ھیندۆسی

ھیندۆسی
لقی	religious adherent، theist
ئایین	ھیندوویزم
لێکۆڵینەوە لەلایەن	Hindu studies
بەستەری وەسفکراو	http://www.mar.umd.edu/assessment.asp?groupId=77102، http://www.mar.umd.edu/assessment.asp?groupId=77004
Female form of label	Hindu
فۆڕمی ناونیشانی نێر	Hindu
پێڕست	list of Hindus
لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

سواستیکا یەکێکە لە سیمبۆلەکانی ئایینی ھیندوویزم

ھیندوو یان ھیندۆس ئەم زاراوەیە ئاماژەیە بۆ ھەر کەسێک کە خۆی لە ڕووی کولتووری، نەتەوەیی، یان ئایینییەوە پابەندە بە لایەنەکانی ئایینی ھیندۆسییەوە. ئەم زاراوەیە لە ڕووی مێژوویییەوە وەک ناسێنەرێکی جوگرافی و کولتووری و دواتر ئایینی بۆ خەڵکی ڕەسەنی کیشوەری ھیندستان بەکارھاتووە.

مانای مێژوویی زاراوەی ھیندۆس بە تێپەڕبوونی کات پەرەی سەندووە. سەرەتا بە ئاماژەکانی فارسی و یۆنانی بۆ خاکی سند لە ھەزارەی یەکەمی پێش زایین لە ڕێگەی دەقەکانی سەدەی ناوینەوە، زاراوەی ھیندۆس ئاماژەیە بۆ ناسێنەرێکی جوگرافی، نەتەوەیی، یان کولتووری بۆ ئەو کەسانەی لە کیشوەری ھیندستان و دەوروبەری یان ئەودیوی ڕووباری ھیندوس دەژین. تا سەدەی ١٦یەم زاراوەیە دەستی کرد بە ئاماژەدان بە دانیشتووانی ئەو کیشوەرە لاوەکییە کە بە ڕەچەڵەک تورک و موسڵمان نەبوون.

گەشەسەندنی مێژوویی خۆناسنامەی ھیندۆسی لەناو دانیشتووانی ناوخۆیی باشووری ئاسیادا، یان بە مانای ئایینی یان کولتووری، ڕوون نییە. تیۆرییە کێبڕکێکارەکان باس لەوە دەکەن کە ناسنامەی ھیندۆسی لە سەردەمی کۆلۆنیالیزمی بەریتانیادا پەرەی سەندووە، یان لە دوای سەدەی ھەشتەمی زایینی دوای فەتحی ئیسلامی و شەڕەکانی ھیندۆسی و موسڵمان لە سەدەکانی ناوین پەرەی سەندووە. ھەستکردن بە ناسنامەی ھیندۆسی و دەستەواژەی ھیندۆسی لە ھەندێک دەقدا دەردەکەون کە مێژووەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی ١٣ و ١٨ بە زمانی سانسکریت و ناوچەیی. شاعیرانی سەدەی چواردە و ھەژدەی ھیندی وەک ڤیدیاپاتی، کەبیر و ئێکنات زاراوەی ھیندۆسی دارما یان ھیندۆسییان بەکارھێناوە و بەراوردیان کردووە بە تۆراخا دارما یان ئیسلام. قەشەی مەسیحی سێباستیۆ مانریکی لە ساڵی ١٦٤٩ لە چوارچێوەیەکی ئایینیدا زاراوەی «ھیندۆس»ی بەکارھێناوە، لە سەدەی ١٨دا بازرگانان و کۆلۆنیالیستەکانی ئەورووپا دەستیان کرد بە ئاماژەدان بە شوێنکەوتوانی ئایینەکانی ھیندستان بە کۆی گشتی بە ھیندۆس، بە پێچەوانەی دەستەواژەی «محەممەدەکان» بۆ پەیڕەوانی ئیسلام لە مەغۆلەکان و عەرەبەکان. لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەھەمدا، دەقە کۆلۆنیالیزمە ڕۆژھەڵاتییەکان ھیندۆسەکانیان لە بودایییەکان و سیخەکان و جاینەکان جیاکردەوە، بەڵام یاساکانی کۆلۆنیالیزم بەردەوام بوون لە ڕەچاوکردنی ھەموو گرووپەکانی پێشوو لە چوارچێوەی زاراوەی ھیندۆسەکاندا تا نزیکەی ناوەڕاستی سەدەی بیستەم. توێژەران دەڵێن خووی جیاکردنەوەی ھیندۆسەکان، بوودایییەکان، جاینەکان و سیخەکان دیاردەیەکی مۆدێرنە. «ھیندۆس» ڕێنووسی کۆنە، کە ئەمڕۆ ڕەنگە وەک سووکایەتیکردن دابنرێت.

ھیندۆسەکان بە زیاتر لە ١٫٠٣ ملیار باوەڕدار، سێیەم گەورەترین گرووپی ئایینی جیھانن لە دوای ھەردوو مەسیحییەت و ئیسلام. زۆربەی زۆری ھیندۆسەکان کە نزیکەی ٩٦٦ ملیۆن کەسن، بەپێی سەرژمێری ساڵی ٢٠١١ی ھیندستان لە ھیندستان دەژین. دوای ھیندستان، نۆ وڵاتی تر کە زۆرترین ژمارەی دانیشتووانی ھیندۆسیان تێدایە بریتین لە: نیپاڵ، بەنگلادیش، ئەندەنوسیا، پاکستان، سریلانکا، ئەمریکا، مالیزیا، بەریتانیا و میانمار. ئەم وڵاتانە بەیەکەوە نزیکەی ٩٩٪ی ھیندۆسەکانی جیھانن و ئەو وڵاتانەی کە ماونەتەوە لە جیھاندا پێکەوە نزیکەی ٦ ملیۆن ھیندۆسن.

دیمۆگرافیا

بەپێی ئاماری دامەزراوەی توێژینەوەی پیو، کە ژمارەی ھیندۆسەکان لە جیھاندا زیاتر لە یەک ملیار کەسە. ئەوان ١٥٪ی دانیشتووانی جیھان پێکدەھێنن. بەربڵاوترین ئایینە لە جیھاندا دوای ئایینی مەسیحی (٣١٫٥٪) و ئیسلام (٢٣٫٢٪). یەکێکە لە چوار ئایینە سەرەکییەکان ھاوشانی ئایینی بوودا و ئیسلام و مەسیحی.

زۆربەی ھیندۆسەکان لە وڵاتانی ئاسیا دەژین. ئەو وڵاتانەی زۆرترین ژمارەی دانیشتووانی ھیندۆسیان ھەیە بریتین لە: ھیندستان، نیپاڵ، بەنگلادیش، ئەندەنوسیا، پاکستان، سریلانکا، ئەمریکا، مالیزیا، بەریتانیا، میانمار، کەنەدا، مۆریس، گویانا، ئەفریقای باشوور، ترینیداد و تۆباگۆ، فیجی و سوورینام. ڕێژەی منداڵبوون بۆ ھەر ژنێکی ھیندۆسی ٢٫٤ یە کە کەمترە لە تێکڕای جیھانی کە ٢٫٥ یە. ناوەندی توێژینەوەی پیو پێشبینی دەکات تا ساڵی ٢٠٢٠ یەک ملیار و ١٦١ ملیۆن ھیندۆس دەبێت، توێژینەوەی ناوەندی توێژینەوەی پیو لە ساڵی ٢٠١٦ بۆ ئایین و پەروەردە لە سەرانسەری جیھاندا دەرکەوتووە کە ھەردوو موسڵمان و ھیندۆس کەمترین خوێندنی فەرمییان ھەیە، بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی دیمۆگرافیای ١٥١ وڵات سەبارەت بە جیاوازییە پەروەردەیییەکانی نێوان ئایینەکان و ڕاپرسییەک کە لەسەر بنەمای داتای بەردەست بۆ گرووپی تەمەنی ناوەندی ٢٥ ساڵ و سەرووتر. بەگوێرەی توێژینەوەکە، لە ساڵی ٢٠١٦دا تێکڕای ساڵەکانی خوێندن بۆ ھیندۆسێک لە جیھاندا نزیکەی ٥٫٦ ساڵ بووە، ھەروەھا نزیکەی ٤١٪ی ھیندۆسەکانی تەمەن ٢٥ ساڵ و سەرووتر خوێندنی فەرمییان نەبووە، ھەروەھا نزیکەی ١٠٪ی ھیندۆسەکانی جیھان خاوەنی بڕوانامەی زانکۆ بوون.

ئایینی ھیندۆسی لە وڵاتانی وەک غانا، ڕووسیا، پاکستان و ئەمریکا گەشە دەکات. بەپێی سەرژمێری ساڵی ٢٠١١، ئایینی ھیندۆسی لە ساڵی ٢٠٠٦ەوە ئایینێکی خێرا لە ئوسترالیادا پەرەی سەندووە بەھۆی کۆچکردن لە ھیندستان و فیجییەوە. نزیکەی ٨٠٪ی دانیشتووانی کۆماری ھیندستان ھیندۆسن و ٩٠٪ی ھیندۆسەکانی جیھان لە ھیندستان دەژین. ڕێژەی گەشەی ئایینی ھیندۆسی لە ھیندستان لە ماوەی ١٠ ساڵی ڕابردوودا بە ٢٠٪ مەزەندە دەکرێت بە پشتبەستن بە سەرژمێری دانیشتووان لە ساڵی ١٩٩١ تا ٢٠٠١.

سەرچاوەکان

بەشداربووانی ویکیپیدیا، «هندوس»، ویکیپیدیای عەرەبی. سەردان لە ٢٧ی نیسانی ٢٠٢٥.