سیستمی بەکارخەری

Operating System

سیستەمی کارپێکەری (بە ئینگلیزی: Operating System) نەرمامێرێکی سیستەمە کە ڕەقەکاڵا و سەرچاوەکانی نەرمامێر بەڕێوە دەبات، و خزمەتگوزارییە ھاوبەشەکان بۆ بەرنامە کۆمپیوتەرییەکان دابین دەکات.

سیستەمە کارپێکردنەکانی دابەشکردنی کات ئەرکەکان خشتەبەندی دەکەن بۆ بەکارھێنانێکی کارامەی سیستەمەکە و لەوانەشە نەرمامێری ژمێریاری لەخۆبگرن بۆ دابەشکردنی تێچووی کاتی پڕۆسێسەر، کۆگای گشتی، ئامێرە پەراوێزییەکان، و سەرچاوەکانی تر.

بۆ ئەرکە ڕەقەکاڵاییەکان وەک تێکردن و دەرکردن و تەرخانکردنی بیرگە، سیستەمی کارپێکردن وەک نێوەندگیرێک لەنێوان بەرنامەکان و ڕەقەکاڵای کۆمپیوتەردا کار دەکات، ھەرچەندە کۆدی بەرنامەی بەکاربردن (application) زۆربەی کات ڕاستەوخۆ لەلایەن ڕەقەکاڵاوە جێبەجێ دەکرێت و زوو زوو بانگی سیستەم دەکات بۆ فرمانێکی سیستەمی کارپێکردن یان لەلایەن ئەوەوە پچڕانی تێدەکرێت. سیستەمە کارپێکردنەکان لەسەر زۆر ئامێر دەدۆزرێنەوە کە کۆمپیوتەریان تێدایە – لە تەلەفۆنی مۆبایل و کۆنسۆڵی یارییە ڤیدیۆییەکانەوە بگرە تا خزمەتگووزاریی وێبەکان و سوپەرکۆمپیوتەرەکان.

ھەتا ڕێکەوتی ئەیلوولی ٢٠٢٤، ئەندرۆید بەناوبانگترین سیستەمی کارپێکردنە و پشکی بازاڕەکەی ٤٦٪ە، دوای ئەو مایکرۆسۆفت ویندۆز بە ٢٦٪، ئای ئۆ ئێس و ئایپاد ئۆ ئێس بە ١٨٪، ماک ئۆ ئێس بە ٥٪، و لینوکس بە ١٪ دێن. ئەندرۆید، ئای ئۆ ئێس و ئایپاد ئۆ ئێس سیستەمی کارپێکردنی مۆبایلن، لە کاتێکدا ویندۆز، ماک ئۆ ئێس و لینوکس سیستەمی کارپێکردنی دێسکتۆپن. دابەشکراوەکانی لینوکس لە کەرتەکانی سێرڤەر و سوپەرکۆمپیوتەردا باڵادەستن. پۆلی تایبەتمەندی تری سیستەمە کارپێکردنەکان (سیستەمە کارپێکردنە مەبەست-تایبەتەکان)، وەک سیستەمە نێوچێنراوەکان و سیستەمەکانی کاتی-ڕاستەقینە، بۆ زۆر بەکارھێنان بوونیان ھەیە. ھەروەھا سیستەمی کارپێکردنی ئاسایش-تەوەریش ھەن. ھەندێک سیستەمی کارپێکردن پێداویستیی کەمی سیستەمیان ھەیە (بۆ نموونە دابەشکراوەکانی لینوکسی کێش-سووک). ھەندێکی تر لەوانەیە پێداویستیی سیستەمی بەرزتریان ھەبێت.

ھەندێک سیستەمی کارپێکردن پێویستییان بە دامەزراندن ھەیە یان لەوانەیە بە شێوەی پێشوەختە لەگەڵ کڕینی کۆمپیوتەردا دابمەزرێن (OEM-installation)، لە کاتێکدا ھەندێکی تر لەوانەیە ڕاستەوخۆ لەسەر میدیا (وەک live CD) یان فلاش میمۆری (وەک LiveUSB لە یو ئێس بییەکەوە) کار بکەن.

پێناسە و مەبەست

پێناسەکردنی سیستەمی کارپێکردن کارێکی قورسە، بەڵام بە "ئەو چینەی نەرمامێر کە سەرچاوەکانی کۆمپیوتەر بۆ بەکارھێنەران و بەرنامەکانیان بەڕێوە دەبات" ناوبراوە. سیستەمە کارپێکردنەکان ئەو نەرمامێرە لەخۆدەگرن کە ھەمیشە کار دەکات و پێی دەوترێت ناووک—بەڵام لەوانەیە نەرمامێری تریش لەخۆبگرێت. دوو جۆرە بەرنامەی تر کە دەتوانن لەسەر کۆمپیوتەر کار بکەن بریتین لە بەرنامەکانی سیستەم—کە پەیوەستن بە سیستەمی کارپێکردنەوە، بەڵام لەوانەیە بەشێک نەبن لە ناووک—و بەرنامەکانی بەکاربردن (ئەپڵیکەیشنەکان)—کە ھەموو نەرمامێرەکانی ترن.

سێ مەبەستی سەرەکی ھەن کە سیستەمی کارپێکردن بەجێیان دەھێنێت:

• سیستەمی کارپێکردن سەرچاوەکان لەنێوان بەرنامە جیاوازەکاندا دابەش دەکات، بڕیار دەدات کەی کاتی یەکەی ناوەندیی پێوەئاژۆتن (CPU) یان شوێن لە بیرگەیان پێبدرێت. لە کۆمپیوتەرە کەسییەکانی مۆدێرندا، بەکارھێنەران زۆرجار دەیانەوێت چەندین بەرنامە لە یەک کاتدا کار پێبکەن. بۆ دڵنیابوون لەوەی کە یەک بەرنامە ناتوانێت سەرچاوە ڕەقەکاڵاییە سنووردارەکانی کۆمپیوتەر قۆرخ بکات، سیستەمی کارپێکردن بەشێک لە سەرچاوەکان بە ھەر بەرنامەیەک دەدات، یان لە کاتدا (CPU) یان لە شوێندا (بیرگە). سیستەمی کارپێکردن ھەروەھا دەبێت بەرنامەکان لە یەکتری جیابکاتەوە بۆ پاراستنیان لە ھەڵە و کەلێنە ئەمنییەکانی کۆدی بەرنامەکانی تر، بەڵام ھاوکات ڕێگە بە پەیوەندیی نێوان بەرنامە جیاوازەکان بدات.

• سیستەمی کارپێکردن ڕووکارێک دابین دەکات کە وردەکارییەکانی دەستگەیشتن بە وردەکارییەکانی ڕەقەکاڵا (وەک بیرگەی فیزیکی) دەکاتە دەرھاویشتەیی (ئەبستراکت) بۆ ئاسانکردنی کارەکان بۆ بەرنامەسازان. خەیاڵیکردن ھەروەھا ڕێگە بە سیستەمی کارپێکردن دەدات کە سەرچاوە ڕەقەکاڵاییە سنووردارەکان بشارێتەوە؛ بۆ نموونە، بیرگەی خەیاڵی دەتوانێت وەھمێکی بیرگەی نزیکەی بێسنوور بداتە بەرنامەیەک کە لە بیرگەی ڕاستەقینەی کۆمپیوتەرەکە زیاترە.

• سیستەمی کارپێکردن خزمەتگوزارییە ھاوبەشەکان دابین دەکات، وەک ڕووکارێک بۆ دەستگەیشتن بە ئامێرەکانی تۆڕ و دیسک. ئەمەش وا دەکات بەرنامەیەک بتوانێت لەسەر ڕەقەکاڵای جیاواز کاربکات بەبێ ئەوەی پێویستی بە دووبارە نووسینەوە ھەبێت. ئەوەی کە کام خزمەتگوزاری لە سیستەمی کارپێکردندا بێت زۆر جیاوازە، و ئەم کاراییە زۆرینەی کۆدی زۆربەی سیستەمە کارپێکردنەکان پێکدێنێت.

جۆرەکانی سیستەمی کارپێکردن

سیستەمە کارپێکردنەکانی فرەکۆمپیوتەر

لەسەر فرەپڕۆسێسەرەکان، چەندین یەکەی پرۆسێسی ناوەندی (CPU) بیرگە ھاوبەش دەکەن. فرەکۆمپیوتەرێک یان کۆمپیوتەری پۆلە چەندین CPUی ھەیە، کە ھەریەکەیان بیرگەی تایبەت بە خۆی ھەیە. فرەکۆمپیوتەرەکان پەرەیان پێدرا چونکە دروستکردنی فرەپڕۆسێسەری گەورە کارێکی قورس و زۆر گرانبەھایە؛ ئەوان لە کۆمپیوتەریی ھەوریدا باون بەھۆی قەبارەی گەورەی ئەو ئامێرانەی کە پێویستن. زۆرجار پێویستە CPU جیاوازەکان پەیام بۆ یەکتر بنێرن و وەریبگرن؛ بۆ دڵنیابوون لە کارایی باش، سیستەمە کارپێکردنەکانی ئەم ئامێرانە پێویستە کۆپیکردنی پاکێتەکان کەم بکەنەوە. سیستەمە نوێیەکان زۆرجار فرە-ڕیزن—کە گرووپی بەکارھێنەران بۆ ڕیزی جیاواز جیا دەکەنەوە—بۆ کەمکردنەوەی پێویستی بە کۆپیکردنی پاکێت و پشتگیریکردنی ژمارەیەکی زیاتری بەکارھێنەری ھاوکات. تەکنیکێکی تر دەستگەیشتنی ڕاستەوخۆی دوور بە بیرگەیە، کە ڕێگە بە ھەر CPUیەک دەدات دەستی بگات بە بیرگەی CPUکانی تر. سیستەمە کارپێکردنەکانی فرەکۆمپیوتەر زۆرجار پشتگیری لە بانگکردنی پرۆسیجەری دوور دەکەن، کە تێیدا CPUیەک دەتوانێت پرۆسیجەرێک لەسەر CPUیەکی تر بانگ بکات، یان بیرگەی ھاوبەشی دابەشکراو، کە تێیدا سیستەمی کارپێکردن خەیاڵیکردن بەکاردێنێت بۆ دروستکردنی بیرگەیەکی ھاوبەش کە لە ڕووی فیزیکییەوە بوونی نییە.

سیستەمە دابەشکراوەکان

سیستەمی دابەشکراو بریتییە لە گرووپێک لە کۆمپیوتەری جیاوازی تۆڕکراو—کە لەوانەیە ھەریەکەیان سیستەمی کارپێکردن و سیستەمی فایلی تایبەت بە خۆی ھەبێت. بە پێچەوانەی فرەکۆمپیوتەرەکانەوە، لەوانەیە لە ھەر شوێنێکی جیھاندا بڵاوبووبنەوە. زۆرجار نێوەندبەر، کە چینێکی نەرمامێری زیادەیە لەنێوان سیستەمی کارپێکردن و بەرنامەکاندا، بۆ باشترکردنی یەکپارچەیی بەکاردەھێنرێت. ھەرچەندە کارکردنی ھاوشێوەی سیستەمی کارپێکردنە، بەڵام سیستەمێکی کارپێکردنی ڕاستەقینە نییە.

سەرچاوەکان

• مێژووی سیستمە بەکارخەرییەکانی کۆمپیوتەر، https://web.archive.org/web/20190202192615/https://www.operating-system.org/
• سیستمی بەکارخەریی کۆمپیوتەر چییە؟، webopedia.com

---