بۆ ناوەڕۆک بازبدە

تۆماس ئێدوارد لۆرەنس

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
تۆماس ئێدوارد لۆرەنس
بە ئینگلیزی: Thomas Edward Lawrence
لەدایکبوون١٦ی ئابی ١٨٨٨
ترێمادۆگ، شانشینی یەکگرتوو
مردن١٩ی ئایاری ١٩٣٥(١٩٣٥-٠٥-١٩) (٤٦ ساڵ ژیاوە)
Bovington Camp، شانشینی یەکگرتوو
ناوی خوازراوJohn Hume Ross، Thomas Edward Shaw، Laurence d'Arabie
ھۆی مەرگڕووداوی ھاتووچۆ، ڕووداوی ماتۆڕ
شوێنی ناشتنکڵێسای سانت نیکۆلاس، مۆریتۆن
باوکسێر تۆماس چاپمان، بارۆنێتی حەوتەم
دایکسارا جونەر
خوشک و برائارنۆڵد واڵتەر لۆڕێنس
ھاوسەربێ نرخ
زمانەکانی ئاخاوتنزمانی فەڕەنسی، زمانی ئینگلیزی، زمانی عەرەبی
زمانی نووسینزمانی ئینگلیزی، زمانی فەڕەنسی، زمانی عەرەبی
بواری کارکاستێلۆلۆژی
شوێنی کارکردنزانکۆی ئۆکسفۆرد
پەروەردەکۆلێژی یەشوا، کۆلێژی ماگدالێن، ئامادەیی شاری ئۆکسفۆرد بۆ کوڕان
دەستپێکی چالاکی١٩١٤
پلەی سەربازیپێشکار، سەرھەنگ
لقی سەربازیسوپای بەریتانیا، ھێزی ئاسمانیی شاھانە
List of worksQ13129730
شاکارەکانحەوت پایەی حیکمەت
ئەرشیڤەکان لەAlbert Sloman Library، Harry Ransom Center، Bodleian Library، Houghton Library
خەڵاتەکانKnight of the Legion of Honour، Croix de guerre 1914–1918، Companion of the Order of the Bath، Distinguished Service Order
Personal library atHarry Ransom Center

تۆماس ئێدوارد لۆرەنس ئەفسەر بووە لە ھێزی سوپای بەریتانی بە پلەی کۆلۆنێل، دوو خەڵاتی شاھانەی پێ بەخشراوە بۆ ئازایەتی و خزمەتەکانی بۆ پاشای بەریتانیا، لە دایک بووی ساڵی ١٦ی ئابی ١٨٨٨ە و لە ١٩ی ئەیاری ساڵی ١٩٣٥مردووە، پیشەی شوێنەوارناسێکی بەریتانی بووە و ئەفسەری سەربازی و کەسێکی دیپلۆماتکار و نووسەر بووە. ئەو کەسە بوو کە ڕۆڵیکی بەرچاوی گێڕڕاوە لە شۆڕشی عەرەبەکان لە ساڵانی (١٩١٦ تا ١٩١٨) و ھاوبەش بووە لە ھێرشەکانی سینا لە میسر و ھێرشی پەلەستین کەلە لە جەنگی جیھانی یەکەم ساڵانی (١٩١٥ و ١٩١٨) ھەڵگیرساوە دژی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی. فراوانی و ھەمەجۆری چالاکییەکانی و پەیوەندییەکانی وەتوانای باسکردنی بەشێوەیەکی سەرنج ڕاکێش بە ڕوونی لە نووسیندا ناوبانگی نێودەوڵەتی بۆ پەیدا کردووە بووە بە ھەڵگری ناوی لۆرەنسی عەرەبەکان، ئەمە ناونیشانی فیلم بوو کەلە ساڵی ساڵی ١٩٦٢ دەرھێنراوە باس لە ڕووداوەکانی چالاکییەکانی لە کاتی جەنگ جیھانی یەکەم دا دەکا.

سەرەتاکانی ژیانی

[دەستکاری]
بنەماڵەی لۆرەنس لەم خانووە ژیاون ژمارە ٢, شەقامی پۆلستید، شاری ئۆکسفۆرد لە ١٨٩٦ تا ١٩٢١

ئەو لە مانگی ئابی ١٨٨٨ لە دایک بووە لە دوو دایک باوکی کە ھەرگیز ھاوسەرگیریان ئەنجام نەدابوو کە ئەمیش دایکی سارا جونەر لە دایک بووی ١٨٦١ و لە ساڵی ١٩٥٩ مردووە پیشەی مامۆستایی تایبەت بووە بۆ خانەوادە پلە بەرزەکانی بەریتانیا، باوکی بەڕێز تۆماس چاپمان حەوتەمین بارۆن بووە لە دایک بووی ساڵی ١٨٤٦ولە ساڵی ١٩١٩ مردووە، لە بنەماڵە و خانەوادەیەکی ئیرلەندی بووە. چاپمان و جونەر نازناوی لۆرەنس-یان ھەڵگرتبوو کە ناوی باوکی سارا بوو؛ دایکی سارا وەک خزمەتکارێک بۆ خێزانی لۆرەنس کاری کردبوو کاتێک بە سارا دووگیان بووە. لە ساڵی ١٨٩٦ خانەوادەی لۆرەنس چوونە شاری ئۆکسفۆرد، تۆماس لەم شارەدا ئامادەی قۆناغی ئامادەیی بوو و دواتر لە ساڵانی ١٩٠٧ تا ١٩١٠ خوێندنی لە بواری مێژوو لە کۆلێژی عیسا لە ھەمان شاردا تەواو کرد. لە نێوان ساڵانی ١٩١٠ و١٩١٤ دا بە شێوەیەکی سەرکەوتوو لە کارچەمیش لە سووریای عوسمانی وەک شوێنەوارناسێک بۆ مۆزەخانەی بەریتانیا کاری کردووە،

پاش ھەڵگیرسانی جەنگی جیھانی یەکەم لە ساڵی ١٩١٤ وەکو خۆبەخشێک چووە ڕیزی سوپای بەریتانی و لە نووسینگەی عەرەبی لە قاھیرە کاری کردووە (ئەم نووسینگەیە لە ساڵی ١٩١٦ دامەزرێنرا)یەکەیەکی ھەواڵگری سیخوری لە میسر بوو. لە ساڵی ١٩١٦دا بە کاری سیخوری گەشتی بۆ میزۆپۆتامیاو نمچە دوورگەی عەرەبی کرد، وەھەروەھا لەگەڵ چەند ئەفسەری بەریتانی تر یاوەری ھێزە عەرەبییەکانیان دەکرد لەگەڵ بەرپابوونی شۆرشی عەرەبی و پاڵپشتی لە شانشینی عەرەبیان دەکرد لە حیجاز بۆ سەربەخۆی دژی ھێزی سوپای ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی. لۆرەنس لەگەڵ میر فەیسەلی کە سەرکردایەتی شۆڕشی عەرەبی دەکرد کاری کردووە و ھەندێ جار وەکو سەرکردەیەک بەشداری ڕیزە سەربازییەکانی عەرەبی کردووە دژی ھێزە چەکدارەکانی عوسمانی بۆ گرتنی دیمەشق لە مانگی تشرینی یەکەمی ١٩١٨. دوای جەنگی جیھانی یەکەم لۆرەنس دەست بەکار بوو لە نووسینگەی دەرەوەی بەریتانیا و بووە ھێڵی پەیوەندیدار لە نێوان حکوومەتی بەریتانیا لەگەڵ فەیسەڵ. لە ساڵی ١٩٢٢دا خۆی دوورەپەرێز گرت لە ژیانی کۆمەڵایەتی، ساڵانی دواتری بە خزمەت کردن وەکو ئەفسەرێکی پلە نزم ژیانی بەسەر برد و زۆربەی کاتەکانی لە ھێزی ئاسمانی بەسەر برد، وەھەروەھا بۆ ماوەیەکی کورت کاری لە سوپادا دەکرد تا ساڵی ١٩٣٥. پەرتوکێکی نووسی بە ناوی (مینت) کە باس لەو کاتانەی کە لە ھێزی ئاسمانی شاھانەدا بووە وەکو فڕۆکەوانێکی ئاسایی. کەسێکی زۆر کۆمەڵایەتی بووە و خۆی دەگونجاند لەگەڵ کەسانی ھونەرمەند و نووسەر و سیاسەتمەدارانی ناسراو. ھەروەھا بەشداری لە پەرەسەندنی مۆتۆر بەلەمی ڕزگارکرد لە ھێزی ئاسمانی شاھانەدا. لۆرەنس بەھۆی دوو کاریگەر ناسراو بوو بەھۆی ئەو ڕاپۆرتانەی کە ڕۆژنامەنووسێکی ئەمریکی کە ناوی لۆیل تۆماس بوو دەیکرد لەسەر شۆڕشی عەرەبی و ھەروەھا پەرتوکەکەی بە ناوی (حەوت کۆڵەکەی ژیری)، لۆرەنس لە ١٩ی ئایاری ١٩٣٦ دوای ٦ ڕۆژ برینداربوونی لە ڕووداوێکی ماتۆڕسیکیل دا لە شاری دۆروسێت لە تەمەنی ٤٦ ساڵیدا گیانی لەدەستدا.

گەشتەکانی و شوێنەوەرناسی

[دەستکاری]

لە تەمەنی ١٥ ساڵییەوە خولیای پیشەی شوێنەواری بووە ولەگەل ھاورێکەی بە ناوی سیرل بیسۆن گەشتیان کردووە لەسەر باسیکیل و ناوچەکانی ئۆکسفۆردو دەوراو پشتی و ھەموو گوندەکان و کلێساکان و نەخشەیان دروست کردووە بۆ ئەو شوێنە کۆنانەی کە لەسەر ڕیگەیان بینیوە. لە ھاوینی ساڵی ١٩٠٧دا ھەڵدەستێ بە گەشتکردن بەتەنیای و ھەندێ جار لەگەڵ ھاورێکەی بێسۆن و بەسەر بایسکلەوە بۆ ناو فەرەنسا ھەموو کۆشکە کۆنەکانی سەردەمی چەرخی ناوەراست بەسەر دەکەنەوە و وێنەیان دەگرن. لەسالانی ١٩٠٧ تا ١٩١٠ دەچێتە کۆلیژی جیسیس لە شاری ئۆکسفۆرد بۆ خوێندنی بابەتی مێژوو، لە مانگی تەممووز و ئابی ١٩٠٨ توانی ٢٬٢٠٠ میل (٣٬٥٠٠ کم) بە تەنیا لەسەر بایسکلەوە ڕێگا بگرێت لە ڕێگەی فەڕەنساوە تا دەگاتە دەریای سپی ناوەڕاست و بگەرێتەوە بۆ ئەوەی لێکۆڵینەوە بکات لەسەر ئەم قەڵایانە [٢٨]. لە ھاوینی ساڵی١٩٠٩دا گەشتێکی لەسەر پێ دەکا وبە تەنیا بۆ ماوەی سێ مانگ کە دوورییەکەی ١٠٠٠ میل - ١٦٠٠ کم دەبێ بۆ قەڵا خاچپەرستەکان کە دەکەوێتە خاکی سووریای عوسمانی[٣٠]. وەکو لە کۆلێژ جیسیس دەبێ ئەندامی بەشی ئەفسەرانی ڕاھێنراوی زانکۆ دەبێ[٣١]. لۆرەنس لە کۆلیژەکە بە پلەی یەکەمی ڕێزەوە تەواوی کرد، توێژینەوەکەی کە پێشکەشی کردبوو لەژێر ناوی کاریگەری جەنگی خاچەکان لەسەر سەربازانی تەلارسازی ئەوروپایییەکان- تا کۆتایی سەدەی ١٢یەم، بەشێکی لەسەر بنەمای لێکۆڵینەوەکانی لەگەڵ بیسۆن بوو کەلە فەڕەنسا کردبووی، [٢٥] و ئەو توێژینەوانەی کە بە تەنیا ئەنجامی دابوو [٣٣]. لۆرەنس سەرسام بوو بە سەردەمی ژیانی سەدەکانی ناوەڕاست؛ ئارنۆلدی برای لە ساڵی ١٩٣٧ لەسەری نووسیبوو کە "توێژینەوەکانی لەسەر سەدەکانی ناوەڕاست" "ڕێگایەکی بوو بۆ ئەوەی دەربازی بێ لە شێوەی ژیانی ئەوسەردەمئی ئینگلتەرای بۆرژوازی"[٣٤]. لە ساڵی ١٩١٠، ئەو گەشتەی دی جی ھۆگارت کە بۆ مۆزەخانەی بەریتانیا ڕێکخرا بوو لە شوێنی بۆ لۆرەنس وەکو ھەلێک بۆی ڕەخسا تا تواناکانی لە پیشەی شوێنەوارناسی لە کەرگامیش بسەلمێنێت وەلە ھەمان کاتدا گەرترۆید بێڵی لەم شوێنەوارەدا ناسی.

شوێنەوارێکی سەرەتایی ھیتییەکان کە لەلایەن لۆڕەنس و ولی لە دەستە ڕاستەوەیە لە شاری کەرگامیش دۆزرایەوە

ھەواڵگری سەربازی

[دەستکاری]

لە کانوونی دووەمی ١٩١٤، ولی و لۆرەنس لەلایەن سوپای بەریتانیاوە بە ھاوبەشی ھەڵبژێردران[٤٣] وەک شوێنەورناس بۆ ئەنجامدانی لێکۆڵینەوەیەکی سەربازی بۆ بەریتانیا لە بیابانی نەگڤ. ئەوان لەلایەن ڕێکخراوی دۆزینەوەی پەلەستینەوە پارەیان بۆ دابینکرا بوو بۆ گەڕان بە دوای ئەو ناوچانەی کە لە بایبڵ ئاماژەیان پێکراوە ئەمیش بیابانی زین، وئەمانیش لێکۆڵینەوەیەکی شوێنەواریان بۆ بیابانی نەگڤیان بەجێ ھێنا کە بە درێژایی ڕێگاکەوە بوو. نەگڤ لە ڕووی ستراتیژییەوە گرنگ بوو، کە وەکو سوپای عوسمانی ھێرشی بکەنە سەر میسر دەبێ لەو شوێنە تێبپەڕێت. ولی لەگەڵ لۆرەنس دواتر ڕاپۆرتێکیان بڵاو کردەوە لەسەر گەشتەکەیان بۆ دۆزینەوەی شوێنەوار،[٤٤] بەڵام گرینگترین دەرئەنجامی ئەوە بوو نوێکردنەوەی نەخشەکێشانی ناوچەکە بوو، لەگەڵ سەرنجدانی تایبەت بە تایبەتمەندییەکانی پەیوەندی سەربازی و ھەبوونی سەرچاوە ئاوییەکان. وەھەروەھا لۆرەنس سەردانی عەقەبا و شۆبکی کرد، ئەم دوو شوێنە دوور نین لە شوێنەواری پێترا [٤٥]. بارودۆخەکە لە ماوەی ساڵی ١٩١٥ ئاڵۆز بوو. ڕیزەکانی بزووتنەوەی نەتەوەیی عەرەبی جۆرە چاڵاکییەکژ ھەبوو لە ڕیزەکانیدا بەتایبەتی ئەوانەی بە زمانی عەرەبی دەدوان لەو ناوچانەی کەلە ژێر دەسەڵاتی عوسمانی دا بوون. وەھەم لە ھەمان کاتدا ژمارەیەکی زۆرانێک لە عەرەبەکان سەرباز بوون لە ڕێزی ھێزی چەکدارەکانی عوسمانیدا خزمەتیان دەکرد(٤٩). لۆرەنس وبەریتانییەکان لەگەڵ شەریف حوسێن لە پەیوەندیدا بوون ودانوستانیان ھەبوو بۆ ڕابەرایەتیکردنی ڕاپەڕینێک دژی عوسمانییەکان. ڕاپەڕینێکی بەم شێوەیە یارمەتیدەر بوو بۆ بەریتانیا تا بچێتە بجەمگێ دژی عوسمانییەکان، و کەمکردنەوەی ھەر ھەڕەشەیەک ھەبێ لەسەر کەنالی سویز. ھەرچەندە دیبلۆماتکارەکانی فەرەنسی بەرھەلستکار بوون لەسەر ئەم جۆرە پیلانە لەلایەکی ترەوە یارمەتی سووریایان دا بۆ سەربەخۆ بوونی بەڵام وەک داگیرکەرێک لەژێر دەستی فەڕەنسییەکان بن ونەک دەوڵەتێکی سەربەخۆ بێ[٥٢]. ناڕەزایی تووند لەلایەن حکوومەتی ھیندستانەوە ھەبوو، کە بە شێوەیەکی ئاسایی بەشێک بوو لە حکوومەتی بەریتانی بەڵام بە سەربەخۆیی ڕەفتاری دەکرد وەچاوی لەسەر خاکی میزوپۆتامیا بوو کە لەژێر دەسەڵاتی بەریتانیادا بێ کە وەکو کۆگایەک بێ بۆ ھیندستان خزمەت بکات، لەمەش زیاتر دەیویست سەر بە عەدەنی عەرەبدا ببەسترێتەوە[٥٣]. لۆڕنس لە نووسینگەی عەرەبی سەرپەرشتی ئامادەکردنی نەخشەکانی کرد[٥٤]، و ئامادەکردنی ھەواڵی ڕۆژانە بۆ جەنەراڵەکانی بەریتانیا لە شانۆکاندا[٥٥]، و چاوپێکەوتن لەگەڵ زیندانییەکان دەکرد (٥٤). خۆی ڕەخساندبوو بۆ بەجێ ھێنانی کرداری نیشتنەوەی ھێزەاکانی بەریتانیا لە شاری ئەلێکساندرێتا کە ھەرگیز نەھاتە دی[٥٧]. لە بەھاری ١٩١٦ لۆرەنس بە خێرایی نێردرا بۆ میزوپۆتامیا بۆ ئەوەی یارمەتی لە ھێورکردنەوەی گەمارۆی کوت بدات بە چەند ڕێگایەک وەکو دەستپێکردنی ڕاپەڕینێکی عەرەبی و بەرتیلدانی بەرپرسانی عوسمانی. ئەم ئەرکە ھیچ ئەنجامێکی بەسوودی نەبوو[٦٠]. ھاوکات ڕێککەوتننامەی سایکس– پیکۆت لە لەندەن بەبێ ئاگاداری بەرپرسانی بەریتانیا لە قاھیرە گفتوگۆی لەسەر کرا کە ڕێژەیەکی زۆری خاکی سووریایان بە فەڕەنسا بەخشی بوو. ھەروەھا ئاماژە بەوە دەکات کە عەرەب دەبێت چوار شارە مەزنەکەی سووریا داگیر بکەن ئەگەر ھەر جۆرێک دەوڵەتیان ھەبوو: دیمەشق و حومس و حەما و حەلەب. ڕوون نەبوو کە لۆرەنس کە چەند ئاگاداری ناوەڕۆکی ئەم پەیمانە بووبێت [٦١].

شۆڕشی عەرەبی

[دەستکاری]
وێنەی لۆرەنس Rabigh, باکووری جەدە، ١٩١٧

لە١٦ی تشرینی یەکەمی١٩١٦، لۆرێنس بە کارێکی ھەواڵگری بە سەرۆکایەتی ڕۆناڵد ستۆرس نێردرا بۆ ھێجاز[٦٣]. چاوپێکەوتنی لەگەڵ کوڕەکانی شەریف حسێن کرد عەلی و عەبدوڵڵا لەگەڵ فەیسەڵ و گەیشتە ئەو ئەنجامەی کە فەیسەڵ باشترین پاڵێوراوە بۆ سەرکردایەتیکردنی شۆڕش [٦٥]. لە مانگی تشرینی دووەمدا، ستیوارت فرانسیس نیوکەمب ھەڵبژێردرا بۆ ڕابەریایەتی کردنی پەیوەندییەکی ھەمیشەیی بەڕیتانی بۆ فەیسەڵ وپیاوەکانی[٦٦]. نیوکەمپ نەگەشتبوو بۆ ناوچەکە و بارودۆخەکە بەرەو گرژی دەرۆیشت و پەلەی تیادا ھەبوو، بۆیە لۆرەنس لە شوێنی نیوکەمپ نێردرا[٦٧]. لە کۆتایی مانگی کانوونی یەکەمی ١٩١٦ فەیسەڵ و لۆرەنس پلانێکیان داڕێژت بۆ جێگیرکردنەوەی ھێزە عەرەبییەکان لە دەوروبەری شاری مەدینەدا بۆ ڕێگرتن لە ھەڕەشەکردن ھێزەکانی عوسمانی بەسەر پێگەکانی عەرەب و دانانی ھێڵی شەمەندەفەری کەلە سووریایە لەژێر فشاری ھەڕەشەدا [٦٨]. لۆرەنس نیوەندێک بوو بۆ ھەڵگیرسانی شۆڕشی عەرەب وەھاریکاریان لە بواری ستراتیژی و پەیوەندیکردن لەگەڵ ھێزە چەکدارەکانی بەریتانی، و لە ھەمان کات بەشداری لە زۆرەھا چاڵاکی کرد لەمانە چەند ئەنجامدانێکی سەربازی، ئەمانیش:

  • لە ڕۆژی ٣ی کانوونی دووەمی ساڵی ١٩١٧: ھێرشکردنە سەر بارەگایەکی عوسمانی لە ھەیجاز[٧٠]
  • لە ڕۆژی ٢٦ی ئازاری ساڵی١٩١٧: ھێرشکردنە سەر ھێڵی شەمەندەفەر لە ناوچەی عەبا ئەل نەم[٧١][٧٢]
  • لە ڕۆژی ١١ی حوزەیرانی ساڵی١٩١٧: ھێرشکردنە سەر پردێک لە ڕاس- بەعلبک[٧٣]
  • لە ڕۆژی ٢ی تەممووزی ساڵی١٩١٧: ھێرشکردنە سەر ھێزەکانی عوسمانییەکان وشکستھێنانیان لە ناوچەی عەبا ئەل - لیسەن، سەربازگەی عەقەبە(٧٤)
  • لە ڕۆژی ١٨ی ئەیلوولی ساڵی ١٩١٧: ھێرشکردن وتێکشکاندنی ھێڵی شەمەندەفەری نزیک ناوچەی مودەورا [٧٥]
  • لە ڕۆژی ٢٧ی ئەیلوولی ساڵی ١٩١٧: ھێرشکردنە سەر ھێڵی شەمەندەفەر، و تێکشکاندنی [٧٦]
  • لە ڕۆژی ٧ی تشرینی دووەمی ساڵی ١٩١٧: لە دوای ھێرشێکی شکستخواردووی لەسەر پردی یەرموک، تەقاندنەوەی شەمەندەفەرێک لەسەر ھێڵەکەوە کە دەکەوێتە نێوان ناوچەی دێرە و عەممان و بەھۆی تەقینەوەکەوە چەندین برینداری بەرکەوتووەکانی لێکەوتەوە بووە ھۆی بەرپاکردنی شەڕ لە نێوان عەرەبەکان وھێزی عوسمانییەکان[٧٧]
  • لە ڕۆژی ٢٣ی کانوونی دووەمی ساڵی ١٩١٨: شەڕی تەفیلە ھەڵگیرسا لە نێوان عەرەبەکان لەژێر فەرمانی جەعفەر پاشای عەسکەری و عوسمانییەکان لە باشووری ڕۆژھەڵاتی دەریای مردوودا لە ئەنجامدا جەنگەکە شەڕکردنێکی بەرگری بوو بەڵام بوو بە ھێرشێکی ھێرشبەری لە مێژووی ناسراوە بە جەنگی «دەستوەشێنێکی تووندی ھێز». لۆرێنس خەڵات کرا و پلەی بەرزکراوە بۆ ئەو ڕابەراتی کردنەی لە تەفیلە و بوو بە ئەفسەری کۆڵۆنێڵ[٧٨]
  • لە ئازاری سالی ١٩١٨: ھێرشکردنە سەر ھێڵی شەمەندەفەر نزیک شاری عەقەبە[٨٠]
  • لە ڕۆژی ١٩ی نیسانی ساڵی ١٩١٨: ھێرشکردن و بەکارھێنانی ئۆتۆمبێلی زرێپۆشی بەریتانی بۆ سەر ناوچی تێڵ-شەم(٨١)
  • لە ڕۆژی ١٦ی ئەیلوولی ساڵی ١٩١٨: تەقاندنەوەی پردی شەمەندەفەری کەلە نێوان عەمان و ناوچەی دەرەع[٨٢]
  • لە ڕۆژی ٢٦ی ئەیلوولی ساڵی ١٩١٨: ھێرشکردن بۆ سەر ھێزەکانی عوسمانییەکان و ئەڵمانییەکان نزیک گوندی تەفەس. ھێزی عوسمانییەکان گوندنشینەکانیان کۆمەڵکوژ کرد لە بەرامبەردا ھێزە عەرەبەکان و لۆرەنس زیندانییەکانیان کۆمەڵکوژ کرد [٨٣]

لۆرەنس لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩١٧دا بە درێژایی ٣٠٠ میل بەرەو باکووردا بە تەنیا گەشت دەکات و بەرەو ئەقەبە و ڕەس بەعلبک و دەوروبەری دیمەشق و ئەزرەق و ئوردن دەڕوات. چاوی بە نەتەوە عەرەبەکان دەکەوێت، ھەڵدەستێ بە ڕێنمایی کردنیان تا ھەڵنەستنەوەو شۆڕش ھەڵنەگیرسێنن دژی عوسمانییەکان تا ھێزەکانی فەیسەڵ دەگات و دوای ئەو ھێرشە ئەنجام بدەن بۆ پردەکە بۆ دروستکردنی کاریگەری چالاکی چەکداری وسەرکەوتنی بەدەست ھێنا بۆ سەرکەوتنی داڕێژتنی پلانەکانی بەریتانیا بۆیە خەڵاتی گرانبەھای بەدەست ھێنا وەکو خەڵاتی ڤیکتۆریا و خەڵاتی باس کە دوو خەڵاتی تەنھا دەدرێنە ئەو کەسانەی بوێرن ودڵسۆزانە بۆ بەریتانیا خزمەت دەگەیەنن وەھەم پلەی سەربازیان بەرز کردەوە بۆ مەیجۆر. لۆرەنس بەھەماھەنگی لە نێوان بارەگای بەریتانیا و پەیوەندیکردن بە فەیسەل کاری سەربازی ھاودەمی ڕادەپەڕاند[٨٦]، بەڵام لە سەرەتای ساڵی ١٩١٨دا پەیوەندی بەڕیتانی و فەیسەڵ لە ڕێگای ئەفسەری کۆلۆنێل پیرس چارلس جۆیس بوو، لۆرەنس تەنھا کاری سەرەکی تەرخان کرابوو بۆ ھەواڵگری وکۆکردنەوەی زانیاری [٨٧].

پلانڕێژی

[دەستکاری]

فەیسەڵ و لۆرەنس ئامانجی سەرەکیان ئەوە بوو بە گرتنی شاری مەدینە بوو بەڵام بە گرتنەبەری ڕووەو باکوور لە ڕێگەی مەعن و دێرەعەوە بۆ دیمەشق و ئەو خاکانەی لە دوای ئەمان دێت. فەیسەڵ دەیویست ھێرشی ئاسایی لە دژی عوسمانییەکان دا بکات، بەڵام لۆرەنس بەم شێوە ھێرشکردنەکەی پاشگەز کردەوە[٨٨]. شاری مەدینە ئامانجێکی سەرنجڕاکێش بوو بۆ شۆڕشەکە و وەک دووەم پیرۆزی شوێنەکەی بۆ موسوڵمانان، و لەبەر ئەوەی سەربازگەی عوسمانییەکان بەھۆی نەخۆشی و گۆشەگیرییەوە بۆیە لە جیاتی ھەوڵدان بۆ گرتنی پلانیان درێژ کردەوە کەلە دیمەشقەوە ھێرش بکەنە سەر ھێڵی شەمەندەفەری ھەجازی بەتەواوەتی تێکو پێکی بشکێنن و لەناوی ببەن[٩٠].

گرتنی عەقەبە

[دەستکاری]
لۆرەنس لە عەقەبە، ١٩١٧

لۆرەنس پێشنیارێکی پێشکەش کرد بۆ ئەوەی ناڕێکوپێکی ڕیزەکانی ھێزی عەرەب یەکبخا بە ھینانی کەسایەتییەک بە ناوی عەودا ئەبو تەیی بۆ ڕیزەکانی سوپای عەرەب ئەم کەسە لە ڕیزەکانی سوپای عوسمانییەکان دا بوو کە دەکەوێتە شارۆچکەی عەقەبە لەسەر دەریای سوورەوە[٩٧][٩٨][٩٩]، بۆیە لە دەریاوە ھێرشیان کرد ئەم ڕێگایانەی کە لە چیاکانەوە بۆی دەچوو بە شێوەیەکی پتەو بەرگری لێ کرابوون. ھەڵمەتەکە لەلایەن شەریف ناسری مەدینە بەڕێوە چوو[١٠١]. لۆرەنس وردەکارییەکانی پلانڕێژی ھێرشی ناوەوەی کە بۆی دایڕێژراو کردبوو پلە سەربازییە بەرزەکانی سەرووی خۆی لێ ئاگادار نەکردبۆوەوە لەبەر ھۆکاری ئەوەی نەوەک پلانەکەی بۆ بەرژەوەندی فەڕەنسایییەکانەوە بکەوێتەوە، ھێرشەکە لە ٩ی ئایاری لە وێجە دەستی پێ کرد[١٠٢][١٠٣]لە ٦ی تەممووزداعەقەبا کەوتە دەست ھێزە عەرەبەکان بە پلانی لۆرەنس بۆ ھێرشکردنی سەربازی بەسەر بەرگرییەکانی تورکییەکان لە دوواوە. فەرماندەی نوێی ھێزی ھەڵمەتی ئاسمانی میسری بە سەرکردایەتییە نوێکەی جەنەراڵ ئێدمۆند ئالێنبی ڕازی بوو لەسەر ئەو پلانە ستراتیژییەی کە لۆرێنس پەیڕەوی دەکرد بۆ شۆڕشەکە. لۆرەنس پێگەیەکی متمانەیی بەھێزی بەدەست ھێنا وەکو ڕاوێژکاری لەلایەن فەیسەڵ وھەروەھا جەنەراڵ ئالێنبی.

دەرعە

[دەستکاری]

لۆرەنس لە ٢٠ی تشرینی دووەمی ١٩١٧دا لەکاتێکدا دەرعای بە شێوەیەکی شاردراوەیی بەسەر کردەوە لەلایەن سوپای عوسمانییەوە دەسگیر دەکرێ و لێی دەدرێ و دەست درێژی دەکرێتە سەر بەشێوەیەکی جەستەیییەوە لەلایەن دەسەڵاتداری ناوخۆیی و پاسەوانەکانییەوە، ھەرچەندە شێوەی دەست درێژی کردنە سەری دیاری نەکردبوو. مالکۆم براون و جۆن ئی ماک و جێریمی ویلسۆن گفتوگۆیان کردووە کە ئەم ڕووداوە کاریگەری دەروونی لەسەر لۆرەنس ھەبووە کە لەوانەیە ھەندێک لە ھەڵسوکەوتە نائاسایییەکانی لە ژیانی دواتردا ڕوون بەدیار کەوتووە. لۆرەنس لە نووسینەکەی بە ناوی حەوت ستوونی ژیری کۆتایی بە سەردوولکەکەی ھێناوە و نووسیویەتی: «لە دێرعە ئەو شەوە قەڵای پاکیزەییم بە شێوەیەکی نابەجی ون بوو» [١١٠]

کەوتنی دیمەشق

[دەستکاری]
لۆرەنس لە ساڵی ١٩١٩

لۆرەنس بۆ چەند ھەفتەیەکی کۆتایییەکانی جەنگ دا بەشداری کرد لە ھێرشی گرتنی دیمەشق، بەڵام خۆی ئامادە نەبوو لە کاتی خۆ بە دەستەوەدانی فەرمی شارەکە، بەڵکو دوای چەند کاتژمێرێک دوای کەوتنی شارەکە گەیشت ئەویش لە دەوروبەری کاتژمێر ٩ی بەیانی دەبێ کە دەکاتە١ی تشرینی یەکەمی ١٩١٨، ئامادە نەبوونی زۆر نائومێدی کرد، ھەرچەندە یەکەم کەس کە گەیشتە دیمەشق ھێزی ئوستورالی بە سەرۆکایەتی مەیجۆر ئ.س.ن. بە ناوی ھاری ئۆڵدن، کە خۆبەدەستەوانی فەرمی شارەکەی لە میر سەعیدی بەوەکالەت ورگرت[١١١]. لۆرەنس وەکو ئامێرێک بوو لە دامەزراندنی حکوومەتێکی عەرەبی لە دیمەشق و ھەم وەکو پایەتەخت بێ لەژێر دەسەڵاتی فەیسەڵ وەک پاشایەک بەڵام ئەم ئامانجە لە ساڵی ١٩٢٠دا کۆتایی ھات، دوای شەڕی مەیسەلۆن کاتێ ھێزە فەڕەنسییەکانی بە فەرماندەی جەنەراڵ گوراود ھێرشی کردوو فەرەنسییەکان توانیان بچنە ناو دیمەشق بە فەرمانی جەنەراڵ ماریانۆ گۆیبێت بەمە خەونی لۆرەنس بۆ سەربەخۆ عەرەب ڕووخا [١١٢]. لە ساڵانی کۆتایییەکانی جەنگ دا لۆرەنس بەدوای ئەوەدا بوو کە باڵادەستەکانی حکوومەتی بەریتانی بھێنێتە ئەو باوەڕەی کە سەربەخۆیی عەرەب لە بەرژەوەندی ئەواندایە بەڵام نەتوانی سەرکەوتن بھێنێ لەبەر تێکەڵی بەرژەوەندییەکاندا ولەگەڵ پێکھاتن وڕێکەوتنی نھێنی سایکس پیکۆی لە نێوان فەرەنسییەکان و بەریتانییەکان بووە ھۆی ئەوەی پێچەوانەی ئەو بەڵێنانەی کە بە عەرەب درابوو بۆ سەربەخۆیی بوونیان و کارەکەی بێ ھیوا کرد[١١٣].

ساڵانی پێش جەنگ

[دەستکاری]

لۆرەنس گەڕایەوە بۆ شانشینی یەکگرتووەکان بە پلەی کۆڵۆنێڵ [١١٤] دوای جەنگ ڕاستەوخۆ دەست بەکار بوو لە نووسینگەی دەرەوە، لە نێوان کانوونی دووەم و ئایاردا وەک ئەندامی شاندی فەیسەڵ ئامادەی کۆنگرەی ئاشتی بووە لە پاریس. لە ١٧ی ئایاری١٩١٩، بە فرۆکەیەکی جۆری ھاندلی جۆری ۆ/٤٠٠ لۆرێنس لە ڕێگای بچێتە میسر، ھەر لە فڕۆکەخانەکەی کەلە ڕۆما-سێنتۆسێل دەبێ دەکەوێتە خوارەوە دوو فڕۆکەوان و ھاو فڕۆکەوان دەکوژرێن، بەڵام لۆرەنس تەنھا تووشی شکانی شانی و دوو پەراسووی دەبێ و ڕزگاری دەبێ [١١٥] وەکو لە خەستەخانە دەکەوێت لەلایەن پاشای ئیتاڵی ڤیکتۆر ئیمانوێلی سێیەمی-ەوە سەردانی دەکرێ [١١٦]

لۆرەنس نەخشەیەک ئامادە کرد بۆ کابینەی جەنگ لە تشرینی دووەمی لە ساڵی ١٩١٨ دا[١]

لۆرەنس لە شوباتی ١٩٢٠ تەنھا بۆ ماوەی ساڵێک یان زیاتر کاری ڕاوێژکاری ئەنجام دا بۆ وینستۆن چەرچڵ لە نووسینگەی کۆلۆنیال.[١٢٣]

میر فەیسەل ئاھەنگ لە ڤێرسای، لە کاتی کۆنفرانسی ئاشتی پاریس لە ساڵی ١٩١٩; لە چەپەوە بۆ ڕاست: , نوری ئەلسەید، ڕۆستەم ھەیدەر، لە پێشەوە فەیسەل، کاپین پیسانی، لۆرەنس، خزمەتکاری فەیسەل (نەناسراوە), کاپتن حەسەن قادری

لۆرەنس ڕقی لە کاری بیرۆکراسی بوو، لە ٢١ی ئایاری ١٩٢١ بۆ ڕۆبێرت گراڤس نامەیەک دەنێرێ و تیادا دەنووسی: خۆزگە لەوێ نەڕۆیشتبام: عەرەب ژیانی منیان گۆڕیوە، و کاری کردنی بەردەوام ژیان بەرەو دووبارەو بوونەوە دەبا و بیزارکەرە. من لێرە گیرم خواردووە: چونکە نووسینگەکە ھەموو ڕۆژێک ھەمان کار بەبەردەوامییە.[١٢٤] لۆرەنس لەو ماوەیەدا بە چەند بۆنەیەک گەشتی بۆ ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست دەکا وەکو فەرمانبەرێکی بەریتانیا بە ناونیشانی «بەرپرسی ئەفسەری ڕامیاری ترانس - جوردنیا» و. [١٢٥] لۆرەنس ھەڵمەتێک بۆ تێڕوانینی خۆی و چەرچڵ بەرامبەر بە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستی کردووە و چەند ڕۆژنامەیەکی بڵاو کردەوە لەوانە ڕۆژنامەی تایمز و ڕۆژنامەی چاودێر و ڕۆژنامەی دەیلی مەیڵ و ڕۆژنامەی دەیلی ئێکسپرێس.[١٢٦] لۆرانس لە ماوەی تەمەنیدا ناوبانگێکی لکەداری ھەبووە لە فەڕەنسا و تەنانەت ئەمڕۆش وەک «دوژمنێکی فەڕەنسی» دادەنرێت، ئەو پیاوەی کە بەبەردەوامی سوورییەکانی ھان دەدا بۆ یاخیبوون لە دژی حوکمی فەرەنسا لە ماوەی ساڵانی ١٩٢٠دا.[١٢٧] لەگەڵ ئەوەشدا مێژوونووسی فەڕەنسی مۆریس لەریس نووسیویەتی ئەو ھۆیەی کە کێشەی فەرەنسا بوو لە سووریادا ئەوە بوو کە نەیانویستووە لەژێر فەرمانرەوای فەرەنسادا بن، بۆیە فەرەرنسا پێویستی بە بەھانەیەک بوو بۆ ئەوەی سەرنەکەوتنیان لەو ئاستەنگانەی کە ڕووبەڕوو بووینەوە بۆ بەڕێوەبردنی وڵاتەکەدا. [١٢٨] لاریس نوسیویەتی کە لۆرەنس زۆربەی کات لە فەڕەنسا بە کەسێکی کە ناحەزی فەرەنسا بووە، بەڵام ئەو بەڕاستی ھەواداری فەرەنسا بووە.[١٢٨]

مەرگی

[دەستکاری]
گۆری لۆرەنس لە حەوشەی کلێسەی سەنت نیکۆلاس. دۆمینۆس ئیلۆمیناتیۆ میا, , درووشمەکە زانکۆی ئۆکسفۆرد; it وەرگێردراوە «خودای گەورە ڕێگای ڕۆشەنمە.» نووسینی سەر بەردی کێلەکەی جۆن ٥:٢٥.

لە ڕۆژی ١٣ی ئایاری ساڵی ١٩٣٥دا، لۆرەنس خزمەتی سەربازی جێ دەھێڵێ ولە ڕووداوێکی ماتۆڕسیکلدا لە نزیک خانووەکەی، لە نزیک شاری وارھام تووشی ڕووداو دەبێ بە خەستی بڕیندار دەبێ. [١٤٧] دوای شەش ڕۆژ لە ١٩ی ئایاری١٩٣٥دا لە تەمەنی ٤٦ ساڵیدا دەمرێت. شوێنی ڕووداوەکەی وەکو یادکردنەوەیەک بە ھێمایەک نیشان کراوە.[١٤٨]

سەرچاوەکان

[دەستکاری]
  1. ^ «UK – Lawrence's Mid-East map on show». ١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٥.