بیتکۆین
| بیتکۆین | |||
|---|---|---|---|
| |||
| دەسەڵات | نییەتی | ||
| ماڵپەڕ | https://bitcoin.org/ | ||
| ڕێکەوتی ناساندن | ٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٩ (١٥ ساڵ لەمەوبەر) | ||
| بەکارھێنەر(ان) | لەسەر ئاستی ھەموو جیھان | ||
| ئاوسانی پارە | ٢٥ بیتکۆین لە ھەر بلۆک (بە نزیکەیی ھەر دە خولەک) ھەتا ناوەندی ٢٠١٦، و پاشان ١٢٫٥ بیتکۆین لە بلۆک بۆ ٤ ساڵ ھەتا ٢٠٢٠ و پاشان ٦٫٢٥ بیتکۆین لە بلۆک ھەتا دوو لەت کردنی داھاتوو. ئەمە دوولەت کردنە بەردەوام دەبێت ھەتا ٢١١٠–٢١٤٠، کاتێک ٢١ ملیۆن بیتکۆین بڵاو کرابێتەوە. | ||
| نیشان | ₿ | ||
| [[١]] | ₿١٩٬٥٩١٬٢٣١ (لە ٦ی ژانویەی ٢٠٢٤) | ||
بیتکۆین (بە ئینگلیزی: Bitcoin)[١] دراوێکی ڕەمزیی و سیستەمێکی پارەدانی جیھانییە کە وەکوو پارەی بێپاڵپشت بەکاردێت، بەڵام پارەبوون جێگایەکی یاسایی ھەیە و پارەبوونی بیتکۆین بێ قبووڵکردنیی لەلایەن دەوڵەتەکانەوە وەکوو پارەیەکی فەرمی نابێ[ژێدەر پێویستە]. بیتکۆین لە سیستەمی یاساییی ھەندێک وڵاتدا، لە نێویاندا ژاپۆن و ئەڵمانیا، وەکوو کەلوپەلێکە کە دەتوانێ وەکوو ئامێری پارەدان بەکار بێت.
مێژووی دراوی دیجیتاڵ
[دەستکاری]پێش بیتکۆین چەندین تەکنەلۆژیای کاشی دیجیتاڵی بڵاوکرانەوە، سەرەتا لە ئیکاشی دەیڤید چاوەوە لە ساڵانی ھەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا دەستیپێکرد. بیرۆکەی ئەوەی کە چارەسەرەکانی مەتەڵە حیساباتییەکان دەتوانن ھەندێک بەھایان ھەبێت بۆ یەکەمجار لەلایەن کریپتۆگرافەرەکان سینتیا دوۆرک و مۆنی ناور لە ساڵی ١٩٩٢ پێشنیارکرا. چەمکەکە بە شێوەیەکی سەربەخۆ لەلایەن Back|ئادەم باکەوە دۆزرایەوە کە ھاشکاشی پەرەپێدا، کە پلانێکی سەلماندنی کارە بۆ کۆنترۆڵکردنی سپام لە ساڵی ١٩٩٧ یەکەم پێشنیارەکان بۆ دراوە کریپتۆکراوەکانی دابەشکراو لەسەر بنەمای کەمی دیجیتاڵی لە سایفەرپانکەکان Wei Dai (b-money) و Nick Szabo (bit gold) لە ساڵی ١٩٩٨. لە ساڵی ٢٠٠٤، Hal Finney یەکەم دراوی پەرەپێدا لەسەر بنەمای بەڵگەی دووبارە بەکارھێنەرەوە سەرکەوتوو نەبوون: چەمکی چاوم پێویستی بە کۆنترۆڵی ناوەندی ھەبوو و ھیچ بانکێک نەیدەویست واژوو بکات، ھاشکاش ھیچ پارێزگارییەکی نەبوو لە دوو خەرجکردن، لەکاتێکدا پارەی بی و زێڕی بیت بەرگریان نەبوو بەرامبەر ھێرشەکانی سیبیل.[٢]
بلۆکچەین
[دەستکاری]وەک سیستەمێکی لامەرکەزی، بیتکۆین بەبێ دەسەڵاتی ناوەندی یان یەک بەڕێوەبەر کاردەکات، بەجۆرێک ھەرکەسێک دەتوانێت ناونیشانێکی نوێی بیتکۆین دروست بکات و مامەڵە بکات بەبێ ئەوەی پێویستی بە ھیچ ڕەزامەندییەک ھەبێت. ئەمەش لە ڕێگەی کتێبێکی تایبەتی دابەشکراوەوە بەدی دێت کە پێی دەوترێت بلۆکچەین کە مامەڵەکانی بیتکۆین تۆمار دەکات.[٣]
بلۆکچەین وەک لیستی ڕیزبەندی بلۆکەکان جێبەجێ دەکرێت. ھەر بلۆکێک ھاشێکی SHA-256 ی بلۆکی پێشووی تێدایە، «زنجیر»یان دەکات بە ڕێکوپێکی. بلۆکچەین لەلایەن تۆڕێکی ھاوتا بۆ ھاوتا بەڕێوەدەچێت. بلۆکی تاکەکەسی، ناونیشانی گشتی و مامەڵەکانی ناو بلۆکەکان زانیاری گشتین، و دەتوانرێت بە بەکارھێنانی گەڕانی بلۆکچەین پشکنینیان بۆ بکرێت
گرێکان مامەڵەکان پشتڕاست دەکەنەوە و پەخشیان دەکەن، ھەریەکەیان کۆپییەکی بلۆکچەینەکە دەپارێزن بۆ پشتڕاستکردنەوەی خاوەندارێتی. بە تێکڕا ھەر ١٠ خولەک جارێک بلۆکێکی نوێ دروست دەکرێت، کە زنجیرە بلۆکەکە لە سەرانسەری ھەموو گرێکاندا نوێ دەکاتەوە بەبێ چاودێری ناوەندی. ئەم پرۆسەیە بەدواداچوون بۆ خەرجییەکانی بیتکۆین دەکات، دڵنیای دەدات کە ھەر بیتکۆینێک تەنھا جارێک خەرج دەکرێت. بە پێچەوانەی کتێبی سەرەکی تەقلیدی کە بەدواداچوون بۆ دراوی فیزیکی دەکات، بیتکۆینەکان بە شێوەیەکی دیجیتاڵی وەک بەرھەمی خەرجنەکراوی مامەڵەکان بوونیان ھەیە.[٤]
شێوازی بیتکۆین
[دەستکاری]بیتکۆین یەکەم و بەناوبانگترین دراوی کریپتۆیە لە جیھاندا، کە فۆرمێکی دیجیتاڵییە لە پارە کە دەتوانرێت لە ڕێگەی ئینتەرنێتەوە بنێردرێت و وەربگیرێت بەبێ ئەوەی پێویستی بە نێوەندگیری وەک بانکەکان یان حکوومەتەکان بێت. بیتکۆین لە ساڵی ٢٠٠٩ لەلایەن کەسێک یان گرووپێکی بێناوەوە دروست کراوە کە ناوی ساختەی ساتۆشی ناکامۆتۆی بەکارھێناوە، کە دەیویست سیستەمێکی پارەدانی لامەرکەزی و ھاوتا بۆ ھاوتا دروست بکات کە ڕێگە بە ھەر کەسێک بدات بەبێ سانسۆر یان سنووردارکردن بە شێوەی ئۆنلاین مامەڵە بکات.[٥]
بیتکۆین یەکەم دراوی دیجیتاڵی بێ ناوەندە، چونکە سیستەمەکەی بێ ھیچ بانکێکی ناوەندی یان بەرپرسێکی ناوەندی کار دەکات. ئەم تۆڕە ھاوسەنگ بە ھاوسەنگ (بە ئینگلیزی: Peer-to-Peer)یان ھاوتا بە ھاوتایە و کاردانەوەکانی (بە ئینگلیزی: transaction) ڕاستەوخۆ و بێ ناوبەند لە ناو بەکارھێنەراندا ئەنجام دەدرێت.
لە پاش پەتای کۆرۆنا ڤایرۆس نرخی بیتکۆین یەکجار بەرز بوەوە کە پێشتر گومان دەکرا بەکار بھێنرێت. لە دوا ھەواڵیشدا کۆمپانیای بەناوبانگی تێسلا بڕیاری دا ترومبێلەکانیان بە بیتکۆین بفرۆشن[٦] و نەشی گۆڕنەوە بە دراوی فیات.
تایبەتمەندی بیتکۆین
[دەستکاری]بیتکۆین چەندین تایبەتمەندی ناوازەی ھەیە کە وا دەکات جیاواز بێت لە دراوە تەقلیدییەکان. ھەندێک لەو تایبەتمەندیانە بریتین لە:
دابینکردنێکی سنووردار
[دەستکاری]تەنھا ٢١ ملیۆن بیتکۆین لە ئارادایە، ئەمەش واتە بیتکۆین کەم و بەرەو دابەزینە. بە پێچەوانەی ئەو دراوە فیاتانەی (پارە) کە دەتوانرێت بە ئارەزووی خۆیان لەلایەن دەسەڵاتدارانی ناوەندییەوە چاپ بکرێن، دابینکردنی بیتکۆین بە ئەلگۆریتمێکی بیرکاری کۆنترۆڵ دەکرێت کە دڵنیای دەدات لەوەی کە بیتکۆینی نوێ بە ڕێژەیەکی پێشبینیکراو و کەمبوونەوە دروست دەکرێت. ئەمەش وای کردووە کە بیتکۆین لە بەرامبەر ھەڵاوسان و دابەزینی بەھای دراودا.
لامەرکەزییەت
[دەستکاری]بیتکۆین لەلایەن ھیچ یەکە یان ڕێکخراوێکەوە کۆنتڕۆڵ ناکرێت. بەڵکو لەلایەن تۆڕێکی ھەزاران کۆمپیوتەرەوە دەپارێزرێت، کە پێیان دەوترێت گرێ، کە مامەڵەکان پشتڕاست دەکەنەوە و تۆمارێکی ھاوبەش لە تەواوی مێژووی بیتکۆین دەھێڵنەوە، کە پێی دەوترێت بلۆکچەین. ھەر کەسێک دەتوانێت پەیوەندی بە تۆڕەکەوە بکات و بەشداری لە ئاسایش و کارکردنیدا بکات. ئەمەش وا دەکات بیتکۆین بەرگری لە سانسۆر و گەندەڵی و دەستکاریکردن بکات.
شەفافییەت
[دەستکاری]ھەموو مامەڵەکانی بیتکۆین لەسەر بلۆکچەین تۆمار دەکرێن، کە کتێبی سەرەکی گشتی و نەگۆڕە کە ھەر کەسێک دەتوانێت دەستی پێ بگات و پشتڕاستی بکاتەوە. ئەمەش بەو مانایەیە کە مامەڵەکانی بیتکۆین دەتوانرێت شوێنپێی بگیرێت و دەتوانرێت وردبینی بکرێت، بەڵام ھەروەھا ساختەکاریش دەکرێت، چونکە بەکارھێنەران پێویست ناکات ناسنامەکانیان ئاشکرا بکەن بۆ ئەوەی مامەڵە بکەن. ئەمەش بیتکۆین دەکاتە سیستەمێکی بێ متمانە و بێ مۆڵەت، کە بەکارھێنەران ناچار نین پشت بە لایەنی سێیەم ببەستن بۆ پشتڕاستکردنەوەی یان ئاسانکاری مامەڵەکانیان.
ئاسایش
[دەستکاری]مامەڵەکانی بیتکۆین بە کۆدی کریپتۆگرافی پارێزراون، کە لقێکی بیرکارییە کە مامەڵە لەگەڵ کۆد و کۆدکردندا دەکات. بیتکۆین جۆرێکی دیاریکراوی کریپتۆگرافی بەکاردەھێنێت، کە پێی دەوترێت کۆدی کلیلی گشتی، کە ڕێگە بە بەکارھێنەران دەدات جووتێک کلیل دروست بکەن: کلیلێکی گشتی و کلیلێکی تایبەت. کلیلی گشتی بۆ وەرگرتنی بیتکۆین بەکاردێت، لەکاتێکدا کلیلی تایبەت بەکاردێت بۆ واژووکردن و ناردنی بیتکۆین. کلیلی تایبەت وەک وشەی نھێنی وایە کە تەنھا خاوەنەکەی دەیزانێت و پێویستە بە نھێنی بھێڵێتەوە. ھەرکەسێک دەستی بە کلیلی تایبەت بگات دەتوانێت ئەو بیتکۆینانەی کە پەیوەندییان بەوەوە ھەیە بەسەر ببات، بۆیە زۆر گرنگە بە باشی ھەڵی بگریت و پشتگیری بکەیت. ھەروەھا مامەڵەکانی بیتکۆین بە میکانیزمێکی کۆدەنگی پارێزراون، کە پێی دەوترێت سەلماندنی کار، کە پێویستە گرێکان بۆ چارەسەرکردنی کێشە بیرکارییە ئاڵۆزەکان بۆ پشتڕاستکردنەوەی مامەڵەکان و دروستکردنی بلۆکی نوێ. ئەمەش وای کردووە کە بیتکۆین زۆر قورس بێت بۆ ساختەکردن یان دووجار خەرجکردنی، چونکە پێویستی بە بڕێکی زۆر لە ھێزی کۆمپیوتەر دەبێت بۆ سەرپێچیکردن لە تۆڕەکە. بیتکۆین تەنھا دراوێک، ھەروەھا دیاردەیەکی جیھانییە کە ملیۆنان بەکارھێنەر و وەبەرھێنەر و گەشەپێدەر و ئارەزومەندانی ھەموو چین و توێژەکانی ژیان و پاشخانی بۆ خۆی ڕاکێشاوە. بیتکۆین ئیلھامبەخش بووە بۆ داھێنان و بەرنامە بێشومارەکان، وەک دراوە کریپتۆکراوەکانی بەدیل، گرێبەستی زیرەک، بەرنامە لامەرکەزییەکان و زۆر شتی تر. ھەروەھا بیتکۆین بزووتنەوەیەکی کۆمەڵایەتی و ئابووریی لێکەوتووەتەوە کە تەحەدای دۆخی ئێستا دەکات و تاکەکان بەھێز دەکات بۆ ئەوەی کۆنترۆڵی پارە و داتاکانی خۆیان بکەن.
دراوی دیجیتاڵ لە کوردستان
[دەستکاری]دراوی کریپتۆ، بە تایبەت بیتکۆین، بابەتێکی سەرنجڕاکێش بووە لە سەرانسەری جیھاندا، ھەر وڵاتێک بە دیمەنی یاسایی ناوازەی خۆیدا دەڕوات. لە دوایین نوێکردنەوە لە مانگی یەکی ساڵی ٢٠٢٢، با چاوێکی کورت لە دۆخی یاسایی دەوروبەری بیتکۆین لە کوردستانی ئێران، عێراق، تورکیا، و سووریا بکەین.
ئێران
[دەستکاری]بەگوێرەی ڕاپۆرتەکان لە ئێران کانگاکردنی دراوی کریپتۆ یاسایی بووە، بەڵام بەکارھێنانی بیتکۆین بۆ مامەڵەکان ڕووبەڕووی ئەو سنووردارکردنە بووەوە کە لەلایەن حکوومەتەوە سەپێندرابوو. جێگای سەرنجە، گفتوگۆ سەبارەت بە ئەگەری خستنەبازاڕی دراوی کریپتۆ کە دەوڵەت پشتگیری دەکات، بە ئامانجی ئاسانکاری بازرگانی نێودەوڵەتی لە بەرامبەر سزا ئابوورییەکان ھەبوو.
عێراق
[دەستکاری]دۆخی یاسایی بیتکۆین لە عێراق کەمتر ڕوون بوو، وڵاتەکە لەگەڵ ئاستەنگە ئابوورییەکان دەجەنگێت. لە دوایین نوێکردنەوەدا، ھیچ ڕێسایەکی تایبەت نەبووە کە دراوە دیجیتاڵییەکان بەڕێوەببات، ئەمەش بەکارھێنەران و بازرگانانی بەشداربوو لە چالاکییەکانی دراوی کریپتۆدا لە دۆخێکی نادڵنیاییدا بەجێھێشتووە.
تورکیا
[دەستکاری]بیتکۆینی وەک یاسایی ناساند، ئەمەش بازاڕێکی تاڕادەیەک چالاک بوو بۆ دراوی کریپتۆ. بەڵام نادڵنیایی ڕێکخراوەیی بەردەوام بوو، چونکە حکوومەت ڕێوشوێنی وەک قەدەغەکردنی بەکارھێنانی دراوی کریپتۆ بۆ پارەدان جێبەجێ کرد. ھەروەھا بانکی ناوەندی کۆماری تورکیا پلانەکانی بۆ ناساندنی دراوی دیجیتاڵی بانکی ناوەندی (CBDC) ڕاگەیاند.
سووریا
[دەستکاری]لە سووریا، نەتەوەیەک کە ڕووبەڕووی ناسەقامگیری سیاسی و ئابووری بووەتەوە، دۆخی یاسایی بیتکۆین بە نادیاری ماوەتەوە. پێدەچێت ململانێی بەردەوام و تەحەددای ئابووری ڕێگری لە پەرەپێدانی ڕێسای ڕوون بۆ بەکارھێنانی دراوی کریپتۆ کردبێت. نەبوونی چوارچێوەیەکی ڕێکخراوەیی جێگیر مەترسییەکانی بۆ ئەو کەسانە دروست کرد کە بەشداری چالاکییەکانی دراوی کریپتۆ دەکەن لە ناو ھەرێمەکەدا.
زۆر گرنگە جەخت لەوە بکەینەوە کە دیمەنی دراوی کریپتۆ دینامیکییە، و ژینگە ڕێکخراوەیییەکان دەتوانن بە خێرایی پەرەبسەنن. لەم کورتە تێڕوانینە گشتییەدا، پێشنیار دەکرێت بۆ وەرگرتنی وردترین و نوێترین زانیاری لەسەر دۆخی یاسایی بیتکۆین لەم وڵاتانەی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا، ڕاوێژ بە نوێترین سەرچاوە و نوێکارییە یاسایییەکان بکرێت.
ئاڵوگۆڕی دراوی دیجیتاڵ لە کوردستان
[دەستکاری]لەناو ئیکۆسیستەمی داینامیکی دراوی کریپتۆ لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا، ئاڵوگۆڕە ناوخۆیییەکان ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕن لە داڕشتنی دیمەنەکەدا. جێگای سەرنجە، کوردواڵێت وەک ئاڵوگۆڕێکی گەورەی دراوی کریپتۆ سەریھەڵداوە کە لە عێراق و ھەرێمی کوردستان و ئێران کاردەکات. ئەم پلاتفۆرمە لەناو کۆمەڵگەی کریپتۆی کوردیدا ناوبانگێکی زۆری بەدەستھێناوە، کەشێکی پارێزراو و بەکارھێنەر دۆستی بۆ بازرگانیکردن بە سەروەت و سامانی دیجیتاڵی جۆراوجۆر پێشکەش بە بەکارھێنەران دەکات. یەکێکی دیکە لە یاریزانە بەرچاوەکانی کوردکۆین کە تایبەتە بە بازاڕی عێراق. ئەم ئاڵوگۆڕە ناوخۆیییە گرنگی بە پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییە تایبەتمەندەکان دەدات بۆ دابینکردنی داواکارییە ناوازەکانی کۆمەڵگەی دراوی کریپتۆی عێراق.
بە تێپەڕین لە ئاڵوگۆڕە ناوخۆیییەکان، پلاتفۆرمە نێودەوڵەتییە گەورەکانیش جێگەی خۆیان لەنێو بەکارھێنەرانی ناوچەکەدا دۆزییەوە. ئۆک ئێکس ئاڵوگۆڕی دراوی کریپتۆی جیھانییە، خۆی وەک پایەیەکی سەرەکی لە تورکیا جێگیر کردووە و بەکارھێنەرانی کۆمەڵگەی کریپتۆی تورکیا بۆ لای خۆی ڕاکێشاوە.
ھاوکات کۆمپانیای باینانس کە یەکێکە لە گەورەترین ئاڵوگۆڕەکانی دراوی کریپتۆ لە جیھاندا، کاریگەریی خۆی بۆ ناو سووریا درێژکردووەتەوە. ئەم ئاڵوگۆڕە نێودەوڵەتیانە، بە پێشکەشکردنی بەرفراوان و نەختینەیی خۆیان، بوونەتە یاریزانی سەرەکی لە فەزای فراوانتری کریپتۆی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا، کە بژاردەی جۆراوجۆر بۆ بازرگانی و وەبەرھێنان بۆ بەکارھێنەران دابین دەکات. لەگەڵ بەردەوامی پەرەسەندنی دیمەنی کریپتۆ، ئەم ئاڵوگۆڕانە، چ ناوخۆیی و چ نێودەوڵەتی، بەشدارییەکی بەرچاو لە گەشەکردن و گەشەسەندنی کۆمەڵگەی کریپتۆی کورد و ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا دەکەن.
ئەمانەش ببینە
[دەستکاری]سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ^ Vigna، Paul (٢٠١٥). The age of cryptocurrency: how bitcoin and digital money are challenging the global economic order. St. Martin's Press. لە ١٧ی تەممووزی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
- ^ https://queue.acm.org/detail.cfm?id=3136559
- ^ https://en.wikipedia.org/wiki/Blockchain#Structure_and_design
- ^ https://en.wikipedia.org/wiki/Bitcoin#cite_note-Antonopoulos2014-14
- ^ کوردواڵێت
- ^ «Tesla cars can be bought in Bitcoin». BBC News (بە ئینگلیزیی بریتانیایی). ٢٤ی ئازاری ٢٠٢١. لە ٢٦ی ئازاری ٢٠٢١ ھێنراوە.
- بەشداربووانی ویکیپیدیا، «[[[:fa:بیتکوین]] بیتکوین]»، ویکیپیدیای فارسی. سەردان لە ٢٥ی شوباتی ٢٠١٨.
بەستەرە دەرەکییەکان
[دەستکاری]
- Bitcoin.org وێبگەی
- بیتکۆین لە کوردستان ١٤ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
| نێونەتەوەیی | |
|---|---|
| نەتەوەیی | |
| ھی تر | |
