لیما

لیما
لیما
شاری پایتەخت
	لیما
	لە سەرەوە، چەپ بۆ ڕاست: کۆستا ڤێردێ (ناوچەی میرافلۆرس) پلازا سەرۆکی شارەوانی لیما، کاتێدرال لە لیما، پارکی یەدەک، سکایلاینی ناوچەی سان ئیسیدرۆ، دێرەی سان فرانسیسکۆ، سکایلاینی شاری لیما
	ئاڵا دروشمی خانەدانی
	پەڕگە:PH wikidata
	لیما Location within Peru لیما لیما (ئەمریکای باشوور)
	پۆتانەکان: 12°03′S 77°02′W / 12.050°S 77.033°Wپۆتانەکان: 12°03′S 77°02′W / 12.050°S 77.033°W
وڵات	پێروو
ھەرێم	لیما
پارێزگا	لیما
دامەزرێنەر	فرانسیسکۆ پیزارۆ
دەسەڵات
• سەرۆکی شارەوانی	جۆرج مونۆز وێڵس
ڕووبەر
• شار	٢٦٧٢٫٣ کیلۆمەتری چوارگۆشە (١٬٠٣١٫٨ میلی چوارگۆشە)
• شاری	٨٠٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە (٣٠٠ میلی چوارگۆشە)
بەرزایی	٠–١٥٥٠ مەتر (٠–٥٠٩٠ پێ)
ژمارەی دانیشتووان (٢٠١٧)
• شاری	٨٬٨٥٢٬٠٠٠
• چڕیی شاری	١١٬٠٠٠ کەس لە کیلۆمەتری چوارگۆشە (٢٩٬٠٠٠ کەس لە میلی چوارگۆشە)
سەرناوی دانیشتوو	Limeño (Male); Limeña (Female)
ناوچەی کاتی	UTC−٥ (PET)
UBIGEO	١٥٠٠٠
وێبگە	munlima.gob.pe

لیما (بە ئینگلیزی: Lima) پایتەخت و گەورەترین شاری پیرۆیە. دەکەوێتە دۆڵەکانی ڕووباری چیلدۆن و ڕیماک و لۆڕن، لە بەشی کەناراوی ناوەندی ئەو وڵاتە، دەڕوانێتە ئۆقیانووسی ھێمن لەگەڵ بەندەری دەریایی کالۆ، ناوچەی شارستانێکی ھاوسێ پێک دێنن، کە بە ناوچەی لیما میترۆپۆلیتان ناسراوە. ژمارەی دانیشتوانی نزیکەی ٩ میلیۆن کەسە،^[٤] لیما سێیەمین گەورەترین شاری ئەمریکایە، لەدوای ساوپاولۆ و مەکسیکۆ.

لیما لەلایەن خەڵکی ڕەسەنەوە لە ناوچەی کشتوکاڵی کە بە خەڵکی ڕەسەنی پیرۆ ناسراوە، بە لیماق ناونرابوو، بووە پایتەخت و گرنگترین شاری وڵاتی پیرۆ، دوای شەڕی پیرۆ بۆ سەربەخۆیی، بوو بە پایتەختی کۆماری پیرۆ (República del Perú). لە دەوروبەری یەک لەسەر سێی دانیشتوانی نیشتمان لەو ناوچەی پایتەختەدا دەژین. یەکێک لە کۆنترین دامەزراوەکانی لیما بۆ فێربوونی باڵا لە جیھانی نوێدا زانکۆی نەتەوەیی سان مارکۆسە، لە ١٢ی ئایاری ١٥٥١ دامەزراوە، لە سەردەمی جێگری پیرۆدا، یەکەم زانکۆیە کە بە فەرمی دامەزراوە، وە کۆنترین زانکۆیە و بەردەوام لە ئەمریکادا کار دەکات. لە ئێستادا شارەکە بە ناوەندی سیاسی و ڕۆشنبیری و دارایی و بازرگانی وڵات دادەنرێ. لە ئاستی نێودەوڵەتیدا یەکێکە لە سی دانیشتوانی شاری جیھان بەھۆی گرنگی جیۆستراتیجییەوە بە شارێکی " بێتا " پێناسە کراوە. لە ڕووی دادوەرییەوە، میترۆپۆلیس بەشێوەیەکی سەرەکی لە ناو پارێزگای لیما و بەشێکی بچووکتر درێژ دەبێتەوە، بۆ ڕۆژاوا، لە ناو پارێزگای دەستووری کالەو، کە بەندەری دەریا و فڕۆکەخانەی جۆرج چاڤێزی تێدانراوە، ھەردوو پارێزگاکە لە ساڵی ٢٠٠٢ ئۆتۆنۆمی ھەرێمییان ھەیە. لە تشرینی یەکەمی ٢٠١٣ لیما بۆ میوانداریکردنی یارییەکانی پان ئەمریکی ساڵی ٢٠١٩ ھەڵبژێردرا: ئەم یارییانە لە شوێنی لیما و دەوروبەری ئەنجام دران و گەورەترین ڕووداوی وەرزشی بوون کە تا ئێستا لەلایەن ئەو وڵاتەوە میوانداری کراوە، ھەروەھا میوانداری کۆبوونەوەکانی ئاپ ئی سی لە ساڵەکانی ٢٠٠٨ و ٢٠١٦، کۆبوونەوەکانی ساڵانەی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی و گروپی بانکی جیھانی لە مانگی تشرینی یەکەمی ٢٠١٥، کۆنفرانسی گۆڕانی کەشوھەوای نەتەوە یەکگرتووەکان لە مانگی ١٢ی ٢٠١٤، پێشبڕکێی شاجوانی گەردونی ١٩٨٢ی کرد.

وشەڕەتناسی

بەپێی وتارەکانی سەرەتای ئیسپانیا ناوچەی لیما جارێک ناوی (ئیتچیما) بوو، دوای دانیشتوانە ڕەسەنەکەی. بەڵام تەنانەت پێش داگیر کردنی ئینکا لە ناوچەکە لە سەدەی ١٥ فاڵچییەکی بەناوبانگ لە دۆڵی ڕیماکدا ھاتبوو، کە لەلایەن سەردانکەرانەوە بە لیماق ناسراوە، کە بە فاریقا دەووترا (الوقق) واتە (قسەکەر) لە قێچوە کەناراوەکان کە پێش ھاتنی ئیسپانیا زمانی سەرەتایی ناوچەکە بوو. ئەم فاڵچییە دواجار لەلایەن ئیسپانییەکان لەناوچوو، وە کڵێسایەکی گۆڕییەوە، بەڵام ناوەکە بەردەوام بوو: مێژووی نیشانی «لیماک» دەدات کە جێگەی «یچما» ی وەک ناوی باو بۆ ناوچەکە لێناوە.^[٥] لێکۆلەرانێکی ھاوچەرخ وا دەخەمڵێنن کە وشەی لیما بە شێوەی پرۆنوسێسیی زمانی ئیسپانی ناوی لیماق پەیدا بووە. پێدەچێت بەڵگەی زمانەوانی پشتگیری ئەم تیۆرییە بکات وەک ئەوەی بە زمانی ئیسپانی قسە دەکرێت بە بەردەوامی کۆنسۆنانتەکان لە پێگەی وشە-کۆتایی ڕەت دەکاتەوە.

ھێماکان

ئاڵا

لە ڕووی مێژوییەوە ئاڵای لیما بە "ئاڵای پاشاکانی پیرۆ" ناسراوە،^[٦] لە قوماشێکی ئاوریشمی ڕەنگ زێڕین دروست دەکرێت، وە لە ناوەندەکەدا دەچوێنرا.^[٦]

سرودی نیشتیمانی

بۆ یەکەمجار لە ١٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٨دا، لە کۆبوونەوەیەکی فەرمیدا لەگەڵ سیاسەتمەدارە گرنگەکان، لەوانە ئالان گارسیا سەرۆکی پیرۆ و چەند دەسەلاتێکی دیکە، گوێی لێگیرا. گۆرانییەکە لەلایەن لویس ئینریکی تۆرد lyrics، یودینگ مایسترۆ (موزیک)، وە بەرھەمھێنەری ڕیکۆرد ڕیکاردۆ نۆنیز (arranger) دروست کراوە.^[٧]

مێژوو

لە سەردەمی پێش کۆلۆمبیادا ئەوەی ئێستا لیما لەژێر سیاسەتی «یچسمادا» لەلایەن گرووپە ڕەسەنەکان ئاوەدان بوو، کە لە سەدەی ١٥ لە ئیمپڕاتۆریای ئینکادا جێیان کردەوە. لە ساڵی ١٥٣٢ کۆمەڵێک لە کۆنکویستادۆرسی ئیسپانی بە سەرکردایەتی فرانسیسکۆ پیزاررۆ، ئەتاھولپای فەرمانڕەوای ئینکایان بەزاند، وە دەستیان بەسەر ئیمپراتۆرییەتییەکەیدا گرت. لەو کاتەوەی کە تاجی ئیسپانیا پیزاررۆی لەو زەویانەی دانا بوو، کە داگیری کردبوون، دۆڵی ڕیماکی ھەڵبژارد لەبەر ئەوەی لە ١٨ی کانوونی دووەمی ١٥٣٥ پایتەختەکەی خۆی دۆزییەوە، وەک سیوداد دو لۆس ڕیس (شاری پاشاکان). لە ئابی ١٥٣٦ سوپای ئینکا یاخیبووەکان بە سەرکردایەتی مانکۆ ئینکا یوپانکی شارەکەیان گەمارۆدا، بەڵام لەلایەن ئیسپانییەکان و ھاوپەیمانە ڕەسەنەکانیان شکستیان پێھێنا. لیما پاش ئەوەی بە پایتەختی جێگری پیرۆ و پێگەی ڕیاڵ ئۆدینسیا لە ساڵی ١٥٤٣ دیاری کرا، پایەی بەدەستھێنا لە ماوەی سەدەی داھاتوودا گەشایەوە وەک ناوەندی تۆڕێکی بازرگانی فراوان، کە جێگیری لەگەڵ ئەمریکا تێکەڵ کرد. بەڵام شارەکە لە مەترسییەکان ئازاد نەبوو، بوونی چەتەکان و تایبەتان لە ئۆقیانووسی ئارامدا دەبووە ھۆی دروستکردنی دیوارەکانی لیما لە نێوان ١٦٨٤ بۆ ١٦٨٧. بومەلەرزەکەی پیرۆی ساڵی ١٦٨٧ زۆربەی بیناکانی شارەکەی وێران کرد، بومەلەرزەکە وەرچەرخانێکی دیاری کرد لە مێژووی شارەکەدا وەک ھاوکات بوو لەگەڵ پاشەکشەیەکی بازرگانی و گەشەکردنی کێبڕکێی ئابووری لەگەڵ شارەکانی وەک «بوێنس ئایرس». ساڵی ١٧٤٦ بومەلەرزەیەکی بەھێزی دیکە بە سەختی زیانی بە لیما گەیاند و کالۆی وێران کرد.

سەرچاوەکان

^ «Peru Altitude». لە ڕەسەنەکە لە ٢٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٨ی تەممووزی ٢٠١٤ ھێنراوە.
^ «INEI: Lima cuenta con 9 millones 752 mil habitantes». larepublica.pe (بە ئیسپانی). La República. ١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥. لە ڕەسەنەکە لە ٢٥ی ئازاری ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ١ی نیسانی ٢٠١٩ ھێنراوە.
^ «The World's Cities in 2016» (PDF). United Nations. لە 1 April 2019 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= (یارمەتی)
^ «Lima alberga 9 millones 320 mil habitantes al 2018». inei.gob.pe (بە ئیسپانی). INEI. لە ڕەسەنەکە لە ٤ی ئابی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٣ی ئابی ٢٠١٨ ھێنراوە.
^ «Limaq» (PDF) (بە ئیسپانی). لە ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٩ ھێنراوە.
^ ^ئ ^ا Heralatin.t35.com (ed.). «Ciudad de Lima» (بە Spanish). لە ڕەسەنەکە لە ١٠ی ئابی ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە ١١ی شوباتی ٢٠١٥ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر) ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ناوە ژمارەیییەکان: editors list (بەستەر) ١٠ی ئابی ٢٠١١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
^ Perú.21، ed. (2008). «Lima tiene dos himnos que nadie ha escuchado». لە ڕەسەنەکە لە ٤ی ئازاری ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ١١ی شوباتی ٢٠١٥ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ناوە ژمارەیییەکان: editors list (بەستەر)

بەستەرە دەرەکییەکان

[Peru_Altitude:_Elevation_of_Different_Peru_Cities-1] «Peru Altitude». لە ڕەسەنەکە لە ٢٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٨ی تەممووزی ٢٠١٤ ھێنراوە.

[INEI:_Lima_tiene_9_millones_752_mil_habitantes-2] «INEI: Lima cuenta con 9 millones 752 mil habitantes». larepublica.pe (بە ئیسپانی). La República. ١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥. لە ڕەسەنەکە لە ٢٥ی ئازاری ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ١ی نیسانی ٢٠١٩ ھێنراوە.

[3] «The World's Cities in 2016» (PDF). United Nations. لە 1 April 2019 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= (یارمەتی)

[4] «Lima alberga 9 millones 320 mil habitantes al 2018». inei.gob.pe (بە ئیسپانی). INEI. لە ڕەسەنەکە لە ٤ی ئابی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٣ی ئابی ٢٠١٨ ھێنراوە.

[Limaq-5] «Limaq» (PDF) (بە ئیسپانی). لە ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٩ ھێنراوە.

[flag-6] ئ ^ا Heralatin.t35.com (ed.). «Ciudad de Lima» (بە Spanish). لە ڕەسەنەکە لە ١٠ی ئابی ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە ١١ی شوباتی ٢٠١٥ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر) ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ناوە ژمارەیییەکان: editors list (بەستەر) ١٠ی ئابی ٢٠١١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.

[7] Perú.21، ed. (2008). «Lima tiene dos himnos que nadie ha escuchado». لە ڕەسەنەکە لە ٤ی ئازاری ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ١١ی شوباتی ٢٠١٥ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ناوە ژمارەیییەکان: editors list (بەستەر)

[١]

[٢]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]