سەرچاوەی ڕۆژھەڵاتی کوردستان ببینە

{{پپ}}
{{کورد}}
{{نامەی ڕوونکردنەوە|ڕۆژھەڵاتی کوردستان|‏کوردستان (ڕوونکردنەوە)}}
{{Infobox settlement
|name                    = ڕۆژھەڵاتی کوردستان
|native_name             = '''کوردستانی ئێران'''
|native_name_lang        = ckb
|settlement_type         =
|image_skyline           =
|imagesize               =
|image_alt               =
|image_caption           =
|etymology               =
|nickname                =
|image_map               =
ڕۆژھەڵاتی_کوردستان2.jpg
|map_alt                 =
|map_caption             =
| image_map2             =
|pushpin_map             =
|pushpin_map_alt         =
|pushpin_map_caption     =
|pushpin_label_position  =
|coordinates             =
|coor_pinpoint           =
|coordinates_footnotes   =
|subdivision_type        = [[کیشوەر]]
|subdivision_name        = [[ئاسیا]]
|subdivision_type1       = [[ھەرێم]]
|subdivision_name1       = [[ڕۆژھەڵاتی ناوین]]
|subdivision_type2       = [[پێڕستی دەوڵەتانی جیھان|وڵات]]
|subdivision_name2       = [[ئێران]]
|subdivision_type3       = [[پارێزگاکانی کوردستان|پارێزگاکان]]
|subdivision_name3       =[[پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا|ورمێ]]، [[پارێزگای کوردستان|سنە]]، [[پارێزگای کرماشان|کرماشان]] و [[پارێزگای ئیلام|ئیلام]] (فەرمی){{ھن}}
[[پارێزگای ھەمەدان|ھەمەدان]]، [[پارێزگای لوڕستان|لوڕستان]]، [[پارێزگای چوارمەحاڵ و بەختیاری|چوارمەحاڵ و بەختیاری]]، [[پارێزگای کۆھگیلوویە و بۆیەر ئەحمەد|کۆھگیلوویە و بۆیەر ئەحمەد]]، [[پارێزگای خووزستان|خووزستان]]، [[پارێزگای خۆراسانی باکوور|خۆراسانی باکوور]] و [[پارێزگای خۆراسانی ڕەزەوی|خۆراسانی ڕەزەوی]] (نافەرمی)
|government_footnotes    =
|government_type         =
|governing_body          =
|unit_pref               =
 Metric
|area_footnotes          =
|area_magnitude          =
|area_note               = (ڕووبەری ناوچە کوردییەکانی پارێزگای خۆراسانی باکوور و خۆراسانی ڕەزەوی ھەژمار نەکراون)
|area_blank1_title       =
|area_blank2_title       =
|area_total_km2          =
٢٦٩٬٤٤٩
|area_blank1_km2         =
|area_blank2_km2         =
|length_km               =
|width_km                =
|dimensions_footnotes    =
|elevation_footnotes     =
|elevation_m             =
|population_footnotes    =
|population_as_of        =
|population_total        =
٨ ھەتا ١٠ ملیۆن<ref>A rough estimate by the [[CIA Factbook]] has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds living in these countries (i.e. in Kurdistan proper and in other parts of the states comprising the area taken together). CIA Factbook estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million]", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]" Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 18 million]".</ref>{{ھن}}
١٠ ھەتا ١٢ ملیۆن<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.institutkurde.org/en/info/the-kurdish-population-1232551004|سەردێڕ=The Kurdish population|ڕێکەوت=٢٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦|ڕێکەوتی سەردان=١٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧|وێبگە=Fondation-Institut kurde de Paris}}</ref>
|population_density_km2  =
 auto
|population_note         =
|population_demonym      =
|demographics_type1      = زمانەکان و ئایینەکان
|demographics1_title1    = زمانەکان
|demographics1_info1     = [[کوردی]] ([[کوردیی ناوەندی|ناوەندی]]، [[کوردیی باکووری|باکووری]]، [[کوردیی باشووری|باشووری]]، [[کوردیی لەکی|لەکی]]، [[کوردیی ھەورامی|ھەورامی]]){{ھن}}
ھەروەھا [[زمانی فارسی|فارسی]]، [[زمانی ئازەربایجانی|ئازەری]] و [[زمانی لوڕی|لوڕی]]
|demographics1_title2    = ئایینەکان
|demographics1_info2     = [[ئیسلام]] ([[سوننە]]، [[شیعە]])، [[یارسان]]، [[جوولەکە]]، [[بەھایی]]
|timezone1               =
|utc_offset1             =
|timezone1_DST           =
|utc_offset1_DST         =
|postal_code_type        =
|postal_code             =
|module                  =
|footnotes               =
}}

[[پەڕگە:1946 Kurdistan et groupements Kurdes isolés (detail of Iranian Kurdistan).jpg|وێنۆک|نەخشەی ڕۆژھەڵاتی کوردستان لە قاھیرە لەلایەن ئێلیاس پرێسی مۆدێرنەوە دروست کراوە و بە زمانی فەرەنسی لێی لکێنراوە]]
'''ڕۆژھەڵاتی کوردستان'''، '''خۆرھەڵاتی کوردستان''' یان '''کوردستانی ئێران''' ناوێکی نافەرمییە بۆ پارچەیەک لە خاکی [[کوردستان]] کە ئێستا بەشێک لە سنوورەکانی [[ئێران]]ە. زۆربەی دانیشتووانی لە [[کورد]]ەکان پێکدێن و سنووری لەگەڵ [[ھەرێمی کوردستان]]، [[عێراق]]، [[تورکیا]] و [[کۆماری نەخچیڤان]] ھەیە. پارێزگاکانی [[پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا|ورمێ]]، [[پارێزگای کوردستان|سنە]]، [[پارێزگای کرماشان|کرماشان]] و [[پارێزگای ئیلام|ئیلام]] و باکووری [[پارێزگای لوڕستان|لوڕستان]] بەشێوەیەکی فەرمی بەشێک لە ڕۆژھەڵاتی کوردستانن. ھەروەھا پارێزگاکانی [[پارێزگای خووزستان|خووزستان]]، [[پارێزگای چوارمەحاڵ و بەختیاری|چوارمەحاڵ و بەختیاری]] و [[پارێزگای کۆھگیلوویە و بۆیەر ئەحمەد|کۆھگیلوویە و بۆیەر ئەحمەد]] و بەشەکانێک لە پارێزگاکانی [[پارێزگای لوڕستان|لوڕستان]]، [[پارێزگای ھەمەدان|ھەمەدان]]، [[پارێزگای فارس|فارس]]، [[پارێزگای مەرکەزی|مەرکەزی]] بەشێوەیەکی نافەرمی لەخۆدەگرێت.<ref>[http://books.google.com/books?id=izQFFkIF6mMC&lpg=PP1&pg=PA1#v=onepage&q&f=false The Kurds and Kurdistan: a selective and annotated bibliography By Lokman I. Meho], Page 1, ABC-CLIO, 1997</ref>

[[کوردانی خۆراسان]] پێکھاتەیەکن کە ژمارەیان نزیکەی ١٫٧ ملیۆن کەسە و لە ماوەی سەدەی ١٦ ھەتا ١٨ لە لایەن دەسەڵاتدارانی فارسەوە لە ڕۆژھەڵاتی کوردستانەوە بەروە باکووری [[خۆراسان]] (باکووری ڕۆژھەڵاتی ئێران) گواسترانەوە و ئێستا لە پارێزگاکانی [[پارێزگای خۆراسانی باکوور|خۆراسانی باکوور]] و بەشێک لە [[پارێزگای خۆراسانی ڕەزەوی|خۆراسانی ڕەزەوی]] دەژین.<ref>Izady, Mehrdad R., ''The Kurds: A Concise Handbook'', Taylor & Francis, Washington, D.C., 1992</ref><ref>[http://www.lib.utexas.edu/maps/commonwealth/commonwealth_islamic_groups.jpg For a map of these areas see] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160203133353/http://www.lib.utexas.edu/maps/commonwealth/commonwealth_islamic_groups.jpg |date=2016-02-03 }}</ref>

== مێژووی کۆن ==
{{ئەمانەش ببینە|مێژووی کورد}}
زمانی کوردی سەر بە گرووپی زمانە ئێرانییەکانی باکووری ڕۆژاوایە، کە ڕەنگە لە سەدەکانی سەرەتای زایینەوە لە شێوەزارەکانی ئێرانیی ناوەندی جیا بووبێتەوە. مێژووی زمانی کوردی دەگەڕێندرێتەوە بۆ دەورووبەری سەدەی ١٠–١٦یەم و بە [[زمانە ھیندی و ئەورووپییەکان]] ھەژمار دەکرێت. وا ھەژمار دەکرێت کە کوردەکان نەتەوەیەکی ناھاوچەشن بن<ref>{{Cite book |last=Izady |first=Mehrdad R |url=https://archive.org/details/kurdsconcisehan00izad |title=The Kurds: A concise handbook |publisher=Taylor & Francis |year=1992 |isbn=978-0-8448-1727-9 |page=[https://archive.org/details/kurdsconcisehan00izad/page/74 74] |url-access=registration}}</ref><ref name="M. Van Bruinessen 1992. p. 122">M. Van Bruinessen, ''Agha, Shaikh and State'', 373 pp. , Zed Books, 1992. p. 122:</ref><ref name="EncyclopediaIslam">{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Excerpt 1: Bois, Th. ; Minorsky, V. ; Bois, Th. ; Bois, Th. ; MacKenzie, D. N. ; Bois, Th. "Kurds, Kurdistan". ''Encyclopaedia of Islam''. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C. E. Bosworth , E. van Donzel and W. P. Heinrichs. Brill, 2009. Brill Online |ناونیشان=http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam_COM-0544 |ڕێکەوتی سەردان=٩ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://wayback.archive-it.org/all/20171010103558/http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam_COM-0544 |ڕەوشی ناونیشان=no}}</ref> و تێکەڵەیەکی کۆمەڵێک ھۆز بن، وەک ھۆزە [[لۆلۆبی]]،<ref name="bois">Thomas Bois, ''The Kurds'', 159 pp. , 1966. (see p. 10)</ref> [[گۆتی]]<ref name="bois" /> و کیرتی<ref name="Carduchi">''Encyclopedia Iranica'', "Carduchi" by M. Dandamayev</ref> و کاردۆخییەکان.<ref name="Carduchi" /><ref name="Ilya Gershevitch 1985, p. 257">Ilya Gershevitch, William Bayne Fisher, ''The Cambridge History of Iran: The Median and Achamenian Periods'', 964 pp. , Cambridge University Press, 1985, {{ISBN|978-0-521-20091-2}}, (see footnote of p. 257)</ref><ref>David McDowall, ''A modern history of the Kurds'', 515 pp. , I.B. Tauris, 2004, {{ISBN|978-1-85043-416-0}} (see p. 9)</ref>

ئەو زانیارییانەی لەسەر کوردەکان ھەیە وا دەکات بە شێوەیەکی نزیککراوەی سنووری ئەو شوێنانە دیاری بکرێت کە نەژادی ڕەسەنی کوردەکان سەری لێ ھەڵداوە، بە تایبەت ئەو گرووپەی بە شێوەزارەکانی کوردیی ھاوچەرخ قسەیان کردووە. بەناوبانگترین بیردۆزە کە ئەم بابەتە دەوروژێنێت لێکدانەوەکانی دی. ئێن. مەککەنزین کە لە سەرەتای ١٩٦٠ەکاندا پێشنیاری کردووە.<ref>David N. Mackenzie, "The Origin of Kurdish", ''Transactions of Philological Society'', 1961</ref> بە ڕەچاوکردنی نزیکیی ھونەری فۆنەتیک و گۆییی ھەر سێ [[زمانی فارسی]] و کوردی [[زمانی بەلۆچی|بەلۆچی]]، مەککەنزی بەو دەرەنجامە گەیشت کە ئەوانەی بەم سێ زمانە دواون کۆمەڵەیەکی یەکگرتووی سەر بە زمانە ئێرانییەکانی باکووری خۆراوان. بەپێی ئەم بیردۆزە، فارسەکان لە [[پارێزگای فارس]] ژیاون لە بەشی باشووری ڕۆژاوا، بەلۆچییەکان لە ناوچەکانی ناوەڕاست بوون و کوردەکانیش لە [[پارێزگای لوڕستان|لوڕستان]] و [[پارێزگای ئەسفەھان]] ژیاون لە باکووری خۆراوا.<ref>Professor Garnik Asatrian (Yerevan University) (2009). "Prolegomena to the Study of the Kurds", ''Iran and the Caucasus'', Vol. 13, pp. 1–58, 2009.</ref>

=== میرنشینە کۆنەکان ===
{{ئەمانەش ببینە|میرنشینە کوردییەکان}}
{{multiple image|perrow = 2|total_width=260|align=right
| image1 = Marwanids dynasty.jpg
| image2 = Rawadids map.png
| image3 = Shaddadid.gif
| image4 = Hasanwayhids map.png
| footer = ئەو ناوچانەی لەژێر دەستی ٥ میرنشینە کوردەکان بوون.
}}
لە نیوەی دووەمی سەدەی ١٠دا، ٥ [[میرنشین]]ی کوردی ھەبوون: لە باکوورەوە [[میرنشینی شەدادی]] (٩٥١–١١٧٤) کە کەتبووە نێوان [[ئەرمەنستان]] و ئەرانەوە، لەگەڵ [[ڕەوەندی]] (٩٥٥–١٢٢١) لە [[تەورێز]] و [[مەراغە]]؛ لە بەشی ڕۆژھەڵاتەوە [[دەوڵەتی حەسنەویان|میرنشینی حەسنەویان]] (٩٥٩–١٠١٥) و ئەنازیان (٩٩٠–١١١٧) لە [[کرماشان]] و [[خانەقین]] ھەبوون، ھەروەھا لە بەشی ڕۆژاواشدا [[میرنشینی مەروانی]] (٩٩٠–١٠٩٦) ھەبوو، کە لە ناوچەی [[ئامەد|دیاربەکر]] بوو. دواتر لە سەدەی ١٢دا، [[ھەزارئەسپیان|میرنشینی ھەزارئەسپیان]] دامەزرا<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=HAZĀRASPIDS |ناونیشان=http://www.iranicaonline.org/articles/hazaraspids |ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی شوباتی ٢٠١٧|وێبگە=www.iranicaonline.org |بڵاوکەرەوە=Encyclopædia Iranica |زمان=en |وتەگێڕانەوە=HAZĀRASPIDS, a local dynasty of Kurdish origin which ruled in the Zagros mountains region of southwestern Persia,... |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٦ی ئابی ٢٠١٧ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170806013446/http://www.iranicaonline.org/articles/hazaraspids |ڕەوشی ناونیشان=no}}</ref> و کۆنترۆڵی باشووری [[زاگرۆس]] و لوڕستانیان کرد و لە سەدەی ١٣دا دەستیان بەسەر [[پارێزگای کۆھگیلوویە و بۆیەر ئەحمەد]]، [[پارێزگای خووزستان|خووزستان]]، و گولپایگانیان کرد و لە سەدەی ١٤دا ناوچەکانی [[شووشتەر]] و [[ھۆوەیزە]] و [[بەسرە]]یان خستە سەر خاکەکەی خۆیان.

ئەگەر لەبەر شەپۆلی داگیرکەران و کۆچبەرانی [[ئاسیای ناوەندی]] نەبووایە، یەکێک لەم میرنشینانە دەیتوانی دەسەڵاتی فراوان بکات و خۆی بەسەر ھێزەکانی ناوچەکەدا بسەپێنێت و دەوڵەتێکی سەربەخۆی کوردی دابمەزرێنێت. لەم سەردەمەدا [[دەوڵەتی سەلجووقی|سەلجوقییەکان]] ئێرانیان داگیر کرد و دەسەڵاتیان بەسەر [[بەغدا]]ددا سەپاند. دواتر، یەک یەک میرنشینە کوردییەکانیان ڕووخاند و ناوچەکانی ژێر دەستیان داگیر کردەوە. لە دەورووبەری ١١٥٠دا، ئەحمەد سنجار، کۆتا [[خەلیفە]]ی سەلجوقییەکان، ھەرێمێکی لەو ناوچانەی داگیری کردبوون دروست کرد و ناوی نا کوردستان. دێی بەھار بووە پایتەختی ھەرێمەکە، کە لە نزیک [[ھەمەدان]]ی کۆنەوە بوو.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Who Are the Kurds? |ناونیشان=http://www.institutkurde.org/en/institute/who_are_the_kurds.php |ڕێکەوتی سەردان=٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٥ی تەممووزی ٢٠١٩ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20190725145945/https://www.institutkurde.org/en/institute/who_are_the_kurds.php |ڕەوشی ناونیشان=no}}</ref>

دوای سەردەمی [[مەغۆل]]ەکان، کوردەکان چەند میرنشین و ھەرێمێکی سەربەخۆیان دامەزراند. بەپێی ئەو مێژووەی ماوەتەوە، بەھێزترینی ھەموو ئەم میرنشینانە [[میرنشینی ئەردەڵان|ئەردەڵان]] بووە، کە لە سەرەتاکانی سەدەی ١٤ دامەزراوە. میرنشینی ئەردەڵان ناوچەکانی [[قەرەداغ]]، [[خانەقین]]، [[کەرکووک]]، [[کفری]] و [[ھەورامان]]ی کۆنترۆڵ کردبوو. یەکەم جار، پایتەختی میرنشینەکە [[شارەزوور]]ی [[باشووری کوردستان]]ی ئێستا بوو،{{sfn|Oberling|1988|pp=693–694}}{{sfn|Frye|1960|p=626}} بەڵام دواتر گوێزرایەوە بۆ [[سنە]]. میرنشینی ئەردەڵان بە ھاوکاریی دەسەڵاتەکانی تری ناوچەکە، بە تایبەتی دەسەڵاتە ئێرانییەکان، دەستی بەسەر ناوچەکەدا گرتبوو و بەڕێوەی دەبرد، تاکوو ئەو کاتەی دەسەڵاتیان لەلایەن [[قاجاڕەکان]] لە ساڵی ١٨٦٧ کۆتایی پێ ھێنرا. [[یارسان]] ئایینی فەرمیی مرینشینی ئەردەڵان بوو، لەبەر ئەوەی ئایینەکە بە شێوەزاری [[ھەورامی]]یەوە دەبەسترایەوە، زۆر شیعر و پەخشانیان ھەبووە کە بە شێوەزاری ھەورامی نووسرابوونەوە.

=== سەفەوییەکان ===
{{ئەمانەش ببینە|سەفەوییەکان}}
[[پەڕگە:Jomann Imperium Periscum.jpg|وێنۆک|230px|کوردستان لە دەوروبەری ساڵەکانی [[١٧٠٠]] ھەتا [[١٧٢٠]]]]
لەو کاتەوەی [[شا ئیسماعیلی یەکەم]] دەوڵەتی سەفەویی شیعەی دامەزراند و [[سەلیمی یەکەم|سوڵتان سەلیمی یەکەم]] لە ئیمپراتۆرییەتیی عوسمانیی سوننە دەسەڵاتی گرتە دەست، بۆ چەندین سەدە، کوردەکان کەوتبوونە نێوان ململانێ و شەڕی نێوان ئەم دوو ھێزەوە. لەلایەکەوە دەوڵەت و ھێزە جیاوازەکانی سەفەوییەکان و لەلایەکیشەوە ئیمپراتۆرییەتیی عوسمانییەکان، کە ھەردوولا دوژمنی سەرسەختی یەکتری بوون. کوردەکان کە زۆربەیان پەیڕەوی مەزھەبی سوننە بوون بەھۆی بیروڕای ئایینییەوە کێشەیان لەگەڵ سەفەوییەکان ھەبوو و بەو ھۆیەوە چەندین شەڕ لە نێویاندا ڕوویداوە، لەوانە [[شەڕی دمدم]] کە لە ساڵی ١٦٠٩–١٦١٠ لە نێوان سەفەوییەکان و کوردەکاندا ڕوویدا. شەڕەکە لە دەوروبەری قەڵایەک بە ناوی دمدم کرا لە ناوچەی برادۆستی نزیک دەریاچەی ئورمییە لە باکووری خۆراوای [[ئێران]]. بەھۆی شەڕەکەوە، قەڵاکە داڕمابوو، بەڵام لە ١٦٠٩دا، لەلایەن میری برادۆست ئەمیرخانی لەپزێڕینەوە نۆژەن کرایەوە. [[ئەمیر]]خانی لەپزێڕین خواستی پاراستنی سەربەخۆییی میرنشینەکەی ھەبوو و دەیویست ڕووبەڕووی دەوڵەتی سەفەوی و عوسمانی ببێتەوە بۆ پاراستنی سەربەخۆیی. سەفەوییەکان نۆژەنکردنەوەی قەڵای دمدمیان وەک ھەڕەشەیەک بۆسەر دەوڵەتەکەیان دەبینی، لەبەر ئەوە سەفەوییەکان بڕیاریان دا بە سەرکردایەتیی حاتم بەگ ھێرشێکی خوێناوی بکەنە سەر میرنشینی برادۆست. زۆرێک لە کوردەکان، بە تایبەت ئەوانەی نیشتەجێی [[پیرانشار]] و [[مەھاباد]] بوون، شانبەشانی میرنشینەکە شەڕیان کرد. [[شەڕ]]ەکە لە ١٦٠٩–١٦١٠ درێژەی کێشا، لە کۆتاییدا قەڵای دمدم گیرا و ھەموو ئەوانەی پارێزگارییان لە قەڵاکە دەکرد، کوژران. شا عەباس فرمانی کۆمەڵکوژیی برادۆست و موکریانییەکانی کرد، دوابەدوای ئەمە، سەفەوییەکان دەستیان کرد بە پاکتاوکردن و دەرکردنی کوردەکان بۆ ناوچەی [[خۆراسان]] و دانانی ھۆزی ئەفشار لە جێیان. لە [[مەم و زین]]ی [[ئەحمەدی خانی]]دا چیرۆک سەبارەت بە دمدم ھەیە. یەکەم تۆماری وێژەییی ئەم ڕووداوە لەلایەن [[فەقێ تەیران]]ەوە نووسراوەتەوە.<ref>[http://www.iranica.com/articles/v7/v7f4/v7f446.html DIMDIM<!-- Bot generated title -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081011033443/http://www.iranica.com/articles/v7/v7f4/v7f446.html |date=11 October 2008}}</ref><ref>{{Cite book |last=[[Iskandar Beg Munshi|Eskandar Beg Monshi]] |title=History of Shah Abbas the Great History of Shah Abbas the Great |publisher=Mazda |year=1979 |isbn=978-0-89158-296-0}}</ref><ref>O. Dzh. Dzhalilov, ''Kurdski geroicheski epos "Zlatoruki Khan"'' (''The Kurdish heroic epic "Gold-hand Khan"''), Moscow, 1967, pp. 5–26, 37–39, 206.</ref>

== مێژووی مۆدێرن ==
لە ئێستادا کوردەکان دەوروبەری ١٠٪ی دانیشتووانی ئێران پێکدێنن و ژمارەیان ٩ بۆ ١٠ ملیۆن بەراورد دەکرێت کە زۆربەیان لە ڕۆژھەڵاتی کوردستان دەژین.<ref>{{Cite book |last=Brown |first=Sara E. |title=The Routledge Handbook of Religion, Mass Atrocity, and Genocide |last2=Smith |first2=Stephen D. |publisher=[[Routledge]] |year=2021 |pages=345}}</ref><ref>{{cite book |author1=Sebastian Maisel |title=The Kurds: An Encyclopedia of Life, Culture, and Society |date=2018 |page=xii}}</ref> بەپێچەوانەوەی ناوچەکانی دیکە، پەیوەندییەکی باشی ھونەری و کولتووری لە نێوان گەلی کورد و گەلانی دیکەی ئێرانیدا ھەیە. بەشێک لە خێزان و خانەدانە نوێیەکانی وەک سەفەوی و [[زەندییەکان]] خۆیان بە کوردی ڕەسەن دەزانن. وێژەی کوردی (لە نێویاندا [[کوردیی ناوەندی|سۆرانی]]، [[کوردیی باکووری|کورمانجی]] و [[گۆرانی]]) بەدرێژایی مێژوو لەناو سنوورەکانی ئێران پەرەی سەندووە و بەچڕی کەوتووەتە بەر کاریگەری [[زمانی فارسی]]. بەھۆی پتەوی لە پەیوەندی مێژوویی و کولتووری لە نێوان کورد و گەلانی ئێرانی، ئەوا ئەوە بەیەکێک لە ھۆکارەکان دازانرێت کە بەشێک لە سەرکردە کوردەکان دەوڵەتێکی جیایان بۆ کورد نەویستووە.<ref name="kreyenbroek13814111">{{Cite book |last=Kreyenbroek |first=Philip G. |url=https://archive.org/details/kurds00pkre/page/138 |title=The Kurds: A Contemporary Overview |last2=Sperl |first2=Stefan |publisher=[[Routledge]] |year=1992 |isbn=978-0-415-07265-6 |location=London; New York |pages=[https://archive.org/details/kurds00pkre/page/138 138–141] |oclc=24247652}}</ref><ref name="banuaziziweiner3">{{Cite book |last=Banuazizi |first=Ali |url=https://archive.org/details/statereligioneth0000unse/page/186 |title=The State, Religion, and Ethnic Politics: Afghanistan, Iran, and Pakistan |last2=Weiner |first2=Myron |publisher=[[Syracuse University Press]] |year=1986 |isbn=978-0-8156-2385-4 |location=Syracuse, N.Y. |pages=[https://archive.org/details/statereligioneth0000unse/page/186 186–187] |oclc=13762196 |author-link2=Myron Weiner}}</ref> ھەمیشە حکوومەتەکانی ئێران لەدژی ھەر نیشانەیەک، بیرۆکە و بزاڤێک بوونە بۆ سەربەخۆیی یان خۆبەڕیوەبەریی کوردستانی ئێران.

=== جەنگی جیھانیی یەکەم ===
{{ئەمانەش ببینە|جەنگی جیھانیی یەکەم}}
لەکاتی جەنگی جیھانیی یەکەم و ماوەیەکی کورت دوای جەنگەکە، حکوومەتی ئێران چالاکی و ھێزی بەسەر چەند ناوچەیەکی کوردی و ھۆزە کوردییەکان نەما، ئەمەش وایکرد سەرۆک ھۆزەکان بتوانن دەسەڵاتی ناوچەکەیان بگرنە دەست و ناوچەیەکی گەورە بخەنە ژێر کۆنتڕۆلی خۆیان.<ref name="kreyenbroek13814111"/> لە ھەمان کاتدا شەپۆڵێکی نەتەوەیی بەھۆی جیابوونەوەیان لە دەوڵەتی عوسمانی بەشێوەیەک کاریگەریان لەسەر ھۆز و ناوچەکانی سەر سنوور ھەبوو، ئەم ڕەوتە خۆیان وەک ڕێبەری نەتەوەیی کوردی دەبینی.<ref name="kreyenbroek13814111"/> لەو سەردەمە جیاوازی و ناکۆکی مەزھەبی شیعە و سووننە لە دەوڵەتی ئێران و عوسمانی زاڵبوو، ئێران وەک دەوڵەتێکی زۆرینە شیعە ناسراوبوو،<ref name="banuaziziweiner3"/><ref name="ashraf3">{{Cite encyclopedia |last=Ashraf |first=Ahmad |title=Iranian Identity iv. 19th–20th Centuries |encyclopedia=[[Encyclopædia Iranica]] |publisher=Columbia University |location=New York |url=http://www.iranicaonline.org/articles/iranian-identity-iv-19th-20th-centuries |date=15 December 2006 |accessdate=17 August 2013 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٠ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200604225039/http://www.iranicaonline.org/articles/iranian-identity-iv-19th-20th-centuries |بەستەری شکاو=no}}</ref> لەبەرامبەردا کورد وەک [[ستوونی پێنجەم|ستوونێکی پێنجەمی]] عوسمانی بە موسڵمانێکی سوننە مەزھەب لەناوچەکە سەیر دەکرا.<ref>{{Cite book |last=Abrahamian |first=Ervand |title=Iran Between Two Revolutions |publisher=[[Princeton University Press]] |year=1982 |isbn=978-0-691-05342-4 |location=Princeton, New Jersey |page=32 |oclc=7975938 |author-link=Ervand Abrahamian}}</ref>

=== شۆڕشی سمکۆ لە دژی دەسەڵات ===
{{ئەمانەش ببینە|شۆڕشی سمکۆ}}
لەکۆتایی دەیەی ١٩١٠ و سەرەتای دەیەی ١٩٢٠، شۆڕشگێکی ھۆزگەرایی بە سەرکردایەتی [[سمکۆ|سمکۆی شکاک]] کوردستانی ئێرانی گرتەوە. وێڕای ئەوەی توخمەکانی کوردایەتی لەناو بزووتنەوەکەی سمکۆدا ھەبوو، بەڵام مێژوونووسان لەسەر ئەوە کۆکن کە سمکۆ و بزووتنەوەکەی تەواو پشتیان بەھۆز و خێلەکان دەبەست.<ref name="kreyenbroek13814111"/> لەوکاتەدا نەک تەنیا ھێزەکانی حکوومەت و دانیشتووانە ناکوردەکان ھێرشیان دەکرایە سەر، بەڵکوو ھێرش و دزی دەکرایە سەر کوردەکانیش.<ref name="kreyenbroek13814111"/><ref name="entessar">{{Cite book |last=Entessar |first=Nader |title=Kurdish Politics in the Middle East |publisher=[[Lexington Books]] |year=2010 |isbn=978-0-7391-4039-0 |location=Lanham |page=17 |oclc=430736528}}</ref> شەڕکەرەکان ھیچ ھەست و بیرکردنەوەکەیان لەبارەی یەکێتیی کوردبوون و بەیەکەوە جەنگانی کوردەکانیان نەبوو.<ref name="kreyenbroek13814111"/> دوای ناکۆکییەکی زۆر لە نێوان تاران و ئەنقەرە، شەڕ و پێکدادانی سەربازی لەناوچە سنوورییەکانی ھەردوو [[وڵات]] ڕوویدا. ھەردوو دەوڵەت، ھۆزە کوردەکانییان وەک ئامرازێکی سیاسیی بەکاردەھێنا، تورکیا یارمەتی سەربازی بەخشییە بزووتنەوە دژە ئێرانییەکان لەناویاندا یارمەتی بزووتنەوەکەی سمکۆیان دا لە ساڵانی ١٩١٨ بۆ ١٩٢٢،<ref>{{Cite book |last=Allen |first=William Edward David |title=Caucasian battlefields: A History of the Wars on the Turco-Caucasian border, 1828–1921 |last2=Muratoff |first2=Paul |publisher=[[Cambridge University Press]] |year=1953 |location=Cambridge |pages=296 |oclc=1102813}}</ref> ھاوکات ئێرانیش ھەمان کاری کردەوە بەیارمەتیدانی شۆڕشی ئارارات لە ساڵی ١٩٣٠. لە دەرەنجامی سیستەمی زۆرداری حکوومەتی ئێرانی لە پڕۆسەی لەناوبردنی شوناسی خێلەکان و دەسەڵاتی خۆجێی لە ناوچەکە ئەوا بووە ھۆی دروست بوونی چەندین شۆڕش لە دەیەکانی ١٩٢٠ و ١٩٣٠ لە ناوچەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان، [[ئازەربایجان (ھەرێم)|ئازەربایجانی ئێران]] و [[پارێزگای لوڕستان|لورستان]].<ref>{{Cite book |last=Bayat |first=Kaveh |title=The Making of Modern Iran: State and Society Under Riza Shah 1921–1941 |publisher=[[Routledge Taylor & Francis Group]] |year=2003 |isbn=978-0-203-42314-1 |editor-last=Cronin |editor-first=Stephanie |series=BIPS Persian Studies Series |location=London; New York |pages=224–230 |chapter=Chapter 12: Riza Shah and the Tribes |oclc=54059369}}</ref> ئەم ڕێکارانەی حکوومەت بەدیاریکراوی وایکرد کە کورد چەند شۆڕشێکی خێلەکی ڕێکبخات.<ref name="kreyenbroek13814111"/>

=== کۆماری کوردستان ===
{{ئەمانەش ببینە|کۆماری کوردستان}}
[[پەڕگە:Mustafa Barzani in Mahabad Kurdish Republic.jpg|وێنۆک|وێنەی [[قازی محەممەد]] و کۆمەڵێک سەکردەی تری [[کۆماری کوردستان]] لەوانە مەلا [[مەلا مستەفا بارزانی]] کە لە پێشەوە وەستاوە]]
کۆماری کوردستان یان کۆماری مەھاباد لە ٢٢ی کانوونی دووەمی ١٩٤٦ لە شاری مەھاباد لەسەر دەستی [[حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران|حیزبی دێموکراتی کوردستان]] دامەزرێنرا و [[قازی محەممەد]] وەکوو سەرۆک کۆمار سوێندی [[یاسا]]یی خوارد. پایتەختی کۆمار شاری [[مەھاباد]] بوو و تەنیا ناوچەی [[موکریان]] و دەوروبەری وەکوو شارەکانی [[بۆکان]]، [[شنۆ]]، [[پیرانشار]]، [[سەردەشت]]ی دەگرتەوە.{{sfn|McDowall|2004|pp=244–245}}<ref>{{Cite book|last=Vali|first=Abbas|title=Kurds and the State in Iran: The Making of Kurdish Identity|publisher=Bloomsbury Publishing|year=2014|page=43}}</ref> کۆماری کوردستان دەوڵەتێکی کوردی کەمتەمەن بوو و کەمتر لە یازدە مانگی دواتر و لە ڕێکەوتی ١٥ی کانوونی یەکەمی ١٩٤٦، لە لایەن حکوومەتی ئێرانەوە دەستی بەسەردا گیرایەوە. دامەزران و لەناوچوونی کۆمار بەشێک لە قەیرانی ئێران و ململانێیەی نێوان [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|ئەمریکا]] و [[یەکێتیی سۆڤیەت|سۆڤییەت]] بوو کە [[شەڕی سارد]]ی لێکەوتەوە، بەڵام خواستی لەمێژینەی کوردەکان دامەزراندنی دەوڵەت و وڵاتێک بەناوی کوردستان بوو.


=== سەردەمی پەھلەویی دووەم ===
{{ئەمانەش ببینە|ئێرانی پەھلەوی|شانشینی پەھلەوی}}
پەھلەوییەکان سیستمی [[ناسیۆنالیزمی ئێرانی]]یان چەسپاند،<ref name="ashraf3"/> کە تێیدا کوردیان وەک بەشێک لە نەتەوەی ئێران دەبینی.<ref name="banuaziziweiner3"/> [[محەممەد ڕەزا پەھلەوی]] بەسەر کوردی ھەڵدەدا و بە ئێرانییەکی بنەڕەتی دایدەنان یانیش بە یەکێک لە ڕێزلێگیراوترین نەتەوەکانی ئێرانی ھەژماری دەکردن.<ref name="Izady 1992 1982">{{Cite book |last=Izady |first=Mehrdad |url=https://archive.org/details/kurdsconcisehan00izad |title=The Kurds: A Concise Handbook |publisher=Crane Russak |year=1992 |isbn=978-0-8448-1729-3 |location=Washington |page=[https://archive.org/details/kurdsconcisehan00izad/page/198 198] |oclc=25409394 |url-access=registration}}</ref>

=== سەردەمی کۆماری ئیسلامی ===
لە ساڵانی ١٩٦٧، ١٩٧٩، ١٩٨٩–١٩٩٦ چەند جووڵەیەک و شۆڕشی مارکسییانە لە [[حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران|حیزبی دێموکراتی کوردستان]] و [[حیزبی کۆمەڵەی کوردستانی ئێران|کۆمەڵە]] لە ڕۆژھەڵاتی کوردستان ئەنجامدران، بەڵام کاریگەری ئەم ھێزە چەکدارییانە بەقەد کاریگەری [[پارتی کرێکارانی کوردستان|پەکەکە]] نەبووە لە [[تورکیا]]، ھەروەھا لەو سەردەمە بەقەد ئەوان سوور نەبوون لەسەر دەوڵەتی کوردی.<ref name="kreyenbroek13814111"/><ref name="romano240">{{Cite book |last=Romano |first=David |url=https://archive.org/details/kurdishnationali00roma |title=The Kurdish Nationalist Movement: Opportunity, Mobilization and Identity |publisher=[[Cambridge University Press]] |year=2006 |isbn=978-0-521-85041-4 |series=Cambridge Middle East studies, 22. |location=Cambridge, UK; New York |page=[https://archive.org/details/kurdishnationali00roma/page/n252 240] |oclc=61425259 |url-access=limited}}</ref><ref>{{Cite book |last=Abrahamian |first=Ervand |title=Iran Between Two Revolutions |publisher=[[Princeton University Press]] |year=1982 |isbn=978-0-691-05342-4 |location=Princeton, New Jersey |page=453 |oclc=7975938 |author-link=Ervand Abrahamian}}</ref><ref>{{Cite book |last=Yodfat |first=Aryeh |url=https://archive.org/details/sovietunionarabi0000yodf |title=The Soviet Union and Revolutionary Iran |publisher=[[St. Martin's Press]] |year=1984 |isbn=978-0-312-74910-1 |location=New York |oclc=9282694 |url-access=registration}}</ref> سەرباری ئەوانەش، سەکردە دیارەکان وەکوو [[عەبدولڕەحمان قاسملوو]] و [[سادق شەرەفکەندی]] لەلایەن حکوومەتی ئێرانەوە تیرۆر کران. لەکاتی [[شەڕی ئێران و عێراق]]، حکوومەتی ئێرانی ھاوکاری پشتگیری کوردەکانی عێراقی دەکرد، لە نێویاندا حیزبەکانی [[پارتی دیموکراتی کوردستان]] و [[یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان|یەکێتیی نیشتیمانی کوردستان]]، ئەمەش لە پێناو زیان گەیاندن بوو بە دەوڵەتی عێراقی ھەروەھا ئێران ١٫٤ ملیۆن کوردی عێراقی وەک پەنابەر لە خۆیگرت کە لە ترسی ھێرشەکانی [[سەددام حوسێن]] ماڵ و شوێنی خۆیان جێھیشت بوو. وێڕای ئەوەی کە گرووپ و حیزبە مارکسییەکانی کورد لە ئێران قەدەغە و پەرتەوازەکران لەدوای ھەڵوەشتاندنەوەی سۆڤیەت، ئەوا لە ساڵی ٢٠٠٤ حیزبێکی نوێ دامەزرا بەناوی [[پارتی ژیانی ئازادی کوردستان|پژاک]]، کە وەک ھاوپەیمانێکی سەربەخۆی پەکەکە لەناوچەکە دەستی بە چالاکی سەربازی کرد.<ref name="katzman2">{{Cite book |last=Katzman |first=Kenneth |title=Iraq: Post-Saddam Governance and Security |publisher=[[Nova Science Publishers]] |year=2009 |isbn=978-1-61470-116-3 |location=New York |page=32 |oclc=756496931}}</ref> پژاک لەلایەن ئێران، تورکیا و ئەمریکا بە گرووپێکی تیرۆریستی تۆمارکراوە.<ref name="katzman2" /> ھەندێ لە شیکەرەوەکان پژاک وەک مەترسی دانانێن بۆ حکوومەتی ئێران.<ref>{{Cite book |last=Habeeb |first=William Mark |title=The Middle East in Turmoil: Conflict, Revolution, and Change |url=https://archive.org/details/middleeastinturm0000habe |last2=Frankel |first2=Rafael D. |last3=Al-Oraibi |first3=Mina |publisher=[[Greenwood Publishing Group]] |year=2012 |isbn=978-0-313-33914-1 |location=Santa Barbara |page=[https://archive.org/details/middleeastinturm0000habe/page/46 46] |oclc=753913763}}</ref> لە ئەیلوولی ٢٠١١، ئاگربەستێک لەنێوان پژاک و ئێران دروست بوو، بەڵام چەند جارێکیش گرژی و ڕووبەڕووبوونەوە کەوتووەتە نێوان پژاک و [[سپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی]].<ref name="elling2">{{Cite book |last=Elling |first=Rasmus Christian |title=Minorities in Iran: Nationalism and Ethnicity after Khomeini |publisher=Palgrave Macmillan |year=2013 |isbn=978-0-230-11584-2 |location=New York |page=312 |oclc=714725127}}</ref>

لەلایەن حکوومەتە جیاوازەکانی ئێران، کوردیش لە ژیانی سیاسیی ئێراندا بەشداری پێدەکرێت.<ref name="kreyenbroek13814111"/> سەرباری ئەوەش زۆر کاتان گوشار خراوەتە سەر چالاکوانە کوردەکان و مامۆستایانی زمانی کوردی.<ref>[https://www.rudaw.net/sorani/kurdistan/07092020 زارا محەممەدی.. نموونەی تواندنەوەی زمانی کوردی لە ئێراندا] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201108124935/https://www.rudaw.net/sorani/kurdistan/07092020 |date= ٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ }}، [[ڕووداو (وێبگە)|ماڵپەڕی ڕووداو]]، ٧ی ئەیلوولی ٢٠١٩ بڵاوکراوەتەوە.</ref> [[حکوومەتی کۆماری ئیسلامیی ئێران]]، چالاکیی و پەیوەندییە سیاسییەکانی قەدەغەکردووە کە لە دژی بیری ئەو وڵاتەن، بەم ھۆیەوەشەوە ساڵانە چەندین چالاکوانی کورد زیندانی دەکرین و لەسێدارە دەدرێن.<ref>[https://rojnews.news/كوردستان/ڕژێمی-ئێران-سزای-سێدارە-بەسەر-زیندانی/ ڕژێمی ئێران سزای سێدارە بەسەر زیندانییەکی ڕۆژئاوای کوردستاندا دەسەپێنێت] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201114062059/https://rojnews.news/%D9%83%D9%88%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/%DA%95%DA%98%DB%8E%D9%85%DB%8C-%D8%A6%DB%8E%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%B3%D8%B2%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%DB%8E%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%95-%D8%A8%DB%95%D8%B3%DB%95%D8%B1-%D8%B2%DB%8C%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C/ |date=١٤ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ }}، ماڵپەڕی ڕۆژ نیوس، ٢٦ی شوباتی ٢٠٢٠ بڵاوکراوەتەوە.</ref><ref>[https://kurdpa.net/so/news/زیندانییەکی-سیاسیی-کورد-لە-زیندانی-سنە-لە-سێدارە-درا زیندانییەکی سیاسیی کورد لە زیندانی سنە لە سێدارە درا] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201108125145/https://kurdpa.net/so/news/%D8%B2%DB%8C%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C%DB%8C%DB%95%DA%A9%DB%8C-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C%DB%8C-%DA%A9%D9%88%D8%B1%D8%AF-%D9%84%DB%95-%D8%B2%DB%8C%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B3%D9%86%DB%95-%D9%84%DB%95-%D8%B3%DB%8E%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%95-%D8%AF%D8%B1%D8%A7 |date= ٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ }}، ماڵپەڕی کوردپا، ١١ی گەلاوێژی ٢٧١٧ی کوردی بڵاوکراوەتەوە.</ref><ref>[http://chawigal.com/?p=309 کۆماری سێدارە لە ئێران،سامان نەسیمی و پێنج لاوی تری لەسێدارەدا] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201108125307/http://chawigal.com/?p=309 |date= ٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ }}، ماڵپەڕی چاوی گەل، ١٢ی شوباتی ٢٠١٥ بڵاوکراوەتەوە.</ref>

=== شۆڕشی ژینا ===
{{ئەمانەش ببینە|خۆپیشاندانەکانی ٢٠٢٢ی ئێران}}
خۆپیشاندانەکانی ٢٠٢٢ی ئێران کە ھەروەھا بە ''شۆڕشی ژینا''<ref>{{Citation|title=لەگەڵ ڕووداوەکاندا: شۆڕشی ژینا|url=https://www.dengiamerika.com/a/6788383.html|language=ku|access-date=2022-11-05}}</ref> ناسراوە، زنجیرەیەک لە خۆپیشاندانە ناڕەزایییەکان بوو کە سەرەتا لە ڕۆژھەڵاتی کوردستان ڕوویدا و دواتر زۆربەی شار و شارۆچکەکانی ئێرانی گرتەوە. ئەم خۆپیشاندانانە لەدوای [[کوژرانی ژینا ئەمینی|کوژرانی]] [[ژینا ئەمینی]]، کچە کوردی سەقزی ڕوویدا کە لە ١٦ی ئەیلوولی ٢٠٢٢دا بەھۆی ئەشکەنجە و لێدان لەلایەن پۆلیسەوە گیانی لەدەستدا. ئەو لە ١٣ی ئەیلوولی ٢٠٢٢ لە [[تاران]] بەبۆنەی باش نەبەستنی حیجاب لەلایەن پۆلیسی ڕەوشتی تارانەوە دەستبەسەر کرابوو.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=EU concern over woman who died after being stopped by morality police|ناونیشان=https://www.euronews.com/2022/09/20/mahsa-amini-eu-concern-over-woman-who-died-after-being-stopped-by-morality-police|وێبگە=euronews|زمان=en}}</ref> خۆپیشاندەران خوازیاری ڕووخان و گۆڕانی [[حکوومەتی کۆماری ئیسلامیی ئێران|حکوومەتی کۆماری ئیسلامی]] بوون و لە بەرامبەریشدا حکوومەت بە سەرکوتکردنی بەرفراوان وەڵامی خۆپیشاندەرانی دایەوە. سەرەکیترین دروشمی خۆپیشاندانەکان، [[ژن، ژیان، ئازادی]] بوو کە یەکەم جار لە ڕۆژھەڵاتی کوردستان و دواتر لە تەوای ئێران بەکاربردرا.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=دروشمی "ژن ژیان ئازادی" لە زانکۆکانی کوردستان و ئێران بەرز و بەرزتر دەبێتەوە|ناونیشان=https://kurdistanmedia.com/so/news/2022/10/239|بڵاوکەرەوە=کوردستان میدیا|ڕێکەوتی سەردان=١١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢}}</ref> ئەو خۆپیشاندانانە لە ڕۆژھەڵاتی کوردستان و ناوچەکانی تری ئێران بووبە ھۆی کوژرانی سەدان کەس، برینداربوونی ھەزاران کەس و دەستبەسەرکردنی دەیان ھەزار کەس.<ref name="Reuters12345">{{cite news |title=Iran hangs two men accused of killing security agent during protests |url=https://www.reuters.com/world/middle-east/iran-hangs-two-men-alleged-crimes-committed-during-protests-judiciary-2023-01-07/ |access-date=17 January 2023 |work=Reuters |date=7 January 2022}}</ref><ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=گزارش تحقیقی: دست‌کم ۱۵ معترض در بازداشت کشته شده‌اند؛ فشار و «شکنجه» برای گرفتن اعتراف|ناونیشان=https://ir.voanews.com/a/iran-prisons-human-rights-torture-detention-death/6904404.html|بڵاوکەرەوە=صدای آمریکا|ڕێکەوتی سەردان=٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|زمان=فارسی}}</ref><ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=هشدار نهاد حقوق بشری: ۱۰۹ معترض ایرانی در خطر اعدام هستند|ناونیشان=https://ir.voanews.com/a/iran-protests-executions-human-rights/6910740.html|بڵاوکەرەوە=صدای آمریکا|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|زمان=فارسی}}</ref><ref name="ایندیپندنت">{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.independentpersian.com/node/275891/سیاسی-و-اجتماعی/هرانا-شمار-کشته‌های-خیزش-سراسری-علیه-جمهوری-اسلامی-به-۲۲۴-نفر-رسید|سەردێڕ=شمار کشته‌های خیزش سراسری علیه جمهوری اسلامی به ۲۲۴ نفر رسید|بڵاوکەرەوە=ایندیپندنت فارسی|زمان=فارسی}}</ref><ref>{{Citation|title=شیوا محبوبی: حداقل ۶۰ هزار نفر تا کنون در کل ایران دستگیر شده‌اند|url=https://ir.voanews.com/a/6839935.html|accessdate=2022-11-29|language=fa}}</ref><ref>https://hengaw.net/so/news/ڕاپۆرتی-ژمارە-ی-هەنگاو-لە-سەر-ناڕەزایەتییەکانی-کوردستان-کوژراو-و-بریندار</ref>
<ref>https://hengaw.net/so/news/ڕاپۆرتێک-لەسەر-کوژرانی-هاووڵاتی-کورد-لە-ناڕەزایەتییەکانی-چلەی-ماتەمینی-ژینا-ەمینی</ref>  
<ref>https://hengaw.net/so/news/ڕاپۆرتی-ژمارە-ی-هەنگاو-لەسەر-خۆپیشاندان-و-ناڕەزایەتییەکانی-شارەکانی-کوردستان-کوژراو-و-زیاتر-لە-هەزار-بریندار</ref> 
<ref>https://hengaw.net/so/news/2022/12/ڕاپۆرتی-ژمارە-ی-هەنگاو-لەسەر-خۆپیشاندان-و-ناڕەزایەتییەکانی-شارەکانی-کوردستان-کوژراو-و-زیاتر-لە-هەزار-بریندار</ref> ھەروەھا بە سەدان کەسی سەر بە حکوومەتی کۆماری ئیسلامیش کوژران و بریندار بوون.<ref name="Reuters12345"/><ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.ensafnews.com/374694/اعلام-آمار-رسمی-تعداد-مجروحان-و-شهدای-پ/|سەردێڕ=اعلام آمار رسمی تعداد مجروحان و شهدای پلیس در ناآرامی‌های اخیر|بڵاوکەرەوە=انصاف‌نیوز|زمان=فارسی}}</ref>

== ژمارەی دانیشتووان ==
ژمارەی کوردەکان لە ڕۆژھەڵاتی کوردستان و ئێران بە ١٠ ملیۆن کەس بەراورد دەکرێت. ژمارەیەک لە کوردەکان لە باکووری ڕۆژھەڵاتی ئێران لە پارێزگاکانی [[پارێزگای خۆراسانی باکوور|خۆراسانی باکوور]] و [[پارێزگای خۆراسانی ڕەزەوی|خۆراسانی ڕەزەوی]] دەژین کە ئەو بەشە بە خاکی کوردستان ھەژمار ناکرێت. شارە گەورەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان بەپێی ژمارەی دانیشتووان بریتین لە: [[کرماشان]]، [[ورمێ]]، [[سنە]]، [[ئیلام]]، [[بۆکان]]، [[مەھاباد]]، [[سەقز]]، [[مەریوان]]، [[بانە]]، [[پیرانشار]]، [[ئارووناوا]]، [[نەغەدە]]، [[قوروە]]، [[کامیاران]]، [[جوانڕۆ]]، [[بیجاڕ]]، [[تیکاب]]، [[سەردەشت]]، [[سەرپێڵ]] و [[ساینقەڵا]]. ھەروەھا ژمارەیەکی بەرچاوی کورد لە شارەکانی [[تاران]]، [[مەشھەد]]، [[کەرەج]]، [[بوژنۆرد]]، [[قۆچان]]، [[شیرڤان]] و شارەکانی تری ئێران دەژین.

=== شارە گەورەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان ===
شارە گەورەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان بەپێی دانیشتوو لە سەرژمێری ساڵی ٢٠١٦دا بە ئەم شێوازە بوون:
{| class="wikitable sortable"
|-
! ڕێزبەندی!!ناوی شار!!پارێزگا!!ژمارەی دانیشتووانی شار!!ژمارەی دانیشتووانی شارستان!!جێگەی لە پارێزگادا
|-
|١ || [[کرماشان]] || [[پارێزگای کرماشان]] || ٩٤٦٬٦٥١ || ١٬٠٨٣٬٨٣٣ || ١
|-
|٢ || [[ورمێ]] || [[پارێزگای ورمێ]] || ٧٣٦٬٢٢٤ || ١٬٠٤٠٬٥٦٥ || ١
|-
|٣ || [[سنە]] || [[پارێزگای کوردستان]] || ٤١٢٬٧٦٧ || ٥٠١٬٤٠٢ || ١
|-
|٤ || [[خورەماوە]] || [[پارێزگای لوڕستان]] || ٣٧٣٬٤١٦ || ٥٠٦٬٤٧١ || ١
|-
|٥
|[[بوژنۆرد]]
|[[پارێزگای خۆراسانی باکوور]]
|٢٢٨٬٩٣١
|٣٦٥٬٨٩٦
|١
|-
|٦ || [[ئیلام]]|| [[پارێزگای ئیلام]]|| ١٩٤٬٠٣٠ || ٢٣٥٬١٤٤ || ١
|-
|٧
| [[بۆکان]]|| [[پارێزگای ورمێ]]|| ١٩٣٬٥٠١ || ٢٥١٬٤٠٩ || ٣
|-
|٨
| [[مەھاباد]]|| [[پارێزگای ورمێ]]|| ١٦٨٬٣٩٣ || ٢٣٦٬٨٤٩ || ٤
|-
|٩
| [[سەقز]] || [[پارێزگای کوردستان]] || ١٦٥٬٢٥٨ || ٢٣٦٬٤٥١ || ٢
|-
|١٠
|[[مەریوان]]
|[[پارێزگای کوردستان]]
|١٣٦،٦٥٤
|١٩٥،٢٦٣
|٣
|}

== کەسایەتییە دیارەکان ==
{{ئەمانەش ببینە|پێڕستی کوردەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان}}

== حیزبەکان ==
{{ئەمانەش ببینە|حیزبەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان}}
* [[حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران]] (حدکا)
* [[پارتی ژیانی ئازادی کوردستان]] (پژاک)
* [[کۆمەڵە ڕێکخراوی کوردستانی حیزبی کۆمۆنیستی ئێران]]
* [[حیزبی کۆمەڵەی کوردستانی ئێران]]
* [[کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان]]
* [[سازمانی خەباتی کوردستانی ئێران]]
* [[کۆمەڵگای دیموکراتیک و ئازادی ڕۆژھەڵاتی کوردستان]] (کۆدار)
* [[کۆمەڵگای ژنانی ئازادی ڕۆژھەڵاتی کوردستان]] (کژار)
* [[پارتی ئازادیی کوردستان]] (پاک)
* [[پارتی سەربەستیی کوردستان]]
* [[یەکێتی شۆڕشگێڕانی کوردستان]]
* [[ڕێکخراوی یاریکورد]]
* [[پارتی سەربەستیی ڕۆژھەڵاتی کوردستان]]
* [[بزووتنەوەی ھیوا]]
* [[بزووتنەوەی سەربەخۆییخوازانی کوردستان]]
* [[بزووتنەوەی کۆماریخوازی ڕۆژھەڵاتی کوردستان]] 
* [[ھاوپەیمانی سەربەخۆییخوازانی کوردستان]]
* [[ڕێکخراوی کوردی کورمانجی خوراسان]]
* [[بەرەی یەکگرتووی کورد]]
* [[پلاتفۆرمی یارسان]]
* [[ڕێکخراوەی دیموکراتی یارسان]]
* [[پلاتفۆرمی ھۆرام]]
* [[پلاتفۆرمی زاگرۆس]]

== ئەمانەش ببینە ==
* [[کوردستان]]
* [[باشووری کوردستان]]
* [[باکووری کوردستان]]
* [[ڕۆژاوای کوردستان]]
* [[پارێزگاکانی کوردستان]]
* [[شارەکانی کوردستان]]

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

{{چوارپارچەی کوردستان}}
{{خەڵکی کورد}}

{{تووڵی دەروازە|موکریان|کوردستان|جوگرافیا|ئێران|مێژوو}}
{{پۆلی کۆمنز|Iranian Kurdistan}}

[[پۆل:ڕۆژھەڵاتی کوردستان|ڕۆژھەڵاتی کوردستان]]
[[پۆل:ھەرێمەکانی ئێران]]
[[پۆل:جیاییخوازی لە ئێران]]
[[پۆل:کوردستان]]
[[پۆل:جوگرافیای کوردستان]]
[[پۆل:کوردەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان]]