کەمپی ئاوشڤیتز

کەمپی ئاوشڤیتز
کەمپی ئاوشڤیتز
بەشێکە لە	Auschwitz-Birkenau State Museum
دامەزران	٢٠ی ئایاری ١٩٤٠
ناو بە زمانی فەرمی	Konzentrationslager Auschwitz، Obóz Koncentracyjny Auschwitz
ناونراوە لەدوای	Oświęcim
بەڕێوەبەر	Rudolf Höss
وڵات	پۆڵەندا
دابەشکاریی کارگێڕی	Oświęcim County
ناوچەی کاتی	UTC+01:00، UTC+02:00
پۆتانی شوێن	٥٠°٢′٩″N ١٩°١٠′٤٢″E
بەشێکە لە کۆمپانیای	SS Main Economic and Administrative Office
ڕووداوە بەرچاوەکان	liberation
کۆدی خشتە	camps/0
ڕێکەوتی کردنەوە	٢٠ی ئایاری ١٩٤٠
کۆتاییھاتن	٢٧ی کانوونی دووەمی ١٩٤٥
باری کەلەپووری	میراتی جیھانیی یوونێسکۆ، immovable monument
ڕووبەر	١٩٢ ھەکتار، ١٩١٫٩٧ ھەکتار
وێبگە	http://www.auschwitz.org/
پێوەری کەلەپووری جیھانی	(vi)
بە فەرماندەیی	Rudolf Höss
پێڕست	Q59534430
Polish cultural heritage register number	A-714/95 z 1995-08-02
	لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

کەمپی ئاوشڤیتز یان گرتووخانەی ئاوشڤیتز (بە ئەڵمانی: Konzentrationslager Auschwitz؛ ھەروەھا پێی دەوترێت KL Auschwitz یان KZ Auschwitz) کۆکەرەوەیەک بوو کە تێیدا زیاتر لە ٤٠ کەمپی کۆکردنەوە و لەناوبردن بوونی ھەبوو کە لەلایەن ئەڵمانیای نازییەوە بەڕێوەدەبرا لە بەشی داگیرکراوی پۆڵەندا (لە ساڵی ١٩٣٩ لکێندرا بە ئەڵمانیا) لەکاتی جەنگی جیھانیی دووەم و ھۆلۆکۆست. پێکھاتبوو لە ئاوشڤیتزی یەکەم کە کەمپی سەرەکی (ستاملاگەر)ە لە ئەشوینچێم؛ و ئاوشڤیتزی دووەم لە بیرکیناو بوو کە کەمپێکی کۆکردنەوە و لەناوبردن بوو کە ژووری غازی تێدابوو؛ ئاوشڤیتزی سێیەم لە مۆنۆڤیتز کە کەمپێکی کاری کۆمەڵەی کیمیایی ئی.جی فاربێن بوو؛ و دەیان کەمپی لاوەکی دیکە. کەمپەکان بە شوێنێکی سەرەکیی و کۆتا چارەسەر دادەنرا بۆ پرسی جوولەکەکان لەلایەن نازییەکانەوە.

دوای ئەوەی ئەڵمانیا جەنگی جیھانی دووەمی ھەڵگیرساند بە داگیرکردنی پۆڵەندا لە ئەیلوولی ١٩٣٩، ئێس ئێس (ھێزی تایبەتی ئەمنی نازی) ئاوشڤیتزی یەکەم و سەربازگەی سوپاکەی کردە ئۆردووگای دیلەکانی جەنگ.

گواستنەوەی سەرەتایی زیندانییە سیاسییەکان بۆ ئاوشڤیتز بە نزیکەیی لە پۆلەندییەکان پێکھاتبوو کە سەرەتا کەمپەکە بۆ ئەوان دامەزرا. زۆربەی زیندانییەکان لە دوو ساڵی یەکەمدا پۆڵەندی بوون.

لە مانگی ئایاری ساڵی ١٩٤٠دا تاوانبارە ئەڵمانییەکان ھێنرانە ناو کەمپەکەوە بۆ ئەوەی وەک کادر کاربکەن، بەمەش ناوبانگێکی سادیزمی بە کەمپەکە بەخشی. زیندانییەکان بە سادەترین ھۆکار لێیان دەدرا و ئەشکەنجە دەدران و لە سێدارە دەدران. یەکەم ئۆپراسیۆکانی کوشتن بە غاز بۆ زیندانیانی سۆڤیەت و پۆڵەندی بوو کە لە ئۆردووگای ١١ی ئاوشڤیتزی یەکەم لە دەوروبەری مانگی ئابی ١٩٤١ ڕوویدا.

لە مانگی دواتردا دروستکردنی ئاوشڤیتزی دووەم دەستیپێکرد و لە ساڵی ١٩٤٢ تا کۆتایی ساڵی ١٩٤٤ شەمەندەفەرە بارھەڵگرەکان جوولەکەکانیان لە ھەموو ئەورووپای داگیرکراوی ئەڵمانیاوە دەگواستەوە بۆ ژوورەکانی غاز. لە کۆی یەک ملیۆن و ٣٠٠ ھەزار کەس کە ڕەوانەی ئاوشڤیتز کراون، یەک ملیۆن و ١٠٠ ھەزار کەسیان کوژران. ژمارەی قوربانییەکان بریتین لە ٩٦٠ ھەزار جوولەکە (٨٦٥ ھەزاریان لەکاتی گەیشتنیاندا بە غاز کوژراون)، ٧٤ ھەزار پۆڵەندی نەتەوەیی، ٢١ ھەزار دۆم، ١٥ ھەزار دیلی جەنگی سۆڤیەت و نزیکەی ١٥ ھەزار ئەورووپی دیکە. ئەوانەی نەخرانە ژووری غازەوە بھۆی برسێتی، ماندووێتی، نەخۆشی، لەسێدارەدانی تاکەکەسی، یان لێدان گیانیان لەدەستدا. ھەندێکی تر لەکاتی تاقیکردنەوە پزیشکییەکان کوژراون.

بەلایەنی کەمەوە ٨٠٢ زیندانی ھەوڵی ھەڵھاتنیان دا، ١٤٤ زیندانی سەرکەوتوو بوون و لە ٧ی تشرینی یەکەمی ١٩٤٤ دوو یەکەی سۆندەرکۆماندۆ کە لەو زیندانییانە پێکھاتبوون کە ژوورەکانی غازیان بەڕێوەدەبرد، ڕاپەڕینێکی شکستخواردوویان دەستپێکردبوو. و تەنیا ٧٨٩ ئەندامی ئێس ئێس (کە لە ١٥٪ زیاتر نەبوون) دوای ھۆلۆکۆست دادگایی کران؛ زۆرێکیان لە سێدارە دران، لەنێویاندا فەرماندەی کەمپەکە، ڕودۆڵف ھوس. بەپێی ڕاپۆرتە سەرەتایییەکانی کارە قێزەونەکانی ئەڵمانیای نازی شکستی ھاوپەیمانان لەسەر کارکردن بۆ بۆردوومانکردنی کەمپەکە یان ھێڵەکانی ئاسن مشتومڕێکی زۆری لەسەر بوو.

لەگەڵ نزیکبوونەوەی سوپای سووری سۆڤیەت لە ئاوشڤیتز لە مانگی یەکی ساڵی ١٩٤٥، لە کۆتایی شەڕەکەدا، ئێس ئێس زۆربەی دانیشتووانی کەمپەکەی نارد بۆ ڕۆژاوا بۆ کەمپەکانی ناو ئەڵمانیا ونەمسا. ھێزەکانی سۆڤیەت لە ٢٧ی کانوونی دووەمی ١٩٤٥ چوونە ناو کەمپەکە، کە لە ساڵی ٢٠٠٥ەوە وەک ڕۆژی جیھانیی یادکردنەوەی ھۆلۆکۆست بەڕێوەدەچێت. لە دەیان ساڵی دوای جەنگ، ڕزگاربووانی وەک پریمۆ لیڤی، ڤیکتۆر فرانکڵ و ئێلی ڤیزل بیرەوەرییان لەسەر ئەزموونەکانیان نووسی و ئۆردووگاکە بووە ھێمایەکی باڵادەستی ھۆلۆکۆست. لە ساڵی ١٩٤٧ پۆڵەندا مۆزەخانەی حکوومی ئاوشڤیتز-بیرکیناوی لە شوێنی ئاوشڤیتزی یەکەم و دووەم دامەزراند و لە ساڵی ١٩٧٩ لەلایەن یوونێسکۆوە وەک میراتی جیھانیی دەستنیشانکرا.^[١] ^[٢] ^[٣]

سەرچاوەکان

^ «Auschwitz». لە ٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە. Auschwitz is the German name for the Polish city Oświęcim. Oświęcim is located in Poland, approximately 40 miles (about 64 km) west of Kraków. Germany annexed this area of Poland in 1939.
^ «Auschwitz I, Auschwitz II-Birkenau, Auschwitz III-Monowitz». Auschwitz-Birkenau State Museum.
^ «Poles in Auschwitz». لە ٨ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە. The first transport of political prisoners to Auschwitz consisted almost exclusively of Poles. It was for them that the camp was founded, and the majority of prisoners were Polish for the first two years. They died of starvation, brutal mistreatment, beating, and sickness, and were executed and killed in the gas chambers.

[1] «Auschwitz». لە ٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە. Auschwitz is the German name for the Polish city Oświęcim. Oświęcim is located in Poland, approximately 40 miles (about 64 km) west of Kraków. Germany annexed this area of Poland in 1939.

[2] «Auschwitz I, Auschwitz II-Birkenau, Auschwitz III-Monowitz». Auschwitz-Birkenau State Museum.

[3] «Poles in Auschwitz». لە ٨ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە. The first transport of political prisoners to Auschwitz consisted almost exclusively of Poles. It was for them that the camp was founded, and the majority of prisoners were Polish for the first two years. They died of starvation, brutal mistreatment, beating, and sickness, and were executed and killed in the gas chambers.

[١]

[٢]

[٣]