مێژووی میسری کۆن
مێژووی میسری کۆن درێژ دەبێتەوە لە سەرەتای نیشتەجێبوونی پێش مێژوو لە باکووری دۆڵی نیل تا داگیرکردنی میسر لەلایەن ڕۆمانەکانەوە لە 30 پ.ز. سەردەمی فیرعەون، ئەو سەردەمە کە میسر لەلایەن فیرعەونێکەوە فەرمانڕەوایی دەکرا، دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی 32 ی پێش زایین کاتێک میسری سەروو و خواروو یەکیان گرت، هەتا ئەو کاتەی وڵاتەکە کەوتە ژێر دەسەڵاتی مەکدۆنیا لە ساڵی 332 پ.ز.
مێژووی میسر بەپێی شانشینی فەرمانڕەوای هەر فیرعەونێک بەسەر چەند قۆناغێکی جیاوازدا دابەشکراوە. مێژووی ڕووداوەکان هێشتا بابەتی لێکۆڵینەوەیە. بەروارە کۆنەپەرستەکان بە هیچ بەروارێکی ڕەهای متمانەپێکراو بۆ ماوەی نزیکەی سێ هەزار ساڵە پشتگیری ناکرێت. ئەم لیستەی خوارەوە بەپێی کرۆنۆلۆژیای میسری ئاساییە.
- میسری پێش مێژوو (پێش ساڵی ٣١٠٠ پێش زایین)
- نەقادەی سێیەم ("سەردەمی پرۆتۆدایناستیک"، نزیکەی ٣١٠٠-٣٠٠٠ پێش زایین؛ هەندێکجار بە "خانەدانی ٠" ناودەبرێت)
- سەرەتای سەردەمی شانشینی ( یەکەم – دووەم شانشینی)
- شانشینی کۆن ( شانشینی سێیەم – شەشەم )
- قۆناغی ناوەندی یەکەم ( شانشینی حەوتەم یان هەشتەم – یازدەهەم )
- شانشینی ناوەڕاست ( شانشینی دوانزەهەم – سێزدەهەم )
- قۆناغی ناوەندی دووەم ( شانشینی چواردەهەم – حەڤدەهەم )
- شانشینی نوێ ( شانشینی هەژدەهەم – بیستەم )
- سێیەم سەردەمی نێوان (بە سەردەمی لیبیاش ناسراوە؛ شانشینی بیست و یەکەم – بیست و پێنجەم )
- قۆناغی کۆتایی ( شانشینی بیست و شەشەم – سی و یەکەم )
- میسری بەتلیمۆس (٣٠٥-٣٠ پێش زایین)
نیل گوریسێکی ژیان بووە بۆ کەلتووری میسری لەوەتەی ڕاوچی-کۆکەرەوە کۆکەرەوەکان دەستیان کردووە بە ژیان لە سەردەمی پلیستوسێن. شوێنەواری ئەم خەڵکە سەرەتاییانە لە شێوەی کەلوپەلی دەستکرد و هەڵکۆڵینی بەرد بە درێژایی تەلانەکانی نیل و مێرگەکان دەردەکەون.
بەدرێژایی ڕووباری نیل لە هەزارەی دوانزەیەمی پێش زایین کەلتووری هاڕینی دانەوێڵە لە سەردەمی کۆن بە بەکارهێنانی کۆنترین جۆری تیغی داس، جێگەی کەلتووری ڕاوکردن و ڕاوکردن گرتەوە بە بەکارهێنانی ئامێری بەردین. سەرەڕای ئەو بەڵگانەی کە ئاماژە بە نیشتەجێبوونی مرۆڤ و ئاژەڵداری دەکەن لە گۆشەی باشووری ڕۆژئاوای میسر نزیک سنووری سودان پێش هەزارەی هەشتەمی پێش زایین ، بیرۆکەی بەخێوکردنی سەربەخۆی مانگا لە ئەفریقا دەبێت واز لێبهێنێت چونکە بەڵگەکانی دواتر لە ماوەی سی ساڵدا کۆکراونەتەوە نەیانتوانیوە ئەمە بسەلمێنن . [١] [١]
بەڵگەی شوێنەوارناسی سەلماندویەتی کە نیشتەجێبوونی دانیشتوان لە نوبیا لە سەردەمی پلیستوسینی کۆتایی و لە هەزارەی پێنجەمی پێش زایین بەدواوە، لە کاتێکدا هیچ بەڵگەیەکی کەم نییە لەسەر بوونی مرۆڤ لە دۆڵی نیلی میسر لەم ماوەیەدا، کە لەوانەیە بەهۆی کێشەی پاراستنی شوێنەوارەکانەوە بێت. [١]. [٢]
کۆنترین پاشماوەی ئاژەڵە ماڵییە ناسراوەکان لە ئەفریقا لە فەیوم ج. 4400 پێش زایین . بەڵگە جیۆلۆجیەکان و توێژینەوەکانی مۆدێلکردنی کەشوهەوای کۆمپیوتەر پێشنیاری ئەوە دەکەن کە گۆڕانکارییە سروشتییەکانی کەشوهەوا لە دەوروبەری هەزارەی هەشتەمی پێش زایین دەستیکردووە بە وشککردنەوەی زەوییە شوانکارییە بەرفراوانەکانی باکووری ئەفریقا ، لە کۆتاییدا تا سەدەی بیست و پێنجی پێش زایین سەحرای پێکهێناوە.
بەردەوامی وشکبوونەوە باوباپیرانی سەرەتایی میسرییەکانی ناچار کرد بە شێوەیەکی هەمیشەییتر لە دەوروبەری ڕووباری نیل نیشتەجێ بن و ناچاریان کرد شێوازێکی ژیانی دانیشتووتر بگرنەبەر. بەڵام ماوەی هەزارەی ٩ تا شەشەمی پێش زایین زۆر کەمی لە ڕێگای بەڵگەی شوێنەواردا بەجێهێشتووە.
دۆڵی نیل لە میسر لە بنەڕەتدا جێگەی نیشتەجێبوون نەبوو تا کاری پاککردنەوە و ئاودێریکردنی زەوی بەدرێژایی کەناراوەکانی دەستیپێکرد. بەڵام وا دیارە ئەم پاککردنەوە و ئاودێرییە تا هەزارەی شەشەم تا ڕادەیەکی زۆر لە ئارادا بووە. تا ئەو کاتە کۆمەڵگەی نیل پێشتر سەرقاڵی کشتوکاڵی ڕێکخراو و دروستکردنی بینای گەورە بوو.
لەم کاتەدا میسرییەکان لە گۆشەی باشووری ڕۆژئاوای میسر خەریکی مەڕدار بوون و هەروەها بینای گەورەیان دروست دەکرد. هاوەن تا هەزارەی چوارەم بەکاردەهێنرا . خەڵکی دۆڵی و دێڵتای نیل خۆبژێوی خۆیان دەکرد و جۆ و ئیمەریان بەخێو دەکرد کە جۆرێکی سەرەتایی گەنم بوو و لە چاڵەکاندا هەڵیاندەگرت کە بە ماتەی کانی هێڵکاری کرابوو. ئاژەڵ و بزن و بەرازیان بەخێو دەکرد و کەتان و سەبەتەیان دەتاشییەوە. [٣] پێش مێژوو لەم ماوەیەدا بەردەوامە، بە شێوەیەکی جۆراوجۆر بۆ دەستپێکردن لە کولتوری ئەمراتییەوە بەڕێوەدەبرێت.
کولتوری تاسیان لە دوای ئەوە بوو کە دەرکەوت؛ لە میسری سەرەوە بوونی هەبووە کە نزیکەی ٤٥٠٠ پێش زایین دەستی پێکردووە. ئەم گرووپە بەهۆی ئەو ناشتنانەی لە دێر تاسا دۆزراونەتەوە، کە شوێنێکە لە کەناری ڕۆژهەڵاتی ڕووباری نیل لە نێوان ئاسیوت و ئەخمیم . کولتوری تاسیان بەهۆی بەرهەمهێنانی سەرەتاییترین کەلوپەلی ڕەشەوە دیارە، کە جۆرێکە لە کۆفەی سوور و قاوەیی کە لە سەرەوە و ناوەوەی بە ڕەش بۆیاخ کراوە.
کولتوری بەداری کە ناوی لە شوێنی بەداری لە نزیک دێر تاسا ناونراوە، دوای تاسیان کەوتووە؛ بەڵام لێکچوونەکان دەبێتە هۆی ئەوەی زۆر کەس بە هیچ شێوەیەک خۆیان لە جیاوازی نێوانیان بەدوور بگرن. کولتوری بەداری بەردەوام بوو لە بەرهەمهێنانی ئەو جۆرە کۆزەیەی کە پێی دەوترێت بلاکتۆپ-ڤێر (هەرچەندە کوالیتییەکەی زۆر باشتر بوو بە بەراورد بە نمونەکانی پێشوو)، و ژمارەی مێژووی ڕێزبەندی لە نێوان ٢١ و ٢٩دا بۆ [٤] بەڵام جیاوازییەکی بەرچاو لە نێوان تاسیان و بەداری کە ڕێگری دەکات لە زانایان کە ئەو دووانە بە تەواوی تێکەڵ بکەن، ئەوەیە کە شوێنەکانی بەداری لە سەردەمی چاڵکۆلیتیکن لە کاتێکدا شوێنەکانی تاسیان لە سەردەمی بەردینی نوێدا ماونەتەوە و بەم پێیەش لە ڕووی تەکنیکییەوە بە بەشێک لە سەردەمی بەردین دادەنرێت.
کولتوری ئەمراتییەکان بە ناوی شوێنی ئەلعەمرە ناونراوە کە نزیکەی ١٢٠ kiloمەتر (٧٥ mi) باشووری بەداری. ئەلعەمرە یەکەم شوێن بوو کە ئەم کولتوورە تێیدا دۆزرایەوە کە تێکەڵ نەبوو لەگەڵ کولتوری گەرزەی دواتر. بەڵام ئەم قۆناغە باشتر لە ناگادا دەسەلمێنرێت، و بەم شێوەیەش بە کولتوری "نەقادەی یەکەم"یش ناودەبرێت. کەلوپەلی سەرەوەی ڕەش بەردەوام بوو لە بەرهەمهێنان، بەڵام کەلوپەلی هێڵی بڕاو سپی، جۆرێکە لە کۆفە کە بە هێڵی سپی هاوتەریبی نزیک ڕازاوەتەوە و لەلایەن کۆمەڵەیەکی دیکەی هێڵی سپی هاوتەریبی نزیکەوە دەبڕدرێت، لەم ماوەیەدا دەستی بە بەرهەمهێنان کرد. سەردەمی ئەمراتیان دەکەوێتە نێوان SD 30 و 39. کەلوپەلی تازە هەڵکەندراو ئاماژە بەوە دەکەن کە بازرگانی نێوان میسری سەرەوە و خوارەوە لەم سەردەمەدا هەبووە. گوڵدانێکی بەرد لە باکوورەوە لە ئەلعەمرە دۆزرایەوە و مس کە لە میسردا نییە، وادیارە لە نیمچە دوورگەی سینا یان ڕەنگە نوبیا هاوردە کراوە. ئۆبسیدیان و بڕێکی زۆر کەم لە زێڕ [٥] هەردووکیان لەم ماوەیەدا بە شێوەیەکی یەکلاکەرەوە لە نوبیا هاوردە دەکران. هەروەها ئەگەری بازرگانی لەگەڵ وەحشەکاندا هەبوو. [٦]
کولتوری گێرزە ("نەقادەی دووەم") کە بە ناوی شوێنی ئەلگێرزە ناونراوە، قۆناغی داهاتووی گەشەسەندنی کولتووری بووە و هەر لەو ماوەیەدا بوو کە بناغەی میسری کۆن دانرا. کولتوری گێرزە تا ڕادەیەکی زۆر گەشەسەندنێکی نەشکاو بوو لە ئامراتیان دەرچوو، لە دێڵتای نیلەوە دەستی پێکرد و بە میسری سەرەوەدا بەرەو باشوور دەڕۆیشت؛ بەڵام نەیتوانی ئامراتییەکان لە نوبیا دووربخاتەوە. کولتوری گێرزە هاوکات بوو لەگەڵ دابەزینی بەرچاوی بارانبارین [٧] و کشتوکاڵ زۆربەی زۆری خۆراکی بەرهەمهێنا. [٧] لەگەڵ زیادبوونی پێداویستی خۆراک، دانیشتووان شێوازێکی ژیانی زۆر دانیشتووتریان گرتەبەر و شوێنە نیشتەجێبوونە گەورەکان گەشەیان کرد و بوونە شارەکانی نزیکەی ٥٠٠٠ دانیشتوو. [٧] هەر لەم سەردەمەدا بوو کە دانیشتوانی شار دەستیان کرد بە بەکارهێنانی ئەدۆب بۆ دروستکردنی شارەکانیان. [٧] مس لەبری بەرد زیاتر بۆ دروستکردنی کەرەستە [٧] و چەک بەکاردەهێنرا. [٨] زیو ، زێڕ ، لاپیس لازولی (لە باداخشانەوە هاوردە دەکرێت لە ئێستای ئەفغانستان)، و فەینس میسری بە شێوەیەکی ڕازاوە بەکاردەهێنران، و ئەو پالێتە جوانکاریانەی کە بۆ بۆیەی چاو بەکاردەهێنران لەوەتەی کولتوری بەداری دەستیکردووە بە ڕازاندنەوەی بە ڕیلیف .
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ^ Barich، Barbara E. (1998). People, Water, and Grain: The Beginnings of Domestication in the Sahara and the Nile Valley. l'Erma di Bretschneider. ISBN 978-88-8265-017-9.
- ^ Gatto، Maria C. https://www.academia.edu/545582.
{{cite web}}: پارامەتری|title=ونە یانیش واڵایە (یارمەتی) - ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی
<ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەریCarl Roebuck p. 52نەدراوە - ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی
<ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەریGardiner 389نەدراوە - ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی
<ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەریGardiner 390نەدراوە - ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی
<ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەریGrimal 28نەدراوە - ^ ئ ا ب پ ت ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی
<ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەریRedford 16نەدراوە - ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی
<ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەریGardiner 391نەدراوە