەی دەسەڵاتی ئێرانی کۆنەوە بووە. لەدەستدانی ئەم بنکەیە و نەبوونی دۆست لە دەرەوەی ئێران و هەروەها نەبوونی لێهاتوویی بەهێزی مانەوە وەک جولەکەکان، ئەوانی بێزار کرد و ژمارەیان کەمکردەوە.[٢٤]دۆنەر دەڵێ: “زەردەشتیەکان بە ژمارەیەکی زۆر لە باکوور و ڕۆژئاوای ئێران و شوێنەکانی دیکە بۆ چەندین سەدە دوای سەرهەڵدانی ئیسلام بەردەوام بوون و لە ڕاستیدا بەشێکی زۆری کۆڕپوسی دەقی ئایینی زەردەشتی لە سەردەمی ئیسلامیدا ئامادە و نووسراوە.[٢٥]

نەخشەیەک کە ڕاپەڕینی سینباد لە دژی خەلافەتی عەباسی لە ساڵی ١٣٧ی کۆچی / ٧٥٥ی زایینی نیشان دەدات، کە بە سەرکەوتنی عەباسیەکان و نەهێشتنی شوێنکەوتوانی کۆتایی هات. کاتێک سینبەد هەڵات بۆ تەبەریستان، لەلایەن کەسێکی خزمی ئەسبەهباد، فەرمانڕەوای تەبەریستانەوە دەکوژرێت

کۆچی پارسیەکان بۆ هیندستان بووە هۆی کەمی زانیاری ئایینی، ئەمەش بووە هۆی گومان لە چەند بابەتێکدا، ئەمەش وای لێکرد لە سەردەمی دەسەڵاتی موسڵمانان پیاو بنێرن بۆ ئێران بە مەبەستی فێربوونی ئایینەکە لە زەردەشتیەکان لە ئێران. به ڵام به گوێره ی ڕۆژهه ڵاتناس ئارسەر کریستینسن و چه ند مێژوونووسێکی عه ڕه ب، دوکتورینی زه ڕده شتی له دوای ڕووخانی ده وڵه تی ساسانی گۆڕی به هۆی ئه وه ی پیاوانی ئایینی زه ڕده شتی هه وڵیان دا به ده ستکاری کردنی ئایینه که یان له له ناوچوون ڕزگار بکه ن بۆ ئه وه ی له ئایینی موسڵمانان بچێت. بۆئەوەی زەردەشتیەکان هۆکارێکیان نەبێت بۆ موسڵمانبوون، بەڵام ئەمە سەرکەوتوو نەبوو لە ڕێگریکردن لە زەردەشتیەکان بۆ موسڵمانبوون، هەروەها بووە هۆی سەرهەڵدانی وەشانێکی نوێی ئایینی زەردەشتی کە لە ئیسلام دەچێت و جیاواز بوو لە ئایینی زەردەشتی لە ساسانیدا سەردەمی.[٢٦][٢٧][٢٨]

شۆڕشی خورامیتەکان

[دەستکاری]

خورامییەکان لەلایەن سونپاد ئەلمەجوسی فارسییەوە دامەزراون - کە شوێنکەوتووی ئەبو موسلیم خوراسانی بووە - و خورامییەکان تێکەڵەیەکن لە شیعەی موسڵمان و مەزداکیزمی زەردەشتی ; یەکێک لە گرنگترین هۆکارەکانی ڕاپەڕینی خورامییەکان تۆڵەسەندنەوە بوو لە لەسێدارەدانی ئەبو موسلیم خوراسانی کە لەلایەن ئەبو جەعفەر مەنسورەوە کوژرا..[٢٩]

شۆڕشی بێهافەرید

[دەستکاری]

بێهافەرید بیدعەیەکی زەردەشتی فارسی سەدەی هەشتەم بوو[٣٠] کە بە توخمەکانی زەردەشتی و ئیسلامەوە ڕاپەڕینێکی کۆڵبەری ئایینی دەستپێکرد. بڕوای بە زەردەشت هەبووە و هەموو دامودەزگاکانی زەردەشتی بەرز ڕاگرتووە. شوێنکەوتووانی ڕۆژانە حەوت جار بە ڕووی خۆرەوە نوێژیان دەکرد و مادەی سەرخۆشکەریان قەدەغە دەکرد و قژیان بە درێژ دەهێشتەوە و ڕێگەیان پێنەدەدا قوربانیی ئاژەڵیان نەدەکرد تەنها ئەو کاتانە نەبێت کە خراپ بوون.[٣١]ڕاپەڕینەکەی لەلایەن ژەنەراڵی عەباسی ئەبو موسلیمەوە دامرکاندەوە و بە هەڵواسینی لەسێدارەدرا. بەڵام شوێنکەوتووانی پێیان وابوو کە جارێکی تر دادەبەزێتەوە. بەشێک لە شوێنکەوتوانی پەیوەندییان بە بزووتنەوەی ئوستاد سیسەوە کرد.

شۆڕش أستاذ سيس

[دەستکاری]

بزووتنەوەی ئوستاد سیس بە درێژەپێدەری بزووتنەوەی بەڤرید دادەنرێت، کە ئیدیعای پێغەمبەرایەتی دەکرد و شۆڕشی ئەنجامدا، بەڵام سەرکوت کرا[٣٢]بە گوتەی ئەلشەهرستانی، لە نێو زەردەشتییەکاندا دەستەیەک هەیە بە ناوی سیسانیزم و ڕەفتارگەرایی. هەندێک لە توێژەران گەیشتنە ئەو ئەنجامەی کە شەهرەشتانی بەبێ جیاوازی باسی ئەو دوو ناوەی کردووە، هەروەها بۆچوونەکانیان وەک یەکن یان لانیکەم لەیەک دەچن. بزووتنەوەی ستۆدسی تەنیا سیاسی نەبووە، بەڵکو لایەنێکی ئایینیشی هەبووە: ئەو نووسیویەتی کە بانگەشەی پێغەمبەرە و هاوەڵەکانی ناپاکی و بێ ئەخلاقی و باندکارییان کردووە[٣٣]

شۆڕشی دەمامکدار

[دەستکاری]

ئەلموقاننا پێشەوایەکی ئایینی بوو، لە بنەڕەتدا بەرهەمهێنەری قوماشی خەڵکی مێرڤ لە خوراسان بوو، کە سەرکردایەتی ڕاپەڕینێکی لەو پارێزگایەدا دەکرد دژی خەلیفەی عەباسی مەهدی. ئەلموقناد بانگەشەی عەقیدەی کرد کە توخمەکانی ئیسلام و زەردەشتی تێکەڵ کردبوو و نزیکەی سێ ساڵ لە مەیدان و دوو ساڵی دیکەش لە قەڵاکەی لە سەنام درێژەی بە شەڕەکە دا، پێش ئەوەی دواجار شکستی پێ بێنێت و کۆتایی بە ژیانی خۆی هێنا.[٣٤]

پارسییەکان

[دەستکاری]

پارسییەکان, لە ساڵانی ١٨٦٠ و ١٨٧٠دا زمانناس مارتن هاوگ کتێبی پیرۆزی زەردەشتیی بە زاراوەی مەسیحی لێکدەداتەوە، و یازاتاکانی بە فریشتەکانی ئایینی مەسیحی بەراورد کردووە. لەم پلانەدا، ئەمێشا سپێنتاسەکان فریشتەی سەرەکی ئاهورا مەزدان، لەگەڵ هامکارەکان وەک کۆمەڵەیەکی پاڵپشتی فریشتە بچووکەکان.

لەو کاتەی هاوگ وەرگێڕانەکانی نووسی، کۆمەڵگەی پارسی (واتە زەردەشتی هیندی) لە ژێر فشارێکی توندی میسیۆنەرە ئینگلیزی و ئەمریکییەکان بوو، کە بە توندی ڕەخنەیان لە زەردەشتیەکان گرت بەهۆی - وەک جۆن ویلسۆن لە ساڵی ١٨٤٣دا وێناکردنی - "شرکپەرستی"، کە میسیۆنێرەکان دەیانگوت ئەوە بووە بەهای زۆر کەمترە لە "یەکتاپەرستی" خۆیان. لەو سەردەمەدا ئایینی زەردەشتی ئیلاهیاتی تایبەت بە خۆی نەبوو، هەر بۆیە زەردەشتیەکان بە شێوەیەکی خراپ ئامێری پێویستیان بۆ خستنەڕووی دۆسیەی خۆیان هەبوو. لەم دۆخەدا، دژە لێکدانەوەی هاوگ وەک ڕزگاربوونێکی پێشوازی لێکراو هات، و (بە گشتی) بە سوپاسەوە وەک ڕەوا وەرگیرا.[٣٥]

دابەشبوونی جوگرافیای دانیشتوانی پارسی مۆدێرن و کۆن.

دواتر لێکدانەوەکانی هاوگ بە شێوەی زەردەشتی بڵاوکرانەوە، کە دواتر لە کۆتاییدا گەیشتنە ڕۆژئاوا و لەوێ بینران کە هاوگ پشتڕاست دەکەنەوە. وەک زۆربەی لێکدانەوەکانی هاوگ، ئەم بەراوردکارییە ئەمڕۆ ئەوەندە بە باشی چەسپاوە کە بریقەیەکی 'یازاتا' وەک 'فریشتە' نزیکەی بە شێوەیەکی گشتگیر قبوڵکراوە؛ هەردووکیان لە بڵاوکراوەکاندا کە بۆ ئامادەبووانێکی گشتی دانراون[٣٦][٣٧]هەروەها لە ئەدەبیاتی ئەکادیمی (نافیلۆلۆجی)دا.[٣٨][٣٩]

کۆچی پارسیەکان بۆ هیندستان بووە هۆی کەمی زانیاری ئایینی، ئەمەش بووە هۆی گومان لە چەند بابەتێکدا، ئەمەش وای لێکرد لە سەردەمی دەسەڵاتی موسڵمانان پیاو بنێرن بۆ ئێران بە مەبەستی فێربوونی ئایینەکە لە زەردەشتیەکان لە ئێران. به ڵام به گوێره ی ڕۆژهه ڵاتناس ئارسەر کریستینسن و چه ند مێژوونووسێکی عه ڕه ب، دوکتورینی زه ڕده شتی له دوای ڕووخانی ده وڵه تی ساسانی گۆڕی به هۆی ئه وه ی پیاوانی ئایینی زه ڕده شتی هه وڵیان دا به ده ستکاری کردنی ئایینه که یان له له ناوچوون ڕزگار بکه ن بۆ ئه وه ی له ئایینی موسڵمانان بچێت. بۆئەوەی زەردەشتیەکان هۆکارێکیان نەبێت بۆ موسڵمانبوون، بەڵام ئەمە سەرکەوتوو نەبوو لە ڕێگریکردن لە زەردەشتیەکان بۆ موسڵمانبوون، هەروەها بووە هۆی سەرهەڵدانی وەشانێکی نوێی ئایینی زەردەشتی کە لە ئیسلام دەچێت و جیاواز بوو لە ئایینی زەردەشتی لە ساسانیدا سەردەم.[٤٠][٤١][٤٢]

ئینسایکلۆپیدیای کاسۆلیکی دەڵێت؛

لە ئایینی فارسی کۆندا (زەردەشتی، مەزدایزم، پارسیزم) ڕووبەڕووی ئەو شتە دەبینەوە کە ڕەنگە لە باشترین توخمەکانیدا، بەرزترین جۆری ئیسکاتۆلۆژیای ڕەگەزی بێت. بەڵام وەک لە ئەدەبیاتی پارسیدا دەیزانین، توخمگەلێکی تێدایە کە ڕەنگە لە ئایینەکانی دیکە قەرزکرابن؛ بەو پێیەی کە بەشێک لەم ئەدەبیاتە بە دڵنیاییەوە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی دوای مەسیحی، نابێت چاوپۆشی لەو ئەگەرە بکەین کە بیرۆکەکانی جوولەکە و تەنانەت مەسیحییەکان کاریگەرییان لەسەر پێشکەوتنە ئیسکاتۆلۆژییەکانی دواتر هەبووە[٤٣]

وێژە

[دەستکاری]

ئینسایکلۆپیدیای ئێرانی ئاماژە بەوە دەکات کە چیرۆکەکانی ژیانی زەردەشت بە هێنانەوەی چیرۆک لە ئایینی مەسیحی و جولەکە و گەڕاندنەوەی بۆ زەردەشت شێواوە، بەڵام زۆربەی وەرگێڕانەکان لە ئیسلامەوە بووە دوای ئەوەی موسڵمانەکان چوونەتە ناو فارسەوە، بەو پێیەی کە ئامرازێک بووە بۆ بەهێزکردنی پیاوانی ئایینی زەردەشتی ئایینەکەیان.[٤٤]

داساتیری ئاسمانی کە کۆمەڵە کتێبی پیرۆزی زەردەشتییە، سەردەمانێک لە لایەن پێکهاتە زەردەشتیەکانی ئێران و هیندستانەوە بە ئەسڵی وەرگیرا، هەرچەندە دواتر هەموویان دانیان بەوەدا دەنا کە ساختەکارییەکە لەلایەن ئازەر کەیوانەوە نووسیویەتی کە هەوڵی گۆڕینی کتێبە پیرۆزەکانی داوە.[٤٥]

زۆرێک لە ڕەخنەگران دەڵێن کە کتێبی (ئاڤێستا) نەدەکرا ئیلهامێکی خودایی بێت، چونکە بەشێکی زۆری دەقەکەی بە شێوەیەکی نەگۆڕ ون بووە یان تێنەگەیشتووە،[٤٦][٤٧] و زۆرێک لە زانایانی ئایینی زەردەشتی، گاتاکان بە تاکە دەق و تاکە کتێبی پیرۆز دەزانن کە دەتوانرێت بگەڕێندرێتەوە بۆ زەردەشت.[٤٨]

ڕق و کینە ناوخۆیی

[دەستکاری]

چاکسازیخوازانی زەردەشتی، وەک مەنێکجی نەسروانجی داڵا، ڕەخنەیان لە زۆرێک لە ڕێوڕەسمەکانی زەردەشتی گرتووە، لەوانەش گرنگیدانی زۆر بە پاکی،[٤٩][٥٠] بەکارهێنانی میزی گا بۆ پاککردنەوەی پیرۆز، ناچارکردنی سەگێک بۆ ئەوەی لە کاتی ڕێوڕەسمی پرسە چاوی لە تەرمی مردووەکە بکات، ئاشکراکردنی تەرمی مردووەکان لەسەر تاوەرەکان بۆ خواردنی کەروێشک و کۆتر،[٥١][٥٢] و عەقیدەی ئایینی کە لەگەڵ ئایینەکەدا ناگونجێت.[٥٣] ئەم ڕکابەرییە لە نێوان زەردەشتیەکان کە دەیانەوێت ئایینەکە بگۆڕن و زەردەشتیەکان کە دەیانەوێت وەک خۆی بمێنێتەوە، چەندین سەدە بەردەوامە.[٥٤]

هەروەها دووبەرەکی و گرژی لە نێوان زەردەشتیەکانی ئێران و زەرتدەشتیەکانی هیندستان و لەسەر بابەتگەلێکی وەک دەسەڵاتی قەشەییەکی بۆماوەیی لە گواستنەوە و لێکدانەوەی باوەڕ و نەتەوەیی و سروشتی ئاهورامەزدادا هەیە.[٥٥] هەروەها لە ڕووی مێژووییەوە ململانێ لە نێوان مەزهەبە زەردەشتییەکانی زورڤانیزم، مەزداکیزم و مەزداییزمدا هەبووە.[٥٦]

گۆشەگیری لەسەر کەمینەکان

[دەستکاری]

بە مەزەندەکردن ٢٠٠ هەزار کەسی غەیرە زەردەشتی لە سەرانسەری ئێرانی ساسانیدا کوژراون. گۆشەگیری لەسەر ئایینەکانی تر (زۆربەی مەسیحی) لەلایەن زەردەشتیەکانەوە، لە ئیمپراتۆریەتیی ساسانی، لە سەردەمی شاپووری دووەم (شاپور ذوالاکتاف) دەستی پێکرد و لە بێث گەرمای، لە کەرکوکی ئەمڕۆوە دەستی پێکرد. شاپوری دووەم تەنها گۆشەگیری لە کەمینە ئایینییەکان نەکرد بەڵکو کەمینە نەتەوەییەکانیش.[٥٧][٥٨] لە کاتی شەڕدا لەگەڵ ئیمپراتۆری ڕۆمانی کۆنستانتیۆسی دووەم، شاپور باجی سەپاند بۆ دابینکردنی تێچووی زۆری شەڕەکە و غەیرە زەردەشتیەکان ئەوانە بوون کە دەبوو بیدەن.  ئەوانەی پارەیان نەدا، گۆشەگیرییان لەسەر کرا و کوژران.[٥٨]

شاپووری دووەم لە ساڵی ٣٤١دا ئایینی مەسیحی قەدەغە کرد و فەرمانی بە هەموو مەسیحییەکان کرد کە ببنە ئایینی زەردەشتی یان بمرن.[٥٩][٦٠]

یەزدەگەردی دووەم هەوڵەکانی بۆ گۆشەگیریکردنی هەموو غەیرە زەردەشتیەکان نوێکردەوە بۆ ئەوەی نەتەوەیەکی تەواو زەردەشتی دروست بکات.[٦١]

سێکسیزم

[دەستکاری]

زەردەشتی ڕەخنەی زۆری لێ گیراوە بەهۆی ئەو بیرکردنەوە کە سێکسیزم بەرەوپێش دەبات، لە ڕێگەی ڕێساکانی وەک قەشەییەکی تەواو نێر و زانای هەموو پیاو و ڕێگەپێدانی فرەژنی، کە خودی زەردەشت ئەنجامی داوە، دەریدەبڕێت.[٦٢][٦٣][٦٤]

سەرچاوەکان

[دەستکاری]
  1. ^ Cultural and Religious Heritage of India: Zoroastrianism. Mittal Publications. 2004. pp. 17–18. ISBN 9788170999621.
  2. ^ Zoroastrianism: An Introduction. I.B.Tauris. 2014. pp. 206–7. ISBN 9780857719713.
  3. ^ The Wiley-Blackwell Companion to Zoroastrianism. John Wiley & Sons. 2015. p. 75. ISBN 9781118785508.
  4. ^ Zoroastrian Faith: Tradition and Modern Research. McGill-Queen's Press. 1993. p. 10. ISBN 9780773564381.
  5. ^ Cultural and Religious Heritage of India: Zoroastrianism. Mittal Publications. 2004. p. 14. ISBN 9788170999621.
  6. ^ تفضلی، احمد، ص ۴۴
  7. ^ Welcome to، Encyclopaedia Iranica. «AVESTA i. Survey of the history and contents of the book». iranicaonline.org (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). لە ٥ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
  8. ^ The Zoroastrian Diaspora: Religion and Migration (illustrated ed.). Oxford University Press. 2005. p. 706. ISBN 9780198267591.
  9. ^ Zoroastrian Rituals in Context (illustrated ed.). BRILL. 2004. pp. 50, 298–99. ISBN 9789004131316.
  10. ^ Zoroastrian Theology: From the Earliest Times to the Present Day. 1914. p. 337.
  11. ^ Boyce، Mary (June 1957). «Some Reflections on Zurvanism». Bulletin of the School of Oriental and African Studies (بە ئینگلیزی). 19 (2): 304–316. doi:10.1017/S0041977X00133063. ISSN 0041-977X.
  12. ^ «Zurvan, Zurvanism». www.crystalinks.com. لە ٤ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
  13. ^ ویکی، پارسی. «معنی آئین زروانی». پارسی ویکی (بە فارسی). لە ٤ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)
  14. ^ «Zoroastrianism - Ahura Mazda, Dualism, Fire Worship | Britannica». www.britannica.com (بە ئینگلیزی). ٩ی ئەیلوولی ٢٠٢٤. لە ١٧ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
  15. ^ Foundation، Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica». iranicaonline.org (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). لە ١٧ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
  16. ^ Russell 2005، صفحة 29; Ellerbrock 2021; La Porta 2018، صفحة 1613; Boyce 2001، صفحة 84; Frenschkowski 2015، صفحة 469; Canepa 2018، صفحة 199
  17. ^ Curtis, Vesta Sarkhosh (2016). "Ancient Iranian Motifs and Zoroastrian Iconography". In Williams, Markus; Stewart, Sarah; Hintze, Almut (eds.). The Zoroastrian Flame Exploring Religion, History and Tradition. I.B. Tauris. pp. 179–203. ISBN 9780857728159.
  18. ^ On the Orthodoxy of Sasanian Zoroastrianism - Mary Boyce, page 18
  19. ^ м. Л. Алишан, Армянские историки и истории, Венеция, 1901, стр. 551—552 (на др.-армян. яз.)
  20. ^ ویکی، پارسی. «معنی زرتشت خورگان». پارسی ویکی (بە فارسی). لە 2024-11-16 ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)
  21. ^ Christensen, Arthur (1936). Book Iran During The Sassanid Era. p. 421.
  22. ^ IRANIAN COSMOGONY & DUALISM By: Gherardo Gnoli | The Circle of Ancient Iranian Studies
  23. ^ «CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Angels». www.newadvent.org. لە 2024-12-14 ھێنراوە.
  24. ^ Bernard Lewis, Jews of Islam, p. 17
  25. ^ Fred M. Donner, Muhammad and the Believers: At the Origins of Islam (May 2010), pp. 110–111
  26. ^ Parsis in India and the Diaspora (بە ئینگلیزی). Routledge. 2007-10-22. ISBN 978-1-134-06751-0.
  27. ^ Parsi Communities i. Early History – Encyclopaedia Iranica. Iranicaonline.org (2008-07-20). Retrieved on 2013-07-28.
  28. ^ Parsee, n. and adj. – Oxford English Dictionary. oed.com. Retrieved on 2015-03-03.
  29. ^ «خرمية». areq.net. لە ٢٩ی ئابی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
  30. ^ Encyclopædia Iranica, BEHĀFARĪD, Zoroastrian heresiarch and self-styled prophet, killed 748-49
  31. ^ Al-Bīrūnī: Father of Comparative Religion
  32. ^ كتاب موسوعة التاريخ الإسلامي العصر العباسي, صفحة 70
  33. ^ رضازاده لنگرودی, استادسیس, 143-144
  34. ^ «Al-Muqannaʿ | Persian Prophet, Revolutionary & Martyr | Britannica». www.britannica.com (بە ئینگلیزی). لە 2024-11-16 ھێنراوە.
  35. ^ «HAUG, MARTIN – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. لە ٣ی نیسانی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
  36. ^ cf. Gray 1927, p. 562.
  37. ^ cf. Edwards 1927, p. 21.
  38. ^ cf. Luhrmann 2002, p. 871.
  39. ^ cf. Dhalla 1914, p. 135.
  40. ^ Parsis in India and the Diaspora (بە ئینگلیزی). Routledge. 2007-10-22. ISBN 978-1-134-06751-0.
  41. ^ Parsi Communities i. Early History – Encyclopaedia Iranica. Iranicaonline.org (2008-07-20). Retrieved on 2013-07-28.
  42. ^ Parsee, n. and adj. – Oxford English Dictionary. oed.com. Retrieved on 2015-03-03.
  43. ^ «CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Eschatology». www.newadvent.org. لە 2024-12-14 ھێنراوە.
  44. ^ Welcome to,، Encyclopaedia Iranica. «ZOROASTRIANISM ii. Historical Review: from the Arab Conquest to Modern Times». iranicaonline.org (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). لە ٥ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)
  45. ^ Zoroastrianism: An Introduction. I.B.Tauris. 2014. p. 204. ISBN 9780857719713.
  46. ^ Zoroastrianism: An Introduction. I.B.Tauris. 2014. pp. 205–6. ISBN 9780857719713.
  47. ^ Cults, World Religions and the Occult (revised ed.). David C Cook. 1990. p. 48. ISBN 9780896938236.
  48. ^ Zoroastrianism: An Introduction. I.B.Tauris. 2014. pp. 207–8. ISBN 9780857719713.
  49. ^ Cults, World Religions and the Occult (revised ed.). David C Cook. 1990. p. 48. ISBN 9780896938236.
  50. ^ Zoroastrian Rituals in Context (illustrated ed.). BRILL. 2004. p. 43. ISBN 9789004131316.
  51. ^ Zoroastrian Faith: Tradition and Modern Research. McGill-Queen's Press. 1993. p. 116. ISBN 9780773564381.
  52. ^ Zoroastrian Rituals in Context (illustrated ed.). BRILL. 2004. p. 471. ISBN 9789004131316.
  53. ^ Zoroastrianism: An Introduction. I.B.Tauris. 2014. p. 208. ISBN 9780857719713.
  54. ^ Zoroastrian Rituals in Context (illustrated ed.). BRILL. 2004. p. 51. ISBN 9789004131316.
  55. ^ Zoroastrianism: An Introduction. I.B.Tauris. 2014. pp. 221–2. ISBN 9780857719713.
  56. ^ Encyclopedia of Asian Philosophy. Routledge. 2006. p. 608. ISBN 9781134691159.
  57. ^ Moffett، Samuel H. (1992). A History of Christianity in Asia, vol. 1: Beginnings to 1500. p. 145. ISBN 1570751625.
  58. ^ ئ ا Skjærvø، Oktor (2018)، Nicholson، Oliver (ed.)، «Christians, persecution of, Persian Empire»، The Oxford Dictionary of Late Antiquity، Oxford University Press، doi:10.1093/acref/9780198662778.001.0001، ISBN 978-0-19-866277-8، لە 2020-10-07 ھێنراوە
  59. ^ Sebastian P. Brock, Fire from Heaven: Studies in Syriac Theology and Liturgy, (Ashgate, 2006), 72.
  60. ^ D. T. Potts, The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State, (Cambridge University Press, 1999), 422.
  61. ^ Richard E. Payne (2015). A State of Mixture: Christians, Zoroastrians, and Iranian Political Culture in Late Antiquity. University of California Press. pp. 49, 55–56. ISBN 9780520961531.
  62. ^ Historical Dictionary of Women in the Middle East and North Africa. Rowman & Littlefield. 2013. pp. 186, 372. ISBN 9780810868588.
  63. ^ History of the World Christian Movement: Volume 1: Earliest Christianity To 1453 (illustrated ed.). A&C Black. 2002. p. 202. ISBN 9780567088666.
  64. ^ The Zoroastrian Faith: Tradition and Modern Research (reprint ed.). McGill-Queen's Press. 1993. p. 13. ISBN 9780773511446.
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=ڕەخنەگرتن_لە_دینی_زەردەشتی&oldid=1383986»