ماکە و شێوە

زاراوەکانی ماکە و شێوە یا ماددە و فۆرم لە فەلسەفەی ئەرەستوو و، بە دوای ئەوەش لە فەلسەفەی سکۆلاستیکدا، بۆ ئاماژە بە ئەو دووفاقێتییە بنەڕەتییە بە کار دێ کە ھەموو بوونی داگرتووە: دووفاقێتی و دووبەرایەتیی نێوان چییەتیی شتەکان (شێوە) و، مایە و ھێمێک کە ئەو شتانەی لێ دروست بووە (ماکە). ماکە بوونی شیاوی وەدیھاتنە و، ئەو کاتە دێتە دی کە شێوە بگرێ. بۆ نموونە، خاک و گڵ ماکەیە و گۆزە شێوەیەتی، یا تۆو ماکەیە و گیا شێوەیەتی. شێوە بەدیھاتنی ماکەیە و ھەقیقەتی ھەر شتێک شێوەی ئەو شتەیە. لە ناساندن بە جنس و جیاکەر، جنس ماکەیە و جیاکەریش حوکمی شێوەی ھەیە.

لە فەلسەفەی ئەفلاتووندا، مەبەست لە فۆرم یا ئیدیا ھەمان زاتە، یانی چییەتیی بنەڕەتیی ھەر شتێک، ئەوەی کە ھەر شتێ لە بنەڕەتدا ئەوەیە. ئەرەستووش، ھەر وەک ئەفلاتوون، فۆرم یا شێوەی بەست بە زاتەوە، بەڵام لە نێوان شێوە و ماکەدا جیاوازیی دانا. باوەڕ بەو جیاوازییەش ھیلۆمۆرفیزم -ی پێ دەوترێ. ھیلۆمۆرفیزم وشەیەکی یۆنانییە کە لە دوو پار دروست بووە: ὕλη (ھیلی: چێو، ماکە) و μορφή (مۆرفی: شێوە). شێوە، بۆ ئەرەستوو، پێکھاتەی بەرچاو و یەکلاکەرەوەی زاتی شت بوو، لە حاڵێکدا کە، ماکە ئەوە بوو کە شت لێی دروست دەبێ. ئەرەستوو دەیوت شێوە ئەوەیە کە لە ھەبوویەکدا دەرکەوتووە و پێش چاو ھێنراوە، ئەوەی کە تەواوکەر و بەدیھێنەری ئەو لێھاتوویییە شاراوە و نادیارەی ماکەی ھەبووکەیە. لە ڕاستیدا، ماکە بنج و بناوانی ھەموو شتەکانە؛ لەخۆگری لێھاتووییی ھەموو شتەکانە، بەڵام بەکردەوە ھیچ شتێک نییە، چونکە ھێشتا نەھاتووەتە دی. شت تەنیا ئەو کاتە دیار و بەرچاو دەکەوێ کە لێھاتووییی ماکە ببێ بە بەدیھاتوویی.

تێگەیشتەکانی ماکە و شێوە لای ئەرەستوو

بە باوەڕی ئەرەستوو شتەکان لە ماددە و فۆرم (یا ماکە و شێوە) پێک ھاتوون. ماکە ھەمان گەوھەری بەبێ دیاریکراوێتیی شتەکانە. شێوە لە فەلسەفەی ئەوا یەکسانە لەگەڵ فۆرم یا ئیدیا لە فەلسەفەی ئەفلاتووندا و، تێکڕایییە. بەڵام، پێچەوانەی ئەفلاتوون، ئەرەستوو حاشاکەری ھەبوونی فۆرمەکان یا ئیدیاکان یا تێکڕایییەکان لە جیھانێکی سەربەخۆی جیا لە جیھانی ئێمە بوو. ئەرەستوو دەیوت سیفەت خاوەن ھەبوونێکی جیا لە وەسفکراوەکانی خۆی نییە. زێڕ زەردە، بەڵام زەردی جیاواز  لە زێڕ، نییە. دەکرێ بڵێین شتێ درەوشاوەیە، بەڵام ناتوانین بیھێنینە پێش چاو کە درەوشانەوە بەتەنیایی ھەبێ. دەبێ شتێ ببێ تا بدرەوشێتەوە. کەوابوو، پێچەوانەی بۆچوونی ئەفلاتوون، تێکڕایی بوونی سەربەخۆی نییە. بەڵام، ماکەش بوونی سەربەخۆی نییە. زێڕ زەرد و چڕ و نەرم و لەوانەیە. زەردی و چڕی و نەرمی جیا و ئازاد لە زیڕ، نین. بەڵام زیڕیش جیا لە سیفەتەکانی ناتوانێ ببێ. ئەگەر لە زێڕ زەردی و نەرمی و سیفەتەکانی تری بستێنرێ، ھیچی لێ نامێنێتەوە. بەم چەشنە ماددە و فۆرم ھیچ یەکیان خاوەن بوونی جیا نین. تەنیا شتێ کە بەواقیع ھەیە ماددەی ڕازاوە بە فۆرمە.

ئەرەستوو پێی وا بوو کاتێ ماددە و فۆرم لەگەڵ یەکتر ئاوێتە دەبن و شتێ بەدی دێنن، لەم ئاوێتەبوونە، یا فۆرم دەستی دەچێ بە سەر ماددە، یا ماددە بە سەر فۆرمدا. لە بەعزێ شتدا ماددە سەرە و، لە شتەکانی ترا پێچەوانەویە. کەوابوو، ھەبووەکان بە پێی پلە و پایە، لە زنجیرەیەکدا، خوارتر یا سەرتر لە یەکتر ھەڵدەکەون. ئەو زنجیرەیە لە ماددەی بێفۆرمەوە دەست پێ دەکا و بە فۆرمی بێماددە دەبڕێتەوە. ھیچ کام لەم ئەمپەڕ و ئەوپەڕە لە واقیعدا نین، چونکە ماددە و فۆرم جیا لە یەک ناتوانن ببن. بەڵام حاڵەتە ناوینەکان ھەن و جیھان پێک دێنن. شتەکانی خوارەوەی زنجیرەکە، شتە بێگیانەکانن، کە تیانا ماددە سەرترە. دوای ئەمانە، گژوگیایە. سەرتر لە گژوگیا گیانلەبەرانن و، سەرترین ھەبووش مرۆڤە کە تێیدا فۆرم بەتەواوی دەستی بە سەر ماددە دەڕوا. ھەموو شتەکان تێدەکۆشن بگەنە فۆرمێکی سەرتر. ھەر ئەم تێکۆشینە ھۆی گۆڕانە لە جیھاندا.