محەممەد ئەمین زەکی بەگ
محەمەدئەمین زەکی بەگ (١٨٨٠-١٩٤٨) مێژوونووس و سیاسەتوانێکی ناوداری کورد بوو.
بە تورکی و عەرەبی و کوردی سەبارەت بە مێژووی جەنگ و لەشکر و مێژووی ڕامیاری و کوردستان خاوەنی بەرھەمی بەنرخە. ئەمین زەکی بەگ ئارەزووی لە ھۆنراوە، وێژە، خۆشنووسین و نیگارکێشان بووە و زمانەکانی کوردی، عەرەبی، فارسی، تورکی، ئێنگلیزی، ئەڵمانی و فەڕەنسی زانیووە و لەبەر زیرەکی و لێوەشاوەیی بە «زەکی» ناوبانگی دەرکردووە.
محەمەد ئەمین زەکی بەگ لە سەردەمی پاشایەتی عێراقدا پەرلەمانتار بووە و وەک نوێنەری سلێمانی ھەڵبژێردراوە. لە دوو راپۆرتیدا بۆ پادشای ئەو کاتی عێراق و کاربەدەستانی ئینگلیز بە روونی باسی لە کێشەی پارێزگا کوردنشینەکانی ئێراقی کردووە و لە رێگای رەخنەکانییەوە کاربەدەستانی بە ئاگاھێناوەتەوە لە جێبەجێکردنی ئەو بەڵێنانەی لە ساڵی ١٩٢٦ بە کورد درابوو jhiajisijq.
ژیان[دەستکاری]
مێژوونوسی ناوی محه‌مه‌د ئه‌مین كوڕی حاجی ئه‌وڕه‌حمان كوڕی مه‌حموده ، ساڵی 1880 له گه‌ڕه‌كی گۆیژه‌ی شاری سلێمانی هاتۆته دنیاوه ،ساڵی 1892له قوتابخانه‌ی مامۆستا مه‌لا عه‌بدول عه‌زیز ده‌ستی به‌خوێندن كردووه ، ئه‌وكاته خوێندن به زمانی فارسی بووه . پاشان چۆته قوتابخانه‌ی سه‌ره‌تایی كه‌بۆ یه‌كه‌م جار ئه‌و قوتابخانه‌یه به‌ڕسمی له شاری سلێمانیدا كراوه‌ته‌وه . ساڵی 1893 له‌گه‌ڵا كردنه‌وه‌ی قوتابخانه‌ی روشدیه‌ی سه‌ربازی له سلێمانی ده‌ستی به‌خوێندن كردوه‌و . ساڵی 1896 بۆ خوێندنی سه‌ربازی چۆته به‌غداد و پاش (3)ساڵا چۆته ئه‌سته‌مبوڵا و خوێندنی باڵای سه‌ربازی له‌وێ ته‌واو كردووه و بۆته ئه‌فسه‌ر له ئۆردوگای شه‌شه‌می عوسمانی له به‌غداد . له‌به‌ر لێهاتویی گوازراوه‌ته‌وه بۆ وه‌زاره‌تی كاروباری زه‌وی و زار به‌پله‌ی ئه‌ندازیار . ساڵی 1908 له‌گه‌ڵا لیژنه‌ی ده‌ستنیشان كردنی سنووری توركیا و بولگاریا كاری كردووه . ساڵی 1912 له‌گه‌ڵا كۆمه‌ڵێك ئه‌فسه‌ر نێردراوه بۆ فه‌ره‌نسا بۆ خوێندنی بابه‌تی سه‌ربازی . ساڵی 1915 به پله‌ی موقه‌ده‌م گوێزراوه‌ته‌وه بۆ فه‌رمانده‌ی جه‌نگ له عێراق . دوای كۆتایی جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی كراوه به ئه‌ندامی لقی مێژووی جه‌نگ له فه‌رمانده‌ی عوسمانی . له‌و ماوه‌یه‌دا ئه‌م كتێبانه‌ی به‌زمانی توركی داناوه ( چۆن عێراقمان له‌ده‌ست چوو ) ( شه‌ڕه‌كانی عێراق و هه‌ڵه‌كانمان) (شه‌ڕی سه‌لمانباك و به‌غداد ) به‌سه‌رهاتی ئه‌م كتێبانه‌ی به‌چاپ گه‌یاندووه یا له ئه‌سته‌مبوڵا یا له‌به‌غداد په‌ڕاوی هێرش بۆ سه‌ركوت و ئابڵوقه‌دانی كه دوو به‌رگه به‌ده‌ست نووسی پێشكه‌شی مۆزه‌خانه‌ی ( به‌ریتانیای كردووه ) و سوپاسنامه‌ی تایبه‌تی له‌سه‌ر وه‌رگرتووه . ساڵی 1917 میدالیای جه‌نگی پێبه‌خشرا له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌تی نه‌مساوه جگه له چه‌ند نیشانه و میدالیای ئازایه‌تی تر . چه‌ند جارێك نوێنه‌رایه‌تی شاری سلێمانی كردووه له ئه‌نجومه‌نی نیشتمانی عێراق . ساڵی 1925 بۆیه‌كه‌م جار بووه به وه‌زیر . له‌ماوه‌ی ژیانیدا درێغی نه‌كردووه له‌پێناو به‌ده‌ست هێنانی خۆش گوزه‌رانی نه‌ته‌وه‌كه‌یدا و په‌رده‌ی له‌رووی رژێمی بیرۆكراتی ده‌وڵه‌تی عێراقی هه‌ڵماڵیوه و راسته‌وخۆ به مه‌لیك فه‌یسه‌ڵی وتووه بۆشاییه‌كی فراوان له‌نێوان میلله‌ت و ده‌وڵه‌تدا هه‌یه .
له رۆژی 10 ی ته‌موزی ساڵی 1948 له شاری سلێمانی كۆچی دوایی كردووه . وه‌سیه‌تی كردوه ئه‌م چه‌ند دێڕه له‌سه‌ر گۆڕه‌كه‌ی بنوسرێت .
ئه‌گه‌ر مردم و نه‌مدی قه‌ومه‌كه‌م سه‌ر به‌رزوئازاد
بزانن ده‌ناڵێ رۆحه‌كه‌م تا رۆژی میعاد
ئه‌بێ لاوانی كورد تێبكۆشن
ئه‌گه‌ر ویستیان رۆحم ببێ شاد .
بەرھەمەکان[دەستکاری]
خاوەنی زیاتر لە ١٢ بەرھەمە ئەمەش چەند بەرھەمێکی:
- محاسەبەی نیابات - ١٩٢٨ (کە تیایدا پەراوی کردەوەکانی لە ئەنجوومەنی نوێنەراندا بۆ خوێنەر کۆکردۆتەوە)
- خولاسەیەکی تاریخی کورد و کوردستان - بەشی یەکەم ساڵی ١٩٣١ و بەشی دووەم ساڵی ١٩٣٧ (وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی عەرەبیش)
- دوو تەقەللای بێ سوود- ١٩٣٥ (کە پاداشتێکی ٦٩ لاپەڕەیە: ساڵی ١٩٣٠ بۆ مانی کورد دابوویە میری، بڵاوکردنەوەی قەدەغەکرا)
- تاریخ السلیمانیة و ولایتها - ١٩٣٩
- مشاهیر الأکراد - بەشی یەکەم ساڵی ١٩٤٥ و بەشی دووەم ساڵی ١٩٤٧
- تاریخ الدولة و الامارات الکردیة - ١٩٤٥
